Yaşayan Sözlü Edebiyat Ürünleri Sinop Örneği Dr. Öğr. Üyes Songül ÇEK Dr. Öğr. Üyes Alpay TIRIL Folklor Araştırmacısı M. Ozan ÖZDEMİR
Dr. Öğr. Üyesi Songül ÇEK Dr. Öğr. Üyesi Alpay TIRIL Folklor Araştırmacısı M. Ozan ÖZDEMİR YAŞAYAN SÖZLÜ EDEBİYAT ÜRÜNLERİ: SİNOP ÖRNEĞİ ISBN 978-605-241-223-7 DOI 10.14527/9786052412237 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Nisan 2018, Ankara Yayın-Proje: Ayşe Açıkgöz Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B 0312 472 58 55 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 33365 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Dr. Öğr. Üyesi Songül ÇEK 1976 yılında Gaziantep te doğdu. 1994-1998 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türk Halkbilimi Anabilim Dalı nda lisans öğrenimini tamamladı. 1998-2001 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türk Halkbilimi Anabilim Dalı nda yüksek lisansını tamamladı. 2003-2010 yılları arasında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı nda doktorasını bitirdi. Aynı dönemde Millî Eğitim Bakanlığında Türk Dili ve Edebiyatı öğretmeni olarak görev yaptı. 2012 yılında Sinop Üniversitesi Fen edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Halk Edebiyatı Anabilim Dalı na yardımcı doçent doktor olarak atandı. Halen aynı üniversitede görevine devam etmektedir. Dr. Öğr. Üyesi Alpay TIRIL 1973 yılında Karşıyaka da doğdu. Ege Üniversitesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü nü bitirdi. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı ndan ve Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı ndan yüksek lisans; Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Çevre Bilimleri Anabilim Dalı ndan doktora derecesi aldı. Peyzaj mimarı olarak özel sektörde, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü taşra teşkilatında çalıştı. Ege Üniversitesi Çeşme Meslek Yüksekokulu nda ders verdi. 2006 yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Meslek Yüksekokulu na yardımcı doçent olarak atandı. Hâlen Sinop Üniversitesi Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu nda görev yapmaktadır. Folklor Araştırmacısı M. Ozan ÖZDEMIR 1975 yılında Samsun ili Vezirköprü ilçesinde doğdu. 2000-2004 yılları arasında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Halkbilim bölümünde lisans eğitimini tamamladı. 2007 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı Isparta İl Kültür ve Turizm Müdürlüğünde folklor araştırmacısı olarak göreve başladı. Halen 2010 yılında atanarak geldiği Sinop İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü bünyesinde görevine devam etmektedir.
ÖN SÖZ Bu çalışma, Sinop ili merkezi ve çevresinde yaşamakta olan sözlü edebiyat ürünlerinin neler olduğunu tespit etmeyi ve bunları halkbilim kuram ve yöntemleriyle değerlendirmeyi amaçlamıştır. Tespit çalışmaları sahada derleme metotlarıyla sürdürülmüş olup proje için belirlenen takvim gereği Sinop a bağlı ilçe ve köyler ziyaret edilmiş, yazılı ve sözlü kaynaklardan elde edilen bilgiler Somut Olmayan Kültürel Miras (SOKÜM) çalışmalarına katkı sağlayacak şekilde bir araya getirilmiştir. Çalışma, Sinop Üniversitesi Proje Yönetim Ofisi Başkanlığınca desteklenen FEF-1901.14-03 (2018) no lu proje çerçevesinde oluşturulmuştur. Sinop İli Sözlü Edebiyat Ürünleri Üzerine Bir Değerlendirme adlı projenin yürütücüsü Dr. Öğr. Üyesi Songül Çek, araştırmacıları ise Dr. Öğr. Üyesi Alpay Tırıl ve Folklor Araştırmacısı M. Ozan Özdemir dir. Sinop Üniversitesi ne desteğinden dolayı teşekkürler. Yapılan derlemeler sırasında yardımını esirgemeyen Sinop halkına, Sinop İl Kültür ve Turizm Müdürlüğüne, araç temini ile çalışmaya katkı sağlayan Ali Gündoğdu ya ve şoförümüz Ahmet Murat Tekin e sonsuz teşekkürler.
İÇİNDEKİLER Ön Söz...v Giriş...1 Gereç ve Yöntem...4 Bulgular...5 Sinop İli Hakkında Genel Bilgiler...6 Coğrafi Konum ve Doğal Özellikler...6 Demografik Yapı ve Ekonomik Faaliyetler...9 Tarihsel ve Sosyolojik Yapı...10 1. BÖLÜM SÖZLÜ EDEBİYATIN MENSUR ÜRÜNLERİ Efsane-Memorat...14 Efsane...16 Tarihi Konulu Efsaneler...16 Yaradılış, Oluşum, Dönüşüm Efsaneleri...34 Olağanüstü Varlıklar, Olaylar Kişiler ve Güçler Hakkında Efsaneler...36 Memorat...49 Masal...54 Fıkra...61 Halk Hikâyesi...79 2. BÖLÜM MANZUM ÜRÜNLER Türkü...85 Mani...165 Salavatlama...183 Ninni...189 Ağıt...192
viii Yaşayan Sözlü Edebiyat Ürünleri: Sinop Örneği 3. BÖLÜM MANZUM VEYA MENSUR ESERLER Tekerleme...197 Bilmece...203