ELMA YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ Prof. Dr. Ali KÜDEN Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Adana, 2007 1
ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa No 1. GĠRĠġ 1 2. ELMA ÇEġĠT ÇALIġMALARI 2 2.1. Ilıman Ġklim Bölgelerinde ÇeĢit ÇalıĢmaları 2 2.2. Subtropik Ġklim Bölgelerinde Elma ÇeĢit ÇalıĢmaları 3 3. ELMALARDA TOZLANMA VE DÖLLENME 5 4. ELMA ÇEġĠTLERĠ 8 4.1. Yazlık Elmalar 8 4.2. Güzlük Elmalar 9 4.3. KıĢlık Elmalar 10 5. ELMA ANAÇLARI 21 5.1. Generatif Anaçlar 21 5.2. Klonal Elma Anaçları 22 5.3. East Malling Anaç Serisi 23 5.2.1. Çok Bodur Anaçlar 23 5.2.2. Bodur Anaçlar 23 5.2.3. Yarı Bodur Anaçlar 24 5.2.4. Kuvvetli Anaçlar 24 5.2.5. Çok Kuvvetli Anaçlar 24 6. ELMALARDA SEYRELTME 27 7. ELMALARDA GÜBRELEME 28 8. ELMA HASTALIKLARI 29 9. YARARLANILAN KAYNAKLAR 32 2
1. GĠRĠġ Elma, ülkemizde uzun yıllardan beri yetiştiriciliği yapılan, üretim ve alan bakımından öteki ılıman iklim meyvelerinin başında gelen bir meyve türüdür. Bu meyve türünde ülkemiz oldukça geniş bir çeşit zenginliğine sahiptir (Özbek, 1978). Ancak bunların çok azı meyve kalitesi ve muhafazaya uygunluk açısından önem kazanmıştır. Yerli elmalarımız ve Amasya çeşidi dışında genel olarak uzun yıllardan beri geleneksel olarak Golden Delicious, Starking Delicious çeşitleri yetiştirilmektedir. Bu kışlık çeşitler dışında yetiştiriciliği yapılan yazlık çeşitlerin büyük çoğunluğu yerli çeşitlerdir. İç pazarlarda oldukça yüksek fiyatla satılan yazlık elmaların kaliteleri düşük, dayanıklılıkları ise azdır. Yazlık elma çeşitleri genellikle Temmuz - Ağustos aylarında olgunlaşmaktadır. Eylül ayında olgunlaşan yeterince çeşit yoktur. Bu nedenle kışlık çeşitler henüz olgunlaşmadan erkenden derilerek yada dökülen elmalar toplanarak satışa sunulmaya başlamaktadır. Oysa, batılı ülkelerde Temmuz ayından itibaren olgunlaşan yazlık ve Eylül'de olgunlaşan güzlük kaliteli elma çeşitleri de yetiştirilmektedir. Bu şekilde hem üreticiler derim bakımından sıkıntı çekmemektedirler, hem de tüketiciler pazarda sürekli kaliteli elma bulabilmektedirler. Öte yandan, bodur ve yarı bodur klonal elma anaçlarının yetiştiriciliği ve bunların kitlesel üretiminde ülkemiz çok yetersiz kalmıştır. Meyvecilikte gelişmiş ülkeler klon anaçlarının kitlesel üretimini gerçekleştirmeleri yanında yeni klonal, bodur ve yarı bodur elma anaçları da elde etmeye başlamışlardır. Bu bakımdan elma yetiştiriciliğinde yeni çeşitler, yeni dikim sistemleri ve budama teknikleri ve bunların pratikte yaygınlaştırılması üzerinde durmakta yarar vardır. 2. GENEL BĠLGĠLER Yazlık ve güzlük elma çeşitleri ülkemizde üzerinde pek çalışılmayan bir konudur. Yeni elma çeşitleri üzerinde Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü ve Ç.Ü. Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi'nde çalışmalar yürütülmektedir. Bununla ilgili olarak 1981 yılında İtalya dan 3 yazlık, 1 güzlük ve 17 kışlık yeni elma çeşidi getirilmiştir. Bu çeşitlerden sadece yazlık olan Jerseymac ve Summerred ancak 2000 yılında yayılmaya başlamıştır. 3
Ülkemizde yetiştiriciliği henüz yeni yaygınlaşmaya başlayan spur çeşitlerden Starkrimson ise, öteki üretici ülkelerde artık vazgeçilmiş bir çeşit durumundadır. Başta ABD ve Avrupa gibi önemli elma üreticisi ülkelerde de son yıllara kadar Starking D, Golden D. ile Cox Orange, McIntosh gibi çeşitler yaygın olarak yetiştirilmiştir. Özellikle ABD de daha çok Oregon spur, Scarlet Spur ve Redchief gibi spur tipler yaygınlaşmıştır (Barrit,1992). Son 10-15 yıldır bu ülkelerde yetiştirilen çeşitlerin başında Granny Smith, Jonagold, Gala, Baraeburn, Fuji ve Elstar gelmektedir. Dünya elma üretiminde ilk sıralarda Çin, ABD, Fransa, Türkiye ve İtalya yer almaktadır (Çizelge 1.2.2). Ancak Çin in elma üretimi kendisine en yakın ülkenin 4 katı kadardır. Ülkemizde yetiştirilen elma çeşitlerinin büyük çoğunluğu Avrupa da tutulan çeşitlerden oluşmadığı için bu pazarlarda da önemli bir yer edinilememiştir. Avrupa ülkelerindeki elma yetiştiriciliği konusunda yapılan incelemeler sonucunda ülkemizin, özellikle çeşitler, yetiştirme tekniği ve özellikle dikim ile budama sistemleri konularında bu ülkelerin çok gerisinde kaldığı gerçeği ile karşılaşmaktayız. Ülkemizde yetiştiriciliği yapılan elma çeşitleri Golden grubu (Golden Delicious ve Stark Spur Golden Delicious) ve Red Delicious grubu (Starking D. ve Starkrimson D.) elmalarda yoğunlaşmıştır. Oysa bu elma çeşitleri ABD de 1970 li yıllardan itibaren, Avrupa ülkelerinde ise 1980 li yılların sonundan itibaren terkedilmiş veya üretimleri azalmıştır. Son yıllarda özellikle ABD ve Avrupa ülkelerinde yen bazı elma çeşitleri yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu çeşitlerin başında Granny Smith, Jonagold, Gala ve mutantları Breaburn, Fuji, Mutsu, Elstar ve Idared gelmektedir (Barrit, 1992). Özellikle Avrupa ülkelerinde son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan elma çeşitlerinden Elstar, Jonagold ve mutantları (Jonagored, Jonasty, Jomured, Jonagold 2000 vb.) ile Gala ve mutantları (Royal Gala, Mondial Gala, Galaxy vb.) üzerinde ise ülkemizde pek durulmamıştır (Çizelge 1.). Yeni Zelanda da üretilen elmanın %60 ı, Şili de %45 i ve Fransa da %39 u ihraç edilirken, bu oran ülkemizde %0,5 seviyelerindedir (Anonymous, 2000). Bunun nedeni olarak birçok sebep gösterilebilir, ancak en önemlileri, dünya pazarında çok satılan yeni çeşitlere geçilememiş olunması ve hasat sonu uygulamalarının yeterli olmadığındandır. Bununla birlikte, ülkemizde yoğun olarak yetiştirilen Golden Delicious ve Starking Delicious artık klasik çeşitler arasında yer almakta olup maalesef dünya pazarında fazla yer bulamamaktadır. Günümüzde dünya ticaretinde Fuji, 4
Braeburn, Gala, Royal Gala, Elstar ve Jonagold başta olmak üzere yeni elma çeşitleri yer almaktadır (Gündüz, 1999). Elma ÇeĢit Denemeleri YALOVA 1964 Amasya, Starking Delicious Golden Delicious Jonathan Hüryemez (Sarı ingiliz) Demir, Rome Beauty Cox s Orange Renette Canada Renette Stayman Winesap Champion Belle Fleur Jello Astrachan RugeRed Bird Early Kalkandelen Gürcü Karasakı Daldabir Niğde Ġngiliz Güz TavĢanbaĢı McIntosh Lodi Early Golden YALOVA 1969 Stark Earliest Granny Smith Earliblaze Blackjon Mutsu Reine des Renettes Spartan Beacon Close Black Stayman Improved 201 Tydeman s Early Worchester Rose de Benauge ÖZBEK, 1978 Türkiye Elma ÇeĢitleri Amasya Demir elma Ferik elması Hüryemez Karasakı Golden Delicious, Starking Delicious Gravenstein 5
