Dil Kirliliği S. Bilgen TBMM Türk Dili Komisyonu 16 Nisan 2007 I. Dil Kirliliği A/ Konuşma dilinde melezleşme Ulusal diller üzerinde yabancı dillerin etkisi olması doğaldır. Özellikle toplumlar arası ilişkilerin artması, diller üzerinde de "melezleştirici" etkilerin ortaya çıkmasına yol açar. 19. yüzyıl sonlarında yazılmış büyük Rus romanlarında Tolstoy, Dostoevsky, Turgenyev gibi yazarların, Rus toplumunda okumuş yazmışların Fransızca kullanmaya düşkünlüklerini çarpıcı biçimde işledikleri bilinir. Ülkemizde 20. yüzyılın ilk yarısında Fransızca'nın, daha sonra ise İngilizce'nin "okumuş kesim" tarafından gittikçe artan düzeyde dile sokulduğu bilinmektedir. 1980'lerden sonra ise yalnızca "okumuş kesim"in dili ile kısıtlı kalmayan, sokağa da uzanan bir olgu dikkat çekmektedir. Dükkan ve eğlence yerlerinin isimleriyle başlayan yabancı sözcük ve yabancı yazım salgını gençlerin günlük konuşmalarında da yansımakta, dilde kirlenme gittikçe daha fazla dikkat çekici boyutlara ulaşmaktadır. Bu olguya kısaca "sokak dilindeki yabancılaşma" diyebiliriz. "Okumuş kesim", konuşma dilinde yabancı sözcükler kullanırken, genellikle, sıradan insandan daha farklı, daha "derin", daha "üstün" bir düşünce düzeyini, ayrıntılı, ince farklara daha fazla özen gösteren bir iletişim çabasını vurgular. Bu çabanın kendi dilimizle karşılanıp karşılanamayacağı bir yana, yabancı dilin bu amaçla kullanılmasının, kendi dilimizi geliştirmeye yaramadığı açıktır. 1
Osmanlı döneminden kalan "ağdalı dil" eğilimi de aynı çerçevede değerlendirilebilir. Bilindiği gibi basit Türkçe yerine karmaşık Arapça ve Farsça tamlamaların kullanımı, 19. yüzyıl sonunda Osmanlı toplumunda da dikkat çekmekteydi. Aynı dönemde Islahat ve Tanzimat süreciyle köklenen Batılılaşma girişimlerine paralel olarak Fransızca da Osmanlı okumuşlarınca rağbet görüyordu. 1980'lerde başlayarak sokak dilinde de görülen yabancılaşma, kitle iletişim araçlarının hızla yaygınlaşması, 1990'lardaki Internet "patlama"sı gibi olguların da etkisiyle İngilizce'nin küresel ölçekteki baskınlığının ülkemize yansıması olarak değerlendirilebilir. Kısaca iletişimde kendi dilleriyle elde edemediklerini düşündükleri bir şeyleri bir başka dille elde edebilme çabasındaki kişilerin günlük dile yabancı bir dili sokmaları olarak nitelenebilecek bu olgu, öncelikle bireysel yetersizlik duygusunun, daha sonra da bu duygunun toplumsallaşmasının göstergesi sayılabilir. Günümüzde, bu olgu, toplumda eksiklik, yetersizlik duyguları yaygınlaştıkça, özellikle de gençlerin son derece olağan olarak yaşadıkları çevreyi eleştirme, çevreye baş kaldırma eğilimleri ile birlikte, giyim kuşamları, davranış kalıpları ve kullandıkları dil ile kendini göstermektedir. Özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerindeki çarpıcı gelişmeler, farklı dil kullanımlarının yaygınlaşmasında etken olmaktadır. Cep telefonlarındaki kısa mesajlar, Internet üzerinden sohbet, elektronik posta vb iletişim türleri, yalnızca yabancı dillerden alınan melez sözcüklerin (ör. "okey!", "chat yapmak", "admin", "sms atmak", "link vermek", "format atmak" vb) kullanıma girmesiyle değil, sözcüklerin gittikçe daha kısa ve neredeyse şifreli biçimde yazılışı ile de (ör. "slms", "nbr", vb) ciddi bozulmalara yol açmaktadır. Kanımca günlük ve kişisel kullanımda, "melezleşme" adını verebileceğimiz bu gelişmelerin yasal önlemlere konu olması düşünülemez. Ancak resmi yazışmalarda kullanılan Türkçe'ye özen gösterilmesi başta TBMM olmak üzere tüm kamu kurum ve kuruluşlarında resmi politika olarak benimsenmelidir. Öncelikle yasa dili, belki Türkçe uzmanlarından da destek ve danışmanlık hizmeti alınarak en üst düzeye getirilmeli ve bu düzey korunmalıdır. TBMM'nin yanısıra tüm resmi kuruluşların yazışmalarında dil eğitimi görmüş uzmanlardan destek almaları, özellikle de kamuya açık duyuru, 2
