DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ I (BEYİTLERLE KURULANLAR)
DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ A. BEYİTLERLE KURULANLAR Genellikle aşk, şarap, sevgilinin güzelliği, baharın neşesi, talihin cilvesi gibi lirik konular işlenir. Dini, tasavvufi ve felsefi konuları işleyen gazeller de vardır. GAZEL Konu bakımından destan dönemindeki koşuk, halk edebiyatındaki koşmaya benzer. Beyit sayısı 5-15 arası değişir. aa / ba / ca / da... biçiminde kafiyelenir. Aruz ölçüsünün her kalıbıyla yazılabilir. Bu türün en başarılı şairleri Fuzulî, Bakî, Şeyhülislam Yahya, Naili, Nedim dir.
Gazelin ilk beytine matla, son beytine makta denir. Matladan sonraki beyte hüsn-i matla, maktadan önceki beyte hüsn-i makta denir. Gazelin en güzel beytine şah beyit ya da beytü l-gazel adı verilir. Bütün beyitlerin aynı güzellikte olduğu gazellere yek-âvâz gazel, bütün beyitlerde aynı konunun işlendiği gazellere yek-âhenk gazel denir. Şairin mahlasının bulunduğu beyte mahlas beyti ya da mahlashane denir. Dizelerinin ortasındabiç uyak bulunmayan gazellere düz gazel denir. Dizelerinin ortasında iç uyak bulunan, beyitlerin her dizesi ortadan bölünüp alt alta okunduğunda uyaklı dörtlük şekline dönüşebilen gazellere musammat gazel denir. Dili bend idüp o perçem ider âşıkânı derhem Behey âfitâb bilmem ne kadar belâ imişsin Dili bend idüp o perçem İder âşıkânı derhem Behey âfitâb bilmem Ne kadar belâ imişsin
Gazeller işledikleri konuya göre çeşitli adlar alır: >> Âşıkâne gazel: Aşkla ilgili mutluluk, acı gibi içli duyguların dile getirildiği gazellerdir. Bu tarz gazellere en iyi örnek Fuzûlî nin gazelleri verilebilir. >> Rindane gazel: Yaşama boş vermeyi, yaşamdan zevk almayı, içkiyi konu edinen gazellerdir. En iyi örnek Bâkî nin gazelleridir. >> Şûhâne gazel: Nedîmâne gazel olarak da bilinir. Sevgiliyi, aşkın verdiği mutluluğu, zarif ve çapkın bir edayla anlatan gazellerdir. >> Hakimâne gazel: Öğretici, öğüt verici nitelikte gazellerdir. Öncüsü Nâbî dir. Ziya Paşa nın bazı didaktik gazelleri örnek gösterilebilir. >> Sôfiyane gazel: Tasavvuf içerikli gazellerdir.
KASİDE Övmek ya da yermek amacıyla yazılan kaside, daha çok din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla kaleme alınmıştır. Aruzun değişik kalıplarıyla yazılabilir, gazelden sonra en çok kullanılan nazım biçimidir. Beyit sayısı 31 (33) 99 arası değişir. Uyak düzeni gazelde olduğu gibi aa/ba/ca/da... şeklindedir. İlk beytine matla, son beytine makta, en güzel beytine beytü l-kasid, şairin adının ya da mahlasının geçtiği beyte taç beyit denir. Dize ortalarında uyak bulunan kasidelere de musammat kaside denir. Kaside denince akla ilk gelen şair, övgü ve yergilerinde oldukça başarılı olan Nef î dir. Ayrıca Bâkî, Fuzûlî, Ahmet Paşa, Nedim gibi şairler de bu türün başarılı isimleri arasındadır.
KASİDELERİN BÖLÜMLERİ 1. Nesib (Teşbib): Giriş bölümüdür. Bahar, kış, yaz, bahçe, köşk, at, savaş, ramazan, bayram gibi varlık ve olayların tasviri yapılır. 2. Girizgâh: Asıl konuya girişi sağlayan bölümdür ve genellikle tek beyittir. 3. Methiye: Kasidenin sunulduğu kişinin özelliklerinin abartılı bir övgüyle anlatıldığı bölümdür. Kasidenin en sanatlı ve uzun bölümüdür. 4. Tegazzül: Kasideyi tekdüzelikten kurtarmak ve beceri göstermek için kasideyle aynı ölçü ve uyakla yazılmış gazeldir. Şairin isteğine bağlıdır, her kasidede olmayabilir. 5. Fahriye: Şairin kendisini övdüğü dizelerden oluşan bölümdür. 6. Dua: Kasidenin son bölümüdür. Şair burada övdüğü kişi, kendisi, sanatı ve devleti için iyi dileklerde bulunarak Allah a dua eder. Şairin mahlasının geçtiği bölüm de burada yer alır.