Kırmızı Astrachan Jonathan Rome Beauty yazlık elmalar(çeģit ismi yok) 1978 den Sonraki ÇeĢitler (Golden Delicious) STARK SPURGOLDEN DELĠCĠOUS, (Starking Delicious) STARKRĠMSON DELĠCĠOUS STARK EARLY EAST BEACON JONATHAN MUTSU VĠSTA BELLA STAYMAN WĠNESAP GRANNY SMĠTH ADANA MEYSEP PROJESĠ-1980) Yazlık ÇeĢitler Raritan Jerseymac Summerred Güzlük ÇeĢitler Rubra Precoce Hi Eraly KıĢlık Elma ÇeĢitleri Yellow Spur Erwin Spur Cooper -4 6
Auvil Spur Lutz Golden Cooper 1-RB Red Spur Cooper 7 Sel B-2 Top Red Eden Spur Ed Gould Golden Cooper -900 Mor Spur MEYSEP PROJESĠ DENEME YERLERĠ(1980) POZMER/POZANTI (ELMA, ARMUT) ÇÜ. BAHÇE BÖLÜMÜ/ADANA(KAYSI, ġeftalġ,nektarġn) MEYVECĠLĠK ARAġTIRMA ENS./ MALATYA(KAYSI, ELMA) ANTEPFISTIĞI ARAġ. ENS./GAZĠANTEP(ARMUT, KAYSI) BAHÇE KÜLTÜRLERĠ ARAġTIRMA ENS./ALATA(KAYSI) ATATÜRK ORMAN ÇĠFTLĠĞĠ(ANKARA) ELMA ÇEġĠTLERĠNĠN YAYGINLAġMASI POZANTI DAN Erzincan a 1985 MALATYA dan Yalova ya(1984) POZANTI dan EĞĠRDĠR e 1996/97 Bu proje ile gelen elma çeģitlerinden sadece 2000 yılından itibaren yazlık çeģitlerden Summerred ve Jerseymac yaygınlaģmıģtır. YALOVA 1983 Wista Bela Jerseymac J/5/59 Bel Mollie s Deliciou, 7
William Early Red Red Jim Idared Ozark Gold All Red Jonathan Prima Wealthy Double Red Stayman 201 Ayvania Stark Winter Banana, Amasya (Uludağ) Gallia Beauty Double, Red Delicious Staymared Chesapeake Melrose Grimes Golden King Lucious Skyline Supreme York Imperial Red Rome 262 Zlatna Prevuzhodna YALOVA 1985 Raritan Rose Summer Red Rubra Precoce Hi-Early Topred Gloster 69 Cooper 7SB2 Amasya 38 8
Amasya 41 Calville Rouge Delicious Rome Beauty Cooper-1 Cooper 4 Cooper 900 Red Spur Eden Spur Goldjon Ervin Spur Sky Spur Wayne Spur Yellow Spur Auwill Spur Mor Spur Lutz Golden Golden Sel B Ed Gould Golden Amasya 37 Granny Smith Spur 1993 Yılında YurtdıĢından Getirilerek 1998 Yılında BaĢlatılan Ülkesel DPT Projesinde Yer Alan Yeni Elma ÇeĢitleri Çizelge 1. Bazı Avrupa Ülkelerinde 1990-1993 Yılları Arasında Elma Üretiminde Saptanan Çeşit Bazındaki Değişimler 9
Çeşitler 1990-1993 yılları üretim % si Golden Delicious -10 Red Delicious -1 Granny Smith +12 Jonagold +71 Idared +30 Gloster +9 Elstar +118 Gala +397 Renette +18 Bu çizelge incelendiğinde, Avrupa ülkelerinde Golden ve Red Delicious grubu elma çeşitlerinin üretiminin eksildiği görülecektir. Ülkemizde yetiştirilen elma çeşitlerinin büyük çoğunluğu da bu grupta yer almaktadır. 1998 yılında Ç.Ü. Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezinde Ülke Ölçeğinde Meyvecilik Entegre Proje Geliştirilmesi adlı DPT projesi kapsamında ılıman iklim bölgelerinde başlatılan ve daha sonra da TÜBİTAK ın desteklediği bu proje ile devam eden çalışma sırasında yeni elma çeşitlerinin Ülkemizde yaygınlaştırma çalışmalarına suptropik iklim bölgeleri de eklenmiştir. Türkiye 2005 yılı rakamlarına göre elma üretiminde 2.550.000 ton ile dünyada Çin ve ABD den sonra üçüncü ve Avrupa ülkeleri içinde ise ilk sırada yer almaktadır (Çizelge 2.). Dünyada kişi başı elma tüketimi 2001 yılı FAO verilerine göre 8,2 kg dır. Ancak bu değer dünya ortalaması olup kişi başı elma tüketiminin 48 kg a kadar çıktığı ülkeler de bulunmaktadır. Ülkemizde kişi başı elma tüketimi 32,6 kg dır. Çizelge 2. Önemli Elma Üreticisi Ülkelerinin 2001-2005 Yılları Arasında Saptanan Üretim Miktarları (1000 ton) Ülkeler 2001 2002 2003 2004 2005 10
Çin 20.023 19.257 21.105 23.681 25.007 ABD 4.277 3.866 3.989 4.726 4.254 Türkiye 2.450 2.200 2.600 2.100 2.550 İran 2.353 2.334 2.400 2.400 2.400 İtalya 2.341 2.223 1.610 2.136 2.195 Fransa 2.397 2.478 2.137 2.217 2.123 Polonya 1.604 1.450 2.428 2.522 2.050 Rusya 1.640 1.950 1.690 2.030 2.050 Almanya 1.929 1.600 1.578 1.592 1.600 Hindistan 1.230 1.420 1.470 1.470 1.470 Şili 1.135 1.050 1.250 1.300 1.350 Arjantin 1.429 1.000 1.307 1.26 1.262 DÜNYA 57.689 55.577 58.982 63.205 63.489 (FAO Production Year Book, 2001-2005) 2001 yılı verilerine göre toplam meyve üretimi 12,2 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bu üretimin %23,9 luk kısmını yumuşak çekirdekli meyveler oluşturmaktadır. Yumuşak çekirdekli meyve grubu içinde üretim miktarının %83,6 sını 2.550.000 ton ile (Çizelge 3.) elma oluşturmaktadır. Ülkemizin bütün bölgelerinde elma yetiştiriciliği yapılmakla birlikte, 2001 yılı verilerine göre üretimin yaklaşık %50 si sırasıyla Isparta, Niğde ve Karaman illerimizde gerçekleşmiştir. Bu illerimizi sırasıyla Denizli, Konya ve Çanakkale izlemektedir. Çizelge 3. Ülkemizde Yıllara Göre Elma Dikiliş, Üretim ve Verimleri Yıllar Ağaç Sayısı(1000 Adet) Üretim (1000 Verim Meyve Veren Meyve Toplam Ton) (kg/ağaç) Vermeyen 1999 32.080 5.850 37.930 2.500 65,9 2000 32.300 6.080 38.380 2.400 62,5 2001 32.550 6.080 38.630 2.450 63,4 2002 - - - 2.200-2003 - - - 2.600-2004 - - - 2.100-2005 - - - 2.550 - Kaynak: DİE Ülkemizde üretilen elmanın ancak %1 i ihracata konu olmaktadır. Ülkemizin dünya elma ihracatından aldığı pay ise 0,4 tür. Dünyada elma üretiminde 3. sırada yer alan bir ülke olarak 2002 yılında üretilen 2.200.000 ton elmanın ancak 15.000 tonu dışa satılabilmiş(çizelge 4.),bu büyük üretim miktarı içinde ihracat oranının düşük olması 11
nedeniyle beklenen döviz geliri sağlanamamakta olup, elma üretimimizin gereği gibi değerlendirilemediği açıkça ortaya çıkmaktadır. Çizelge 4. Yıllara Göre Türkiye Elma İhracatı Yıllar Miktar (ton) Değer (1000$) 1999 13.000 5.367 2000 12.000 5.146 2001 21.000 7.534 2002 15.000 5.935 Kaynak: ĠGEME 2002 yılı itibarıyla elma ihracatımızın %50 si elma üretimi olmayan Suudi Arabistan a yapılmıştır. Ülkemizin elma ihracatı içinde çeşidi Starking elma çeşidi %95 lik pay alırken bunu Golden (%4), Starkrimson (0,3) ve Granny Smith (0,3) izlemektedir (Çizelge 5.). Dışsatımın azlığı satılan çeşitlerin artık elma yetiştiriciliği yapılan Avrupa ülkelerinde güncelliğinin azalmasından ve pazarın yeni çeşit isteklerinden kaynaklanmaktadır. Çizelge 5. Türkiye nin Çeşitler İtibarıyla Elma İhracatı (2002) Yıllar Miktar (ton) Değer (1000$) Starking D. 13.537 5.433 Golden D. 735 229 Starkrimson D. 53 17 Granny Smith 23 18 Kaynak: ĠGEME Elma ithalatımız çok az olup yıllara göre farklılıklar göstermektedir. Genel olarak Ülkemizde yeni tanınmaya başlayan Granny Smith elma çeşidinin ağırlık kazandığı elma ithalatımızın 2002 yılı itibarıyla gerçekleşen miktarın %48 i Şili den yapılmış olup bu ülkeyi İtalya (%28), İran (%12) ve Arjantin (%9) izlemektedir( Çizelge 6.). Avrupa Ülkelerinde üretimi artan bu çeşitlerin büyük çoğunluğu 1993 yılında Almanya dan getirilerek Adana da çoğaltılmış ve 1995 yılında Ç.Ü. Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi ne dikilmiştir (Çizelge 7.). Çizelge 6.Yıllara Göre Türkiye Elma İthalatı 12