genelge, yasa, yönetmelik, yönerge gibi metinlerde kullanılan dile özen gösterilmesi, resmi belgelerdeki dilin örnek nitelik kazanması sağlanmalıdır. B/ Yazım kirliliği Günlük ve kişisel dil kullanımındaki melezleşmenin yanısıra, dilin toplumsal yanını daha kalıcı biçimde ortaya koyan yazılı dilde de olumsuz gelişmeler dikkat çekmektedir. Yazım kurallarının varlığı bile bilinmemekte, bunlara özen göstermeye gerek duyulmamaktadır. Başta resmi yazışmalar olmak üzere her türlü kurumsal yazışmada, daha anlatım bozuklukları ve sözcük kulanımı düzeyine gelmeden, korkunç olarak nitelenebilecek yazım bozuklukları, yazı dilinin günden güne ve hızla kirlenmesine yol açmaktadır. Özellikle büyük ve küçük harf, kesme imi (tepe virgülü), "ki", "de" ve "mi" ekleri yazı dili kirliliğinde en sorunlu öğeler olarak dikkat çekmektedir. Her türlü resmi, kurumsal ve elbette kişisel yazışmada korkunç bir yazım kargaşası görülmektedir. Yazışmaların yanısıra yine resmi ve özel duyurularda da doğrudan doğruya görsel kirliliğe dönüşen yazım kirliliğinin insanların düşünme, anlatma ve anlama yetileri üzerindeki olumsuz etkileri ciddi boyutlara varmıştır. Bu olgu, oluşan kısır döngüyle kişileri gittikçe daha özensizleşmeye, algı, düşünce ve iletişimde gittikçe daha kabalaşamaya yöneltmektedir. Gittikçe genelleşen özensizliğin her türlü toplumsal etkinlikte düzey düşüklüklerine yol açması kaçınılmazdır. Yazım bozukluklarına Türk Dil Kurumu'nun zaman içinde yazım kurallarında yaptığı değişikliklerin, tutarsızlıkların (örneğin anlam kayması olan bileşik sözcüklerin sanki özgün anlamlarını koruyorlarmışçasına ayrı yazımını getirmesi, "imambayıldı" yerine ayrı yazılan "imam bayıldı", vb önerileri) yol açtığı da savunulmaktadır. Bunda doğruluk payı herhalde oldukça yüksektir. Ancak toplumda dil özeninin yerleştirilmemiş olmasının da başlıbaşına bir kusur ve hem yazılı hem de sözlü dildeki kirlenmenin temel nedenleri arasında olduğu açıktır. Toplumda görülen dil özensizliğini yalnızca şu ya da bu kurumun 3
sorumluluğu olarak görmek, çözümsüzlüğü kabul etmekle eş anlamlı olacaktır. Dile özen gösterilmesinin toplumsal bir öncelik haline getirilmesi, özellikle ilköğretim sistemimizin en önemli başarı ölçütleri arasında yer almak durumundadır. Bunun ön koşulu da ilköğretimde yazım kurallarının doğru, tutarlı ve yaygın olarak öğretilmesinin, benimsetilmesinin sağlanmasıdır. Bu noktada TBMM tarafından alınabilecek önlemler vardır. Kanımca dil kirlenmesi de aynı hava, su ve genel olarak çevre kirlenmesi gibi, özensiz yaşamanın, elimizdeki en değerli kaynakların sırf "bedava" oldukları için sonsuz, sınırsız ve her türlü özensizliğe, hoyratlığa dayanıklı sanılmaları yanılgısının doğal bir sonucudur. Dil de aynı hava gibi, su gibi, toprak gibi insan yaşamının temel kaynakları arasındadır; korunması için bu anlayışın toplumda yerleştirilmesine ihtiyaç vardır. Bu anlayışa varılmaması durumunda, dünyanın doğal kaynaklarındaki kirlenme gibi insanlığın en temel kaynakları arasındaki dillerin de toplumsal yaşamı olanaksız hale getirecek biçimde kirlenmesi önlenemeyecektir. Toplumda dil bilincinin yükseltilmesi çalışmaları, TBMM'nin yanısıra Milli Eğitim ile Kültür ve Turizm Bakanlıkları başta olmak üzere yürütme organının, ayrıca toplumsal yaşamda büyük yer tutan yargı kurumlarını da içerecek biçimde tüm devlet organlarının katılımıyla ele alınmalıdır. Bu çalışmalarda TDK ve Dil Derneği gibi STK'ların da çok önemli rol oynayabilecekleri açıktır. II. Yabancı Dilde Eğitim ve Araştırma