KASİDELERİN KONULARINA GÖRE ADLANDIRILMASI (KASİDE TÜRLERİ) Tevhid: Allah ın birliğini anlatan kasidelerdir. Münacat: Allah a yakarış ve niyaz bildiren kasidelerdir. Naat: Hz. Muhammed i övmek için yazılan kasidelerdir. Methiye: devrin önde gelen kişilerini öven kasidelerdir. Hicviye: Br kimseyi, olay veya durumu yermek için yazılan kasidelerdir. Mersiye: Önde gelen birinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren kasidelerdir. Culusiye: Padişahın tahta çıkışını kutlamak için yazılan kasidelerdir. KASİDELERİN NESİB, REDİF VE KAFİYELERİNE GÖRE ADLANDIRILIŞI Giriş (nesib/teşbib) böümünde işlenen konuya göre adlandırılabilir: Kaside-i bahariye, kaside-i şitâiye (kış), kaside-i temmuziye (yaz ve sıcaklar), kaside-i ramazaniye, kaside-i ıydiye (bayram), kaside-i nevruziye gibi adlar alır. Rediflerine göre adlandırılabilir: Verdiye (gül), sünbüliye (sünbül), şemsiye (güneş), kalemiye (sühan) adlarını alır. Kerem kasidesi, Su kasidesi... Kafiyelerine göre adlandırılabilir: Kasidelerin kafiye herfi nûn (n) ise kaside-i nûniye, mîm (m) ise kaside-i mîmiye adını alır.
MESNEVİ Uyak düzeni aa/bb/cc...şeklindedir. Bir şairin beş mesneviden oluşan eserler bütününe hamse denir. Hamse yazma geleneği 11.yy.da yaşayan İranlı şair Genceli Nizami ile başlamıştır. (Penc Genc) Türk edebiyetında yazılan ilk mesnevi Yusuf Has Hacib in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Türk edebiyatında ilk hamse sahibi Ali Şir Nevai dir. Hamse sahibi başlıca şairler: Nevîzâde Atâi, Taşlıcalı Yahya, Ahmedi, Nergisî. Ünlü Divan şairlerinden Bâkî, Nef î, Nailî ve Nedim mesnevi nazım biçimini hiç kullanmamıştır.
Mesneviler üç ana bölümden oluşur: Dibace Tevhid Münacat Naat Miraciye Medh-i Çehar Yâr-ı Güzîn Sebeb-i Telif Agâz-ı Dasitan Hatime 1. Giriş Bölümü: Dibace adı verilen bir ön sözden sonra Allah ın birliğinden söz eden tevhit ve ona yakarışı konu edinen münacat; Hz. Muhammed i öven naat ve onun göğe yükselişini anlatan miraciye; dört halifeyi öven medh-i çehar yâr-i güzin; eserin sunulacağı kişinin övüldüğü methiye ve eserin yazılış sebebinin anlatıldığı sebeb-i telif bölümlerinden oluşur. 2. Konunun İşlendiği Bölüm: Agâz-ı Dasitan adı verilen bu bölümde, mesnevide ele alınan asıl konu işlenir.bu bölümde şairler gazel ya da murabbalaranyer verebilir. 3. Bitiş Bölümü: Hatime başlığı adı altında ele alınan bu bölümde duaya yer verilir.
MÜSTEZAT Gazelin her dizesine, bir kısa dize ekleyerek oluşturulan nazım biçimidir. Kısa dizelere ziyade denir. Uzun ve kısa dizeler arasında anlam bütünlüğüne dikkat edilir. Ziyadeler okunsa da okunmasa da anlam güzelliğinin bozulmaması gerekir. Konusu ve kafiyelenişi gazel gibidir. Bülbül yetişir bağrımı hûn etti figânın Zabt eyle dehânın Hançer gibi deldi yüreğim tîg-i zebânın Te sîr-i lisânın
KIT A Beyit sayısı 2 12 arasında değişir. 4 beyitten fazla olan şekline kıt a-i kebire adı verilir. Kafiye düzeni xa/xa/xa... şeklindedir. Genellikle matla ve makta beyti olmayan gazel gibidir. Kıt ada genellikle şairin mahlası yoktur. Beyitler arası anlam bütünlüğü vardır. Felsefi, tasavvufi, toplumsal düşünceler; övgü, yergi,nükte gibi değişik konular işlenir. Divan edebiyatı şairleri bu nazım biçimini genelde tarih düşürme ve hiciv yapmada kullanmışlardır.