Yıllar Miktar (Mt) Değer (1000$) 1999 4.482 1.835 2000 3.417 1.265 2001 1.426 574 2002 3.189 1.250 Kaynak:ĠGEME Bu çeşitler 1998 yılında çoğaltılarak Ülke Ölçeğinde Meyvecilik Entegre Proje Geliştirilmesi adlı DPT projesi kapsamında K.T.Ü. Ordu Ziraat Fakültesi(Ordu), U.Ü. Ziraat Fakültesi (Bursa), Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü nün (Eğirdir/Isparta) yer aldığı kuruluşlarda denemeler kurulmuştur. Eğirdir Kültürleri Araştırma Enstitüsü tarafından da Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü ne aktarılmıştır. Bu arada dünyadaki elma üretiminde özellikle çeşit bazında gerçekleşen değişimler ve yeni eğilimler Ülkemizde çeşitli platformlarda, Tarım Bakanlığının Ülkesel Meyvecilik grup toplantılarında dile getirilmiştir. Bu arada özellikle 2000 yılından itibaren haberleşme olanaklarının artması ile özel sektörün de bu alanda devreye girmesi henüz ülkemizdeki fidanlıklarda üretilmeyen elma çeşitlerinin fidanlarının ithali ve bunlarla modern bahçelerin kurulması gerçekleşmeye başlamıştır (şekil 1.). 13
Şekil 1. Bölgede Özel Sektörce Kurulan Modern Elma Bahçeleri. Yukarıdan Aşağı Sırasıyla Baler Ziraat e Ait(Ulukışla/Niğde) Bifa ya Ait (Karaman) Uni Meyve ye ait (Sazlıca/Niğde) 14
Çizelge 7. 1993 Yılında Yurtdışından Getirilerek 1998 Yılında Başlatılan Ülkesel DPT Projesinde Yer Alan Yeni Elma Çeşitleri Elstar Golden Smothee Rubinstar Rubinette Jonagored Mantet Summerregent Delbart Estivale James Grive Fiesta Arlet Gravensteiner Braeburn Red Braeburn Jonica Fuji Piros Pinova ÇEġĠTLER Golden Weinsberg Jonagold Red Fuji Highwood Wilmuta Astramel Discovery Del Prim Prima Priam Gala Royal Gala Prince Golden Reinders Berlepsh Malling Kent Pikant Pilot Mondial Gala Çizelge 8. de görüldüğü gibi İsviçre ve öteki Avrupa Ülkelerinde Gala elmaları Eylül başında derime başlamakta ve +1 santigratta Aralık sonuna ve Kontrollü Atmosfer depolarda ise Mayısa kadar saklanabilmektedir. Arjantin, Şili, Yeni Zelanda vb. deniz aşırı ülkelerde yetiştirilen Gala lar ise Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran da piyasaya sürülmektedir. Bu açıdan bakıldığında Gala elmaları bakımında dünya ve özellikle Avrupa pazarında Temmuz ve Ağustos aylarında büyük bir boşluk vardır. Ülkemizin durumunu değerlendirildiğinde Ağustos ayı bakımından iç Anadolu, Marmara, Ege, Göller bölgesi ve öteki geçit bölgeleri; Temmuz ayı bakımından ise Akdeniz sahil şeridinde yapılacak üretim bu boş pazardan yararlanmamızı sağlayacaktır. Elma pazarı bakımından çok büyük bir dış Pazar şansı olan ve subtropik iklime sahip Akdeniz 15
bölgesi elma yetiştiriciliğini de değerlendirmekte yarar vardır. Öte yandan üretimde dünyada ikinci sırada yer alan Amerika Birleşik Devletleri nde, görüldüğü gibi çeşit bazında elma üretimindeki 1996-97 yıllarındaki değişimler incelendiğinde yazlık Gala elmasında bu yıllarda bile önemli artışlar olmaktadır(çizelge 1.9). Çizelge 8.Dünya Pazarında Yıl İçerisinde Gala Elmasının Durumu Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ġsviçre Avrupa Birliği Ülkeleri Deniz AĢırı Ülkeler (Kaynak: http//www.obst-gemuese.at/product/pages/gala) Çizelge 9. Amerika Birleşik Devletlerinde Çeşit Bazında Elma Üretimindeki Değişimler ÇEŞİTLER 1993-97 5Yıllık ortalama 1996 1997 % değişim 1996-97 Red Delicious 105,722 103,969 95,709-8 Golden Delicious 36,710 35,712 35,725 0 Granny Smith 16,598 16,030 16,607 +3 Rome 15,978 13,624 14,720 +8 Fuji 10,648 12,692 16,205 +28 McIntosh 12,647 11,195 13,253 +19 Gala 7,036 8,149 9,870 +22 Jonathan 6,519 4,634 5,748 +24 Idared 4,899 3,987 5,097 +28 Empire 4,127 4,377 4,964 +14 Diğerleri 35,184 32,179 35,645 +11 Subtropik İklim Bölgelerinde Elma Çeşit Çalışmaları ilk olarak Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi nde, 1985 tarafından yurtdışından getirilen Anna ve bunun tozlayıcısı olan Ein Shemer çeşitleri ile başlatılmıştır. Adana daki bu ilk çalışmada tozlayıcı olarak önerilen çeşidin çiçeklenmesi Anna çeşidinin çiçeklenme döneminden daha geç olmuş ve bu iki çeşidin çiçeklenmeleri farklı zamanda gerçekleşmiştir. Bu nedenle daha sonra Golden Dorset yurt dışından getirtilmiş ve denemeye bu çeşidin katılmasıyla olumlu sonuçlar alınmıştır(şekil 2.) 16
Şekil 2. 1985 Yılında Yurtdışından Getirilen ve Subtropik İklim Bölgelerinde Elma Çeşit Çalışmaları ilk olarak Kullanılan Anna ve Golden Dorset Çeşitleri Bu çalışmalar sonucunda, üretici bazında subtropik iklim koşullarındaki ilk elma bahçesi 1990 yılında bir turunçgil üreticisi olan İ.Oral tarafından Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri tarafından üretilen fidanlarla, Adana da kurulmuştur. Daha sonra bu elma bahçelerine Tagem (Ceylanpınar), Mersin, Tarsus, Adana ve KKTC de (Güzelyurt) yenileri eklenmiştir. KKTC de ılıman iklim meyvelerinin subtropik iklim koşullarında yetiştiriciliği ilk kez elma ile başlatılmıştır. ÇÜ. Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi'nce yapılan çeşit denemeleri sonucu Vista Bella, Galaxy ve Williams Pride elma çeşitleri Akdeniz iklimine uyabilen ümitvar sonuçlar veren çeşitler olarak bulunmuştur (Şekil 3.). Dünyadaki öteki elma üreticisi ülkelerde sadece kara ikliminde yetiştirilen bu üç çeşit böylece ilk olarak subtropik iklim koşullarında da yetiştirilmeye başlamıştır. 2001 yılından sonra da bu çalışmalar ışığında özellikle özel sektörün elma yetiştiriciliğine artan ilgisi Adana, Tarsus ve Mersin de kurulan elma bahçelerinin sayı ve alanını artırmıştır. Bu da Çukurova nın yeni bir elma bölgesi adayı olmasını sağlayacaktır. Bu ivmeyi arttırmak için son olarak da 2006 yılı başında Adana da Çukurova Üniversitesi Balcalı kampusü içindeki Ç.Ü. Rektörlüğü Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi deneme alanı ile B. Özler e ait ovadaki elma bahçesinde olmak üzere iki farklı lokasyonda Gala ve öteki yazlıklar ile yeni bir deneme kurulmuştur. 17