Günümüzde yabancı dil öğrenmenin gereği tartışılamaz. Ancak yabancı dil öğretimi ile yabancı dilde eğitim arasındaki farkın çok iyi anlaşılması gereklidir. Yabancı dilde eğitimi savunan çevreler çoğu kez gerekçelerini yabancı dil öğrenmenin yararlarına ve zorunluluğuna dayandırmaktadırlar. Oysa ki yabancı dil öğrenmenin en etkili ya da verimli yolunun tüm eğitimin yabancı dilde yapılması olduğu hiçbir zaman kanıtlanmamıştır. Tersine, yabancı dilde yapılan eğitimin, öğrencilerin tüm dil becerilerini gerilettiğini gösteren araştırmalar vardır. (Bkz. Aydın, vd. "Yabancı Dille Yapılan Üniversite Eğitiminin Anadili Becerileri Üzerindeki Etkisi", Bilim ve Ütopya, Mayıs 2004, http://www.eee.metu.edu.tr/~bilgen/bilim-utopya.pdf) Yabancı dilde eğitim, kültürel aşağılık duygusunun en açık belirtisidir. Dünya 4
ülkelerinin çok azı bu garabeti yaşatmaktadır. Ne yazık ki ülkemiz de azınlıktaki bu ülkeler arasındadır. Yalnızca yüksek öğretimde değil, orta ve ilköğretimde, giderek okul öncesinde bile tüm eğitimin yabancı dilde yapılması uygulamalarının son yıllarda yaygınlaştığı görülmektedir. Bu gelişmenin, ülke kültüründe ve insanlar arası ilişkilerde ciddi yıpranmalara yol açması kaçınılmazdır. TBMM'nin bu alanda alabileceği ciddi önlemler olmalıdır. Üniversitelerde üretilen bilimsel, sanatsal ve düşünsel çıktıların evrensel düzeyde paylaşılması, araştırma sonuç ve çıktılarının uluslararası düzeyde değerlendirilmesi, üniversite kavramının temelinde yer alan bir olgudur. Akademik çalışmaların her türlü uluslararası değerlendirmeye açık olmaları, dünyanın her yerindeki benzer çalışmalarla karşılaştırılmaları, yarışmaları esastır. Üniversitelerimizde niteliğin sürekli olarak yükseltilmesi, ancak uluslararası standartların gerisinde kalmamayı, onların önüne geçmeyi hedeflemekle mümkündür. Ancak, akademik niteliğin yükseltilmesi hedeflenirken üniversitelerde ulusal dildeki yayınların geri plana atılması, önemsiz sayılması, giderek dışlanması, amaçlananın tam tersine sonuçlar doğurmaktadır. Uluslararası düzeyde yarışan ürünler elde etmek ancak akademisyenlerin, sanatçıların, düşünürlerin en yaratıcı yönlerinin canlandırılmasıyla olabilir. Bu ise, yabancı dilde değil, kişilerin kendi dillerinde etkinlik göstermeleriyle sağlanır. Yabancı dilde etkinlik göstermek, kişilerin yaratıcılıklarını, özgünlüklerini doğrudan doğruya ve olumsuz etkiler. Ayrıca yalnızca kişilerde değil, tüm akademik çevrede, öğrencilerin, araştırmacıların tümünde bir aşağılık, yetersizlik duygusunun pekişmesine yol açar. Öte yandan, ulusal dilin böylesine dışlanması, dilin kendisi üzerinde de örseleyici etkiler oluşturmaktadır. Türkçe karşılığı bulunan nice terim, sanki ancak yabancı dilde bulunabilirmiş gibi algılanmakta, dilsel yabancılaşma kültürel yabancılaşmaya, bu da toplumsal ve bireysel düzeyde son derece zararlı eksikliklere, beceriksizliklere, taklitçiliğin köklenmesine yol açabilmektedir. Nobel ödülüyle de tescil edildiği gibi Türkçe'nin sanat dili olarak değeri tüm dünyada bilinmekteyken bilim dili olarak niçin yetersizliğe mahkûm olmasının gerektiği hiç de açık, hiç de tartışmasız kabul edilecek bir gerçek değildir. Tersine, eğer ulusal düzeyde yaratıcılığın, yenilikçiliğin, üretkenliğin geliştirilmesi 5
hedefleniyorsa, toplumsal düşünce ortamını oluşturan dilin, bugünkünden çok daha ciddi biçimde korunması, özendirilmesi, el üstünde tutulması gerekmektedir. TBMM'nin, Türkçe'nin bilim ve sanat dili olarak gelişmesine, zenginleşmesine yönelik ciddi önlemler alması gereklidir. Bu çerçevede, akademik atama ve yükseltmelerde Türkçe yayınların özendirilmesine yönelik önlemleri yasa koyucunun ciddiyetle ele alması beklenir. Bu doğrultuda, TC üniversitelerinden bilgisayar mühendisliği bölüm başkanları tarafından 2002 yılı Kasım ayında YÖK başkanlığına sunulan ve Türkçe yayınların özendirilmesi istemini içeren dilekçe aşağıda ilgilerinize sunulmaktadır: " Yüksek Öğretim Kurulu Başkanlığına, Bilindiği gibi Yüksek Öğretim Kurul Başkanlığının yol gösterici düzenlemelerinin de etkisiyle üniversitelerimizdeki akademik yükseltmelerde adayların özellikle Citation Index gibi bazı saygın dizinler tarafından taranan dergilerde çıkan makaleleri büyük önem kazanmıştır. Bu yaklaşım adayların bilimsel düzeylerinin ve bilime katkılarının nesnel olarak değerlendirilmesini kolaylaştırmaktadır. Türkiye Bilişim Vakfı tarafından 17-19 Ekim 2002 tarihlerinde Bahçeşehir Üniversitesi nde gerçekleştirilen 14. Bilgisayar Mühendisliği Bölüm Başkanları toplantısında bu yaklaşımın benimsenmesinin yanı sıra öğretim üyelerimizin Türkçe dilinde de yayın yapmaya teşvik edilmelerinin Türk Bilim Dili nin gelişmesi açısından çok önemli olduğu değerlendirmesinde bulunulmuştur. Gerçekten de Türkçe hakemli dergilerde en az bir adet makale yayınlamanın ve bildirilerin hakem süzgecinden geçirildiği ulusal düzeydeki bilimsel toplantılarda en az bir sunuş yapmanın akademik yükseltmelerde aranan koşullardan biri olarak kabul edilmesi durumunda Türkçe yayın etkinliklerinde büyük bir artış kaydedileceği açıktır. Üniversitelerimizin bazılarında hakemli Türkçe dergiler düzenli olarak yayınlanmaktadır (Örneğin İTÜ Dergisi). Bu bağlamda 14. Bilgisayar Mühendisliği Bölüm Başkanları Toplantısında da Bilgisayar Mühendisliği alanında hakemli bir Türkçe dergi çıkarma kararı alınmıştır. Öte yandan ülkemizde düzenli olarak hemen her dalda pek çok hakemli 6
ulusal toplantı düzenlendiği gözlenmektedir. Kısacası Türkçe bilimsel yayın yapmak isteyenler için bu olanak her dal için mevcuttur. 14. Bilgisayar Mühendisliği Bölüm Başkanları Toplantısında yukarıda özetlenen görüşlerin Yüksek Öğretim Kurulu Başkanlığının değerlendirmesine sunulması kararlaştırılmıştır. Gereği için arz ederiz" III. Önlem Önerileri TBMM tarafından Türkçe'deki bozulmanın önlenmesi, dilin değerli bir toplumsal kaynak olarak korunması ve güçlendirilmesine yönelik olarak aşağıdaki önlemlerin alınabileceği değerlendirilmektedir: 1. Yazı dilindeki kirlenmenin engellenmesi: 1.1. Kamuya açık duyuruların yazım ve anlatım kuralları bakımından denetlenmesi. Bu doğrultuda bir yandan kamunun eğitilip bilinçlendirilmesi, bir yandan da Türk Dil Kurumu ile Dil Derneği ve üniversite mensuplarından oluşacak bir kuruluşun denetim görevini üstlenmesi, uyarı ve yaptırımlarla dil kirlenmesinin önlenmesi. 1.2. Kamu kuruluşlarının yazışmalarında kullanılan dile, yazım kuralları ve anlatım niteliği bakımından özen gösterilmesine yönelik eğitim, bilinçlendirme, denetim ve yaptırımların düzenlenmesi. 2. Yabancı dilde eğitimin kısıtlanması. İlk elde ciddi düzeyde tartışma başlatılması, yabancı dilde eğitim verecek yeni kuruluşların açılmasının özendirilmemesi, ulusal dilde eğitimin desteklenmesi; bunun yanısıra yabancı dil öğretimi ile yabancı dilde eğitimin ayırt edilmesine yönelik çalışmaların yaygınlaştırılması, Türkçe eğitimin yanısıra yabancı dil öğretiminin güçlendirilmesine yönelik önlem ve desteklerin artırılması. 7
3. Akademik atama ve yükseltmelerde Türkçe yayınların göz ardı edilmesi, giderek dışlanması uygulamalarının durdurulması, uluslararası yayın gereklerini ve akademik çalışmaların evrensel nitelik ölçütlerini göz ardı etmeden Türkçe yayınların da öncelikli olarak değerlendirilmesi. Saygılarımla, Prof.Dr. Semih Bilgen Orta Doğu Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi TBMM, 16-4-2007 8