Şekil 3. Çukurova da ilk Olarak 1985 Yılında Başlatılan Subtropik İklim Bölgelerindeki Elma Çeşit Çalışmaları Geliştirmek İçin İlk Olarak Kullanılan Vista Bela, William s Pride, Galaxy ve Golden Dorset Çeşitleri ile Bahçe Tesisi, 2001 Yılındaki Gelişmeleri ve Meyveleri. Bu çalışmanın en önemli yanı çeşitlerin ve bölgenin kış soğuklama istekleri ile dinlenmede en önemli faktörlerden biri olan ve bitki bünyesinde üretilen, bir bitki 18
büyüme düzenleyicisi olan ABA nın (Absizik Asit) birikim ve bitki bünyesinde parçalanması incelenerek dinlenme fizyolojisinde yeni yaklaşımlar ortaya konacaktır. Seo ve Koshiba (2002), bitki bünyesinde bulunan Absizik Asit (ABA), bitkilerin yaşam döngülerinde önemli bir yeri olan dinlenme olayında, büyük rol oynadığını bildirmiştir. Ayrıca bugüne kadar yaptığımız çalışmalarda Temmuz sonu Ağustos başında olgunlaşan Galaxy çeşidine ek olarak aynı Gala grubu elmaları deneyerek üretim yelpazesinin arttırılması hedeflenmiştir. Denemede 3,5 x 1m aralıklarla telli sistemde plantasyonu yapılmış M9 elma anacı üzerine aşılı Galaxy Gala, Royal Beauty Gala, Red Gala, Mitch Gala, Shiniga Gala, Brookfield Gala, Summerred, Vistabella, Wiliams Pride, Jerseymac ve Delsorf yazlık ve Pink Lady gibi kışlık, farklı yeni elma çeşitleri kullanılmaktadır. Gala elmaları dünyada yetiştiriciliği yapılan elma çeşitleri arasında en popüler olanlarındandır. Pek çok mutantı geliştirilmiş olup bazıları; Buckey Gala, Crimson Gala, Galaxy Gala, Extrared Gala, Ultrared Gala, Shiniga Gala, Mondial Gala, Royal Gala, Scarlet Gala, Pasific Gala, Mitch Gala ve Brookfield Gala dır. Düşük soğuklamaya ihtiyaç duyan yazlık elma çeşitlerini, düşük rakımlarda, Akdeniz ve Ege gibi kıyı kesimlerinde yetiştirebilmek mümkün olmaktadır. Anna, Golden Dorset ve Einsheimer gibi yazlık elma çeşitleri bu bölgelerde yetiştirilebilir. Aynı zamanda yabancı orijinli önemli yazlık elma çeşitlerinin de adaptasyon çalışmaları yapılmalıdır. Yazlık elmalarda pazar değerinin korunması amacıyla hasattan hemen sonra soğuk hava depolarına alınması önemlidir (Kaşka, 1997). Küden ve Kaşka (1990) nın bazı şeftali ve nektarin çeşitlerinin soğuklama gereksinimlerinin hesaplanması ve dinlenmelerinin kesilmesiyle ilgili yaptıkları çalışmada, soğuk birimi (chill unit) yönteminin en ideal yöntem olduğunu bildirmişlerdir. Çünkü subtropik iklim koşullarında sıcaklık rejimleri yıllara bağlı olarak değişmektedir. Bu nedenle bu koşullarda soğuk birimi (chill unit) yöntemi tercih edilmektedir. Elde edilen sonuçlara göre çeşitlerin soğuklama gereksinimlerinin karşılanmasında sadece +7.2 C nin altındaki sıcaklık değerlerinin önemli olmadığı, 12 C gibi orta derecedeki sıcaklıkların dahi dinlenmenin kesilmesine olumlu etki yaptığı belirtilmiştir. Bu nedenle araştırıcılara göre, kışı ılık geçen bölgelerde yetiştirilmek 19
üzere seçilecek olan çeşitlerin soğuklama gereksinimlerinin, bölgenin soğuklama süresinin biraz üzerinde olması ekonomik yetiştiricilik için sakıncalı olmayacaktır. Küden ve Kaşka (1992), yaptıkları bir çalışmada 1986-87 yılı kış döneminde Adana'da soğuklama süresini +7.2 C nin altında 475 saat, Balcalı' da 886 saat, 1987-88 yılında Adana'da 438 saat, Balcalı' da 687 saat, 1988-89 yılında ise Adana'da 682 saat, Balcalı' da 992 saat olarak bulmuşlardır. Araştırıcılar, Balcalı ile Adana arasındaki sıcaklıklar arasında bazen 4 C 'ye varan farklılıklar olduğunu bildirmişlerdir. Küden ve Kaşka (1993), yetersiz soğuklamanın, kışın yaprağını döken meyvelerin subtropik koşullardaki yetiştiriciliğinde sık karşılaşılan bir sorun olduğunu, Adana da kış soğuklarının yıldan yıla değiştiğini ve bundan dolayı bazı yıllar çok az ürün elde edilebileceğini, dolayısıyla çiftçilerin yetiştirdikleri çeşitlerin soğuklama gereksinimlerini bilmeleri gerektiğini belirtmişlerdir. İlerideki yeni elma çeşit çalışmalarına ışık vermesi bakımında da Dünya üzerinde yetiştirilen düşük soğuklama gereksinimine sahip başlıca elma çeşitleri ve Bunların +7.2 o C Altında Geçen Soğuklama Süreleri Çizelge 10 da verilmiştir. Çizelge 10. Soğuklama Gereksinimi Düşük Bazı Elma Çeşitleri ve Bunların +7.2 o C Altında Geçen Soğuklama Süreleri (saat) Elma ÇeĢitleri Anna Dorset Golden Ein Shemer Fuji Gordon Pettingil Pink Lady White Vinter Pearmin Winter Banana Yellow Bellflower +7.2 o C Altında Geçen Soğuklama Süreleri (saat) 200 100 100 400 400 100 400-500 400 300-400 400 Elma pazarlamasında en önemli etkenlerden biri çeşit ve bu çeşitlerin standardizasyonudur. Yapılan araştırma çalışmaları sonucunda üretimi öngörülen başlıca önemli elma çeşitleri, başta Granny Smith olmak üzere, Starking Delicious, Golden Delicious, Skyline Supreme, Starkrimson Delicious, Starkspur Golden Delicious, Black Stayman Improved 201, Mutsu, Gloster 69, Lutz Golden Cooper 7SB2 20
ve Prima gibi kışlık çeşitler ile Starkearliest, Beacon, Vista Bella, JerseyMac ve Summerred gibi yazlık çeşitlerdir. Özellikle ihracatta çeşitlerle ilgili karşılaşılan en büyük sorun bir yandan söz konusu çeşitlerden yeteri kadar kapama bahçelerin kurulamamasından dolayı talebin karşılanamaması, öte yandan, son yıllarda bazı ülkeler tarafından talep edilen Gala, Mondial Gala, Fuji, Braeburn, Pink Lady, Scarlet Spur ve Jonagold gibi çeşitlerin denemelerinin devam etmesinden dolayı henüz üreticiye tam olarak yansıyamamasından bu yöndeki taleplerin karşılanamamasıdır (Anonymous, 2000). ÇÜ. Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi'nce 2006 yılı başında Adana da olumlu sonuçlar veren Galaxy ve Williams Pride elma çeşitlerine ait 4000 ağaçtan oluşan 17da lık bir elma bahçesi Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dekanlığının talep ve girişimleri ile Fakültenin Araştırma ve Uygulama sahasına kurulmuştur. (Şekil 4.). Bu bahçe ile ticari gelir, öğrenci uygulamaları ve üreticilere gösteri amaçlanmıştır. Ülkemizde elmalarda bu çeşit sorunu yanında dikim sistemleri ve klonal anaçların kullanımı ve bunların çoğaltılması konusunda da yeterince çalışılmamıştır. Oysa elmacılığı ileri olan ülkelerde günümüzde modern elma bahçeleri klonal anaçlarla ve sık dikim sistemiyle kurulmaktadır. Çöğür anaçlarının aksine klonal anaçlar bir örnek ağaç oluştururlar, bu ağaçlar fazla büyümez ve erken meyveye yatarlar. Modern bahçecilikte amaç, ağaçlardan erken ürün almak ve birim alandan yüksek verim elde etmektedir. Bu da klonal bodur anaçlar kullanılarak sık dikim sistemleriyle gerçekleşmektedir (Çelik 1973;Özçağıran, 1974; Küden ve Kaşka, 1990). 21
Şekil 4. Adana da Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi ndeki Araştırma ve Uygulama Alanı na Kurulan Williams Pride(Üstte Meyveleri) ve Galaxy Bahçesi Öğrencilerin de Kuruluşunda Görev Aldığı Bahçede Fidan Dikimi, Saman Malçlama, Tel ve Direk Sisteminin Kurulması. 22
ÜLKELER 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 % Belçika 356 317 358 358 336 344 288 305 212-30 Almanya 946 925 948 1.070 1.047 1.071 835 953 933-2 Fransa 1.709 1.770 1.585 1.676 1.528 1.651 1.579 1.701 1.151-32 Yunanistan 282 265 267 236 231 224 254 305 297-3 İtalya 2.032 2.085 1.991 2.196 2.164 2.237 2.179 2.293 1.993-13 Hollanda 435 380 348 396 376 402 334 418 320-23 Avusturya 164 176 162 193 169 189 169 199 153-23 Polonya 2.522 2.200 2.250 1.100 3.200 2.600 1.850 2.500 2.800 12 Portekiz 277 252 257 258 245 274 251 265 225-15 Romanya 1098 439 417 287 459 379 423 412 402-2 İspanya 553 701 547 599 528 470 486 507 384-24 Çek Cum. 164 138 160 113 157 145 103 79 92 16 İngiltere 164 193 174 196 201 212 214 226 191-15 Macaristan 679 467 480 203 583 514 488 301 418 39 TOPLAM 11.618 10.687 10.204 9.132 11.534 11.000 9.697 10.664 9.739-9 23
Çeşitler 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 % Boskoop 110 103 108 100 100 82 59 72 58-19 Braeburn Cox 290 116 296 279 145 117 318 108 297 103 338 65 289 89 324 89 264-19 68-23 Orange Cripps Pink 54 65 66 73 70 162 159 184 147-20 Elstar 487 427 431 487 469 487 361 452 341-25 Fuji 94 130 133 188 206 246 250 260 221-15 Gala 945 1.052 1.015 1.024 1.049 1.079 986 1.134 1.070-6 Golden D. 2.529 2.561 2.339 2.450 2.508 2.630 2.401 2.616 2.212-15 Granny S. 309 315 308 305 310 340 339 410 309-25 Idared Jonagold- 784 959 693 622 840 842 282 801 886 1.006 797 939 569 710 644 835 862 34 779-7 G Yeni çeşitler 16 15 17 82 108 134 152 379 150 Pinova Red 10 737 15 17 660 631 20 600 30 743 35 724 27 662 37 679 37-1 555-18 Delici. Red 21 29 28 32 38 19 Prince TOPLAM 11.68 10.687 10.29 9.132 11.533 11.000 9.651 10.663 9.739-9 3. ELMA ÇEġĠTLERĠ 3.1. Yazlık Elmalar Geleneksel yazlık elma çeşitleri, düşük yeme kalitesinde, yumuşak etli, taşımaya ve zedelenmeye duyarlı, zayıf kabuk renkli ve yetersiz verimlidir. Oysa yeni elma çeşitleri pazar kalitesi iyi, verimi yüksek ve Haziran'ın sonundan itibaren bulunabilen çeşitlerdir. Son yıllardaki yeni çeşitler renk ve depolama bakımından memnun edicidir ve yetiştiricilere pazarda iyi para getirmektedir. 24
Vista Bella (N.J. 36) Prof. L.F. Hough tarafından elde edilmiştir. Ağaç çok kuvvetlidir ve yüksek verimli, mildiyöye oldukça duyarlıdır. Meyve orta irilikte, oldukça şişkin, yarısından fazlası homojen kırmızı menekşe rengindedir. Oldukça iyi yeme kalitesi vardır. Zedelenmeye ve taşımaya dayanıklıdır. Haziran'ın sonundan itibaren 3 veya 4 toplamaya gereksinimi vardır. Red ve Golden Delicious tozlayıcılarıdır. Raritan Orjini ABD olan çok erken olgunlaşan ilginç bir çeşittir. Ağaçları Golden den %30 daha az kuvvetlidir ve bu nedenle çok kuvvetli gelişmez. Fakat yüksek verimlidir ve erken verime yatar. Meyve orta irilikte oldukça şişkindir. Meyve kabuğu koyu sarı zemin renginin üzeri % 70 kırmızı çizgilidir. Orta sert, sulu, oldukça tatlı meyve eti vardır. Temmuz ortasında hasat edilir. Golden Delicious ve Red Delicious çeşitleri ile tozlanır. Periyodisiteye eğilimlidir. Bir yıl meyve verir, bir yıl dinlenir. Jerseymac Prof.L.F. Hough tarafından elde edilmiştir. Ağaçlar çok kuvvetli ve yüksek verimlidir. Meyveler geniş ve şişkindir. Vista Bella nın görünümüne çok benzer, fakat daha renklidir. Beyaz, sulu meyve etli ve mükemmel bir yeme kalitesi vardır. Taşımaya dayanıklıdır. Temmuz'un ortasında 1 veya 2 toplama gerektirir. Red Delicious ve Golden Delicious tozlayıcılarıdır. 25
Summerred Dr. K.O. Lapins tarafından Kanada British Colombia, Summerland Meyve Araştırma İstasyonunda elde edilmiştir. Ağaçları güçlü, yüksek verimlidir. Aynı zamanda 1 yıllık sürgünlerde meyve verimi vardır. Orta irilikte, uzunlamasına meyveler belirgin kırmızı kabuklu, beyaz lentisellidir. Meyve eti sert ve suludur. Temmuz'un ikinci yarısında 1-2 toplama gerektirir. Red Delicious ve Golden Delicious tozlayıcılarıdır. 3.2. Güzlük Elma ÇeĢitleri Yazlık elma çeşitleri genel olarak Temmuz-Ağustos aylarında olgunlaşmakta ve depolanmadan doğrudan pazara sunulmaktadır. Eylül ayında, pazarlarda artık pek yazlık elmalara ait meyve kalmamaktadır. Bu nedenle tüketicilerin meyve gereksinimleri, nişasta oranı yüksek ve henüz olgunlaşmamış elmalarla karşılanmaya çalışılmaktadır. Aşağıda yer alan ve Eylül ayı içinde olgunlaşan elma çeşitleri bu gereksinimin karşılanmasına yardımcı olacaktır. Rubra Precoce Prof. N. Breviglieri tarafından elde edilmiştir. İtalya da Ferrara bölgesinde verimli ve kuvvetli ağaçlar oluşturmuştur. Orta ve iri meyvelidir, oldukça yassı şekillidir ve yarı yüzeyinden fazla kısmının rengi çekici kırmızıdır. Meyve eti beyaz, sert ve suludur. Ağustosun ortasında toplanabilir. Tozlayıcıları Red Delicious ve Golden Delicious dır. Prima Çok güçlü ve yüksek verimli ağaçlardır. Meyve orta irilikte, açık sarı kabuklu, hafif kırmızı yanaklıdır. Orta sulu, oldukça ekşi, hoş bir tadı vardır. Uzun süre saklanmaz. Derim: Ağustos'un ortasında yapılır. Hi-Early ABD de bulunmuş Starking in göz mutantıdır. Ağaç çok kuvvetli, yüksek verimlidir ve erken verime başlar. İri meyveli, kırmızı renkli ve orijinal çeşitten daha çok kırmızı çizgileri vardır. Starking den birkaç gün önce olgunlaşır ve Eylül ün ilk yarısında toplanabilir. Tozlayıcıları Golden Delicious ve Ganny Smith dir. 26
3.3. KıĢlık Elma ÇeĢitleri Günümüzde sürekli olarak yeni, kaliteli, muhafazaya uygun verimli kışlık elma çeşitleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. Bu çeşitlerden bazılarının özellikleri aşağıda verilmiştir. Gloster 69 Jork Deneme İstasyonunda (Almanya) Richared x Pomme Cloche melezinden geliştirilen bir çeşittir. Şekil ve renk bakımından Red Delicious çeşidi ile karakterize edilir. Ağaçlar çok kuvvetli ve verimlidir. Orta derecede çiçeklenir. Red Delicious, Golden Delicious ve Granny Smith tarafından tozlanır. İri meyveli, küt, konik şekillidir. Soluk sarı kabuk renkli, parlak kırmızı üst renklidir. Meyve eti krem beyaz ve iyi kalitededir. Ağaç gençken meyveler saydam olabilir. Standart çeşit Red Delicious dan sonra derilir. Clear Red (Cooper 400) Topred in göz mutantıdır. 1967 yılında Brewster, Washington da (ABD) C.Cooper tarafından bulunmuştur ve 1977 yılında tanıtılmıştır. Dik büyüme eğiliminde ve orta kuvvetli ağaçları vardır. Orta derecede çiçeklenme, erken meyve tutumu ve buna uygun yüksek verimliliğe sahiptir. Meyve yassı, dikdörtgen oval veya çıkıntılı ucuyla kısa koni şeklindedir. Kabuk zemin rengi sarı, üst rengi kırmızı çizgili ve çok miktarda lentisellidir. Meyve eti beyaz krem renkli, orta asitli, sert ve güzel aromalıdır. Derimi Hi-Early ile birlikte yapılır. Topcrop (Cooper 900) Topred in bir mutantı olarak 1963 de Brewster, Washington da (ABD) C.Cooper tarafından bulunmuştur ve 1978 yılında tanıtılmıştır. Dik büyüme eğiliminde kuvvetli ağaçlar oluşturur ve erken meyveye yatar. Çıkıntılı uçlu, oval konik ve küt şekilli iri meyvelidir. Meyve zemin rengi üzerinde kırmızılıklar bulunur üst renk kırmızı ve yer yer çizgilidir. Meyve eti krem, 27
beyaz renkli, orta tatlı ve orta asitlidir. Önerilen anaçlar: M27, M 9, M 26. Yellospur Washington State (ABD) de bulunmuş bir mutanttır. Kuvvetli, küçük boylu ve çok verimlidir. Verimlilik bakımından Golden Delicious lar arasında en ilginç olanıdır. İri meyvelidir. Auvilspur Roosevelt, Washington (ABD) de bulunmuş bir mutanttır. Oldukça kuvvetli ve verimli ağaçlara sahiptir. Golden Delicious a benzer iri meyvelidir ve kırmızılaşmaya duyarlıdır. Morspur Zillah, Washington (ABD) de C.F. Morrison tarafından bulunan bir mutanttır. Ağaç çok kuvvetli değildir, fakat verimli olup, Golden Delicious a benzer, iri meyvelidir. Golden Delicious tan biraz daha fazla kırmızılaşabilir. Starking Delicous En popüler standart Delicious klonudur. Ağaç kuvvetlidir. Meyve iri ve karakteristik olarak 5 çıkıntılıdır. Meyve kabuğu sarı veya kırmızı zemin üzerine kırmızı çizgilidir. Oval şeklinden dolayı oldukça çekicidir. Meyve eti sert fakat mükemmel tatlı ve aromalıdır. Tüketiciler tarafından beğenilir. Eylül ün ilk haftası toplanır ve yaz başına kadar soğuk depoda saklanır. Tozlayıcısı Hi-Early dır. Golden B İsviçre de virüslerden ari olarak selekte edilen Golden Delicious klonudur. Çok düşük oranda kırmızı renk eğilimi olduğu için esas olarak Hollanda da yetiştirilir. Bu yeni seleksiyon orijinal klonun yerine geçebilecek şekilde önerilmektedir. Mükemmel özellikleriyle tamamen orijinale benzer. 28
Topred ABD de Starking in mutantı olarak bulunmuştur. Ağaç orta kuvvetli ve yüksek verimlidir. İri meyveli, kırmızı zemin üzerine kırmızı çizgilidir, güzel görünümlü ve parlaktır. ABD de son yıllarda bulanan Red Delicious standart mutantları arasına en ilginç olanıdır. Eylül ün ilk yarısında Starking ile aynı zamanda toplanır ve yaz başına kadar soğuk depoda saklanır. Tozlayıcısı Hi-Early dir. Heavy Strıpe (Cooper Sel. 7 S.B. 2) Kuvvetli, yüksek verimli ağaçlara sahiptir. Starkrimson spur çeşidinden mutasyon yoluyla elde edilmiştir. Meyveler, görüntüyü özellikle çekici yapan koyu kırmızı çizgili ve kırmızı renkli olup, iridir. Red Delicious grubu elmaların en ilginç spurlarından birisidir. Ed Gould Golden Delicious un açık tozlanmasından oluşmuştur. Ağaç kuvvetli, dik büyüme eğiliminde ve verimlidir. Meyve, Golden Delicious görünümündedir, fakat daha az kırmızılık gösterir. Meyve eti sert, tatlı-ekşi fakat Golden Delicious tan daha az aroma içerir. Renklenme problemi olan bölgelere önerilmektedir (İtalya da Po vadisi için). Golden Delicious ile aynı zamanda toplanır ve aynı şekilde depolanır. Kendiyle tozlanır. Yabancı tozlanma eğilimi de vardır. Golden Delicious tozlayıcısıdır. Jonagold Genova da (ABD) Meyve Deneme İstasyonunda Golden Deliciousx Jonathan melezinden elde edilmiştir. Ağaç kuvvetli ve yüksek verimlidir, fakat mildiyöye oldukça duyarlıdır. Meyve sarı zemin rengi üzerine, koyu kırmızı yanaklıdır. Meyve eti tatlı, sulu, sert ve mükemmel yeme kalitesindedir. Eylül ortası veya ikinci yarısında 29
toplanır ve bahara kadar soğuk depoda saklanır. Triploid çeşit olduğu için tozlayıcıya gereksinim duyar. Golden Delicious ve Rome Beauty tozlayıcılarıdır. Ruby Spur (Cooper Sel. 4) Wellspur un göz mutasyonundan oluşmuştur. Ağaçlar çok bodur ve verimlidir. Meyve geniş, tamamı koyu kırmızı ve çekici parlaktır. Meyve eti mükemmel yeme kalitesindedir. Orta ve kuvvetli anaçlara aşılanmalıdır Golden Delicious Verimli ve erken meyveye yatmasından dolayı dünyanın en iyi bilinen en popüler çeşididir. Ağaçları yarı bodurdur ve çok verimli yıllardan sonra periyodisite gösterebilir. Diğer taraftan kimyasal seyreltme ile çok iyi sonuç alınan tek çeşittir. Bu nedenle periyodisite kolayca çözülebilmektedir. Meyveler iri, sert, tatlı ve aromalıdır, zedelenmeye duyarlıdır. Kabuk özellikle uygun olmayan bölgelerde, nemli havalarda kırmızı yanak yapmaktadır. Eylül ortasında toplanır ve iyi koşullarda soğuk depoda yaz başına kadar saklanır. Kendine verimlidir, diğer tüm çeşitlerin mükemmel tozlayıcısıdır. Doğal olarak yabancı tozlanma eğilimindedir. Tozlayıcıları Red Delicious, Rome Beauty ve Granny Smith tir. Rome Beauty Cooper 1 (Cooper Rome) Washington State de C. Cooper tarafından bulunmuştur. Bu mutant, verimlilik, renklenme, düzenli verim, taze tüketim ve endüstrinin her ikisine de uygunluğu bakımından Rome Beauty grubunun en ilgincidir. Ağaçları çok kuvvetli değildir ve yaygın büyüme eğilimindedir. Özellikle bodur anaçlara aşılandığında meyve vermeye çok erken başlar ve çok yüksek verimli olur. İri meyvelidir (200 g.), hemen hemen kabuğun tamamı parlak kırmızı renklidir. Meyvede çizgilenme yoktur. Şekli homojendir ve oldukça şişkindir. Meyve eti beyaz, oldukça ekşi, sert ve işlemeye uygundur. Yıkandıktan sonra soğuk depoda özellikle kontrollü atmosferde çok iyi saklanır. Kısa dallarda meyve tutumu olsa da tüm Imperator Rome Beauty grubunda olduğu gibi spur meyve tutumu da vardır. Red Delicious ve Golden Delicious tarafından tozlanır. 10-30 Ekim'de toplanır. 30
Granny Smith Orijini Avustralya dır. İri ve düzenli meyve verimi vardır. Koyu yeşil renkli ve beyaz lentisellidir. Açık beyaz-yeşil meyve etli, sulu, tadı çok hoş ve ekşidir. Kuzey Avrupa pazarlarında çok tutulur. Aralık'tan Mart'a kadar mükemmel bir ticari önemi vardır. Ağaç çok kuvetli, düzensiz, dağınık büyüme eğilimindedir ve erken verime geçmez. Mildiyöye duyarlıdır. Çok bodur anaçlara aşılandığında meyve kabuk rengi açılabilir, bazen açık sarı veya güneş gören kısımlarda kırmızılaşma görülebilir. Belli bir soğuklama isteği vardır. Acı beneğe dayanıklı olup, depoda iyi bir şekilde saklanabilir. Tozlayıcıları, Red Delicious ve Golden Delicious tur. Elite (Cooper 800) 1969 da Washington da (ABD), C.Cooper tarafından bulunmuştur. Topred in mutantıdır, 1978 de tanıtılmıştır. Spur tip ağaçlar orta kuvvettedir. Cooper 7 S.B.2 den % 10 daha kuvvetlidir. Spur meyve tutumu vardır ve yüksek verimlidir. Meyve şekli küt, çıkıntılı ucuyla koniktir ve düzgün şekillidir. Kabuk kırmızı renklidir, çıkıntılı kısmından şarap kırmızısı çizgiler tüm meyveyi sarmaktadır. Pek çok lentiseli ile birlikte pürüzsüz bir yüzeyi vardır. Meyve eti rengi beyaz, orta tatlı ve orta asidiktir. Hasat Cooper 7 S.B.2 ile aynı zamandadr. Meyveler işlemeye dayanıklıdır, bahara kadar muhafaza edilir. Ağaç Nectaria galligena ya oldukça duyarlıdır ve meyveler acı beneğe orta derecede duyarlılık gösterir. Önerilen anaçlar: M 26, MM 106, M 7. 31
Şekil 5. Scarlet Spur, Super Chief, Starkrimson, Rubra Precose, Rubra Star ve Stark Spur Golden elma çeşitleri meyvelerinin ağaç üzerindeki görünümleri. 32
Şekil 6. Mondia Gala, Red Breborn, Mutsu, Prima, Red Spur ve Royal Gala elma çeşitleri meyvelerinin ağaç üzerindeki görünümleri. 33
Şekil 8. Galaxy, Gloster, Erwin Spur, Golden Delicious, Golden Sel. B, H.Early elma çeşitleri meyvelerinin ağaç üzerindeki görünümleri. 34
Şekil 9. Cooper 7 SB, Cooper 900, Cooper 1Rb, Cooper 4, D.Coster ve Eden Spur elma çeşitleri meyvelerinin ağaç üzerindeki görünümleri. 35
Şekil 10. Idared, AK-1, Amasya, Arak, Champion ve Breaburn elma çeşitleri meyvelerinin ağaç üzerindeki görünümleri. 36
4. ELMA ANAÇLARI Generatif Anaçlar Ülkemizde çoklukla değişik kültür çeşitlerinin tohumlarından oluşan yozlar, elmaların generatif anaçlarını oluşturmaktadır. Dış ülkelerde, anaç elde etmek için Winesap, Rome Beauty, G. Delicious, Mclntosh, Yellow Newton çeşitlerinin tohumları tercih edilmektedir. Bizde yeterli araştırmalar yapılmamış olmasına karşın bir örnek anaç elde etmek için Golden Delicious ve Ferik elma çeşidinin tohumları sağlık verilebilir. Günümüzde bodur ve yarı bodur anaçlar kullanılarak sık dikim elma bahçesi tesisi ülkemizde de önem kazanmaya başlamasına rağmen, hala elma bahçeleri çoğunlukla çöğür anaçlara aşılı elmalarla kurulmaktadır. Ayrıca, kurak ve yetersiz sulama olanaklarının olduğu alanlarda elma bahçesi tesisi için derin köklü, kuvvetli anaçlara gereksinim vardır. Öteki ülkelerde olduğu gibi bu konuda da Pozantı da çalışmalara başlanmış ve yeni bazı ticari elma çeşitleri çöğür anaçlara aşılanarak 4x1, 4x2, 4x3 ve 4x4m mesafelerle bir bahçe kurulmuştur. Ağaçlar normal spindel sistemiyle budanmaktadır. Bu denemeden alınan ilk sonuçlar çok ümitvar gözükmektedir. Denemenin yürütüldüğü Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezinden görünüm (şekil 11). Şekil 11. Ç.Ü. Pozantı Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi'nde Yeni Bazı Ticari Elma Çeşitleri Çöğür Anaçlara Aşılanarak Kurulan Sık Dikim Bahçe 37
Klonal Elma Anaçları Alnarp2 (A2): İsveç'te elde edilmiştir. Kuvvetli bir anaç olup soğuk bölgelere uygundur. AR Serisi: İngiltere'de East Malling Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitütüsü'nde elde edilmiştir. Büyüme kuvveti M9 ve M27 arasındadır. Meyve iriliği bakımından M27'den daha iyidir. AR serisinin büyüme kuvvetleri M27'den MM106'ya kadar değişir. Budagovski Serisi: Rusya'da Budagovski tarafından melezlemelerle elde edilen anaçlardır. En önemlisi B9'dur. Diğer önemli olan Budagovski anaçları B146, B469 ve B491'dir. CG Serisi : ABD'de Stark Bros fidanlığında H. Guengerich tarafından M8'in serbest tozlanan çöğürlerinden seçilmiştir. M9'dan biraz daha kuvvetlidir. Canell Geneva Serisi:New York Geneva Deneme İstasyonunda elde edilmiştir. Ateş yanıklığı ve kök boğazı çürüklüğüne dayanıklıdır. Önem kazanan anaçlar CG10,24,44 ve 80'dir. J9(Jork9): Serbest tozlanan M9 çöğürlerinden Almanya'da elde edilmiştir. Bazı özellikleri M9'a benzer. JM Serisi: Japonya'da orta kuvvetli anaçlardan Marubakaido (M.prunufolia) ve Mitsubakaido'nun (M.sieboldii) M9 ile melezlenmesiyle elde edilmiştir. Önem kazanan anaçlar JM1, JM5, JM7 ve JM8 'dir. Hepsi M26'dan JM1, JM5 ve JM8 ise EMLA9'dan bodurdur. KSC Serisi: Kanada'da Kentvil'de elde edilmiş Robusta No5 ana çeşit ve Antonovka anacı tozlayıcı olarak kullanılmıştır. KSC 1' den 30'a kadar numaralandırılmıştır. MAC Serisi: Amerika'da Michigan State Üniversitesinde R.F Carlson tarafından elde edilmiştir. MAC 1, 4, 9, 16, 24, 39 ve 46 önem kazanmıştır. MH Serisi: İsrail'de İngiliz M ve MM serisi anaçları yüksek toprak sıcaklıkları ve yetersiz dinlenme nedeniyle iyi sonuç vermemiştir. Yerli elma çeşidi olan Hashabi'den MH 14-5 ve MH 15-6 elde edilmiştir. 38
Ottawa Serisi: Kanada'da elde edilmiştir. 0.1'den 0.17'ye kadar isimlendirilmiştir. Soğuklara dayanıklı anaçlardır. P Serisi: Polonya'da Antonovka ve M.4 ve M9'un melezlenmesiyle elde edilmiş İngiliz anaçlarından soğuklara daha dayanıklı anaçlardır. P1, P2, P16, P14 ve P22 önem kazanmıştır. V Serisi : Kanada'da Ontario Bahçe Kültürleri Araştırma İstasyonunda elde edilmiştir. V.605-1'den V.605-7'ye kadardır. East Malling Anaç Serisi Çok Bodur Anaçlar M 27 1929 yılında M13 ve M9 anaçlarının melezlenmesi sonucu elde edilmiştir. Çok bodur bir anaçtır. Pratikte büyük ölçüde kullanılmamaktadır. Kuvvetli anaç-zayıf kalem ilişkilerinde ara anaç olarak yararlanılmaktadır. Bodur Anaçlar M26 1959 yılında M16 ve M9 anaçlarının melezlenmesiyle elde edilmiş, erkencilik ve çöğürlere göre % 40-50 oranında bodurlaşma sağlanması ve verimliliği nedeniyle çok hızlı kullanım alanı bulmuştur. Çok nemli topraklardan hoşlanmaz. Toprakta tutunmasını sağlamak için, toprağa çakılacak bir kazığa gövdenin bağlanması gerekmektedir. M8, M9 Bu iki anacın ortak özellikleri, kök sistemlerinin yüzlek ve saçak köklü; toprakta tutmalarının çok zayıf olmalarıdır. Ayrıca, her iki anaç üzerine aşılı ağaçlar dikimlerinden 2-3 yıl sonra verime başlar, küçük taçlı ve bodur olurlar. M8, M9 anaçlarının bodurlaştırma özelliğinden ara anaç olarak da yararlanılmaktadır. Ayrıca M9 anacı, elma ağaçlarını % 65-75 oranında bodurlaştırmaktadır. Yarı Bodur Anaçlar M2, M7 Her iki anacın da toprakta tutunmaları bir önceki anaçlara göre daha iyidir. Orta büyüklükte taç yaparlar ve erken meyveye yatarlar. Toprak nemine dayanıklıdırlar. Bu 39
anaç üzerine aşılı elma çeşitlerinde M2 % 25; M7 anacı ise % 35-45 oranında bodurlaşma sağlamaktadırlar. Kuvvetli Anaçlar M1 ve M13 M25 Kuvvetli bir kök sistemi ve taç oluştururlar. M1 in Amerikan elma çeşitleriyle uyuşma durumu henüz tam anlamıyla saptanamamıştır. Zayıf çeşitler ve topraklar ile kışı soğuk geçen bölgeler için uygun bir anaçtır. M13 ağır ve nemli topraklar için sağlık verilebilir. Her iki anaç da daldırma, kök ve dal çelikleriyle çoğaltılabilirler. Çok Kuvvetli Anaçlar M12, M16 M12 anacı gençlik döneminde çok kuvvetli büyür ve meyveye geç yatar. Meyvelerde renk oluşumu iyi değildir. Kök uruna dayanıklıdır. M16 anacı kuvvetli anaçlar içerisinde en iyisidir ve diğer kuvvetli anaçlara göre meyveye erken yatar. East Malling anaçlarının dışında Malling Merton anaç serileri de vardır. Bunlar, MM 104 MM 106, MM 109 ve MM 111 dir. Bunlar içerisinde yaygın olarak MM 106 anacı kullanılmaktadır. Bu yarı bodurlaştırıcı, çok verimli, tınlı toprakları seven, toprakta iyi tutunabilen kök sistemine sahip, ilkbahar gelişme dönemine, yaprak dökümüne ve kış dinlenme dönemine çok geç başlama eğiliminde bir anaçtır. Bu anaç üzerinde aşılanacak elma çeşitlerinin %25-40 oranında bodurlaşmalarını sağlar. Drenaj sorunu olan veya su tutan taban arazilerde çok iyi sonuç vermez. Jackson (1986), çift sıra çapraz dikim sisteminde, Cox elma çeşidini M9 (2471 ağaç /ha) M 27 (3459 ağaç / ha), M20 (3954 ağaç / ha) aşılayarak verimlerini ölçmüştür. Araştırıcı 10.yılda bir hektardan toplam olarak M9 dan 244 ton, M27 den 207 ton ve M20 den 268 ton ürün elde etmiştir. Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda elde edilen elma klon ağaçları çok bodurdan çok kuvvetliye kadar değişen bir seri oluşturmuşlardır. En tipik ve en çok kullanılanları çok bodur için M9, yarı bodur için M7 ve MM 106, kuvvetli için M 2 ve MM 111 ve çok kuvvetli için M 25 ve çöğür gösterilebilir ( Hartman, H.T. ve ark.). Parry (1975), M9, M26, M7 ve MM106 anaçlarının Cox ve Worchester elma çeşitlerinde verim üzerine etkisini araştırdığı bir çalışmada M9 un ilk sırada olduğunu ve bunu MM106 nın takip ettiğini belirtmektedir. 40
Elstar ve Queen Cox elma çeşitlerinin M9 ve diğer bodur elma anaçları üzerindeki verim ve kalite performanslarını belirlemek amacıyla yapılan bir çalışmada; özellikle verim bakımından (1cm2 gövde kesit alanını düşen verim) M9 un ilk sırada yer aldığı saptanmıştır (Wertheim, S.J.ve J.M.T. Balkhoven-Boart, 1992). M9 ara anacı kullanılarak ve ara anaç kullanılmadan MM106, M 793 ve Northern Spy elma anaçlarına aşılı Granny Smith, Cox s Orange, Gala ve Oregon Red Delicious çeşitlerinin performanslarına bakılmıştır. Ara anaç uygulaması sürgün gelişimini % 20 ye kadar azaltmış olup, toplam ürünü % 30 a kadar artırmıştır. Ayrıca ilk yıl meyve kalitesini belirten kriterler önemsiz bulunmuş, ertesi yıl ise bu kalite kriterlerinin arttığı gözlenmiştir (A.Samad, D.L.McNeil, Z.U.Khan 1999). Granny Smith elma çeşidinin M9, MM106 ve MM111 klon anaçları ile çöğür anacı üzerindeki verim ve kalite özellikleri araştırılmıştır. Denemenin sonunda, meyve kalitesi ve 1 cm 2 gövde kesit alanına düşen kümülatif verim ile dekara düşen verim miktarları bakımından Granny Smith elma çeşidi için M9 anacını sırasıyla MM106 ve MM 111 anaçları izlemiştir. Çöğür anacı ise en son sırada yer almıştır (Burak, M., Büyük Yılmaz M., Öz, F. 1997). Elmalarda çeşit yanında anaçlar ve dikim sistemleri ile budama konusunda da önemli sorunlar arayışlar vardır. Klonal elma anaçları ile sık dikim ve budama sistemleri konusunda yüzlerce araştırma yapılmıştır. Klonal bodur ve kuvvetli çöğür anaçlarının kullanıldığı bu araştırmalarda her zaman klonal bodur ve yarı bodur anaçlar, klasik kuvvetli çöğür ve yoz anaçlarına göre birim alandan yüksek meyve verimi alınmasını sağladığı görülmüştür. Burada sadece eski ve bazı yeni klonal elma anaçları ile Hollanda da yapılan araştırma sonuçlarına yer verilmiştir (Çizelge 12). Bu çalışmada kullanılan anaçlardan en iyi sonuç verenleri M9 yanında ondan daha iyi sonuç veren MARK, V605-1 ve P60 gibidir. Ülkemizde yakın zamanlara kadar süregelen geleneksel elma yetiştiriciliğinde çöğür anaçlara aşılı standart çeşitlere ait fidanlar kullanılmış ve bahçeler 8x8m hatta 10x10m aralıklarla kurulmuştur. Starkrimson ve Stark Spur Golden gibi spur çeşitler yaygınlaşmaya başlayınca da çöğürlere aşılı bu çeşitler 4x4m veya 4x5m aralıklarla dikilmeye başlamıştır. Bodur ve yarı bodur elma anaçlarının Ülkemizde de yoğun olarak üretilmeye başlamasından sonra bunlara aşılı çeşitlerin dikim ve budama sistemleri konusunda çeşitli görüş ve öneriler ileri sürülmeye başlamıştır. Bu konuda ortaya çıkan 41
belirsizlikleri açıklamak üzere çeşitler ve anaçlar dikkate alınarak yaygın olarak kullanılan dikim mesafeleri ve 10 dekar için gerekli fidan miktarları Çizelge 13. de verilmiştir. Elma bahçesi tesisinde çeşit ve anaçların yanında önemli bir diğer faktör de çeşitlerin tozlanma ve döllenmeleridir. Tozlanma olayında ağacın içerisinde bulunduğu biyolojik ve fiziksel faktörler, eşeysel uyuşmazlık, eş zamanlı çiçeklenme, tozlayıcı vektörler ve tozlanma zamanındaki hava koşulları önemlidir. Bu faktörlerden biri veya bir kısmı engellendiğinde veya gerçekleşmediğinde tozlanma ve buna bağlı olarak meyve tutumu ve kalitesi de olumsuz etkilenmektedir. Ticari yetiştiricilikte tüm elma çeşitleri yabancı tozlanmaya gereksinim duymaktadır. Kendine verimlilik düzeyi çeşitlere göre değişmektedir. Örneğin, Delicious çeşidi kendine tamamen verimsizken, Golden Delicious kendine kısmen verimlidir. Yabancı tozlanma isteği bakımından tüm kırmızı ve kırmızı spur tipler ebeveynlerine benzemekte ve uyuşmazlık göstermektedir. Örneğin; Yorking, ebeveyni olan York Imperial ile tozlanmamaktadır. Buna ek olarak çok yakın akraba olan McIntosh, Early McIntosh, Cortland ve Macoun gibi çeşitler de birbirleriyle tozlanamamaktadır. Çizelge 12. Wilhelminadorp ta, 1991'de Elstar Elma Çeşidinin Aşılandığı ve 3.25x1.25m Sıra Aralıklarıyla Dikilmiş Olan Elma Anaç Denemesinin 1997 Yılı Sonuçları Anaçlar Gövde çevresi (cm) 1997 ilkbaharı Ağaç başına verim (kg/ağaç) 1992-'97 Gövde alanı (meyve/cm 2 ) 1992-'97 Meyve ağırlığı (g) 1992-'97 M27 13.3 50.1 25.5 149 AR 10.2.5 13.9 55.9 24.6 162 P81 13.9 60.9 26.6 158 P59 15.7 63.3 23.7 159 P92 16.5 73.2 21.5 164 Mac 39 16.9 74.0 20.6 166 M9 17.9 84.1 19.8 176 P 2 18.7 83.9 19.3 168 V 605-3 19.2 80.5 16.6 174 P 60 21.1 85.8 15.3 166 Mark 21.9 88.8 14.5 172 C 6 23.2 78.8 11.4 171 V 605-1 23.8 88.3 13.4 167 LSD 0.01 2.8 16.3 6.9 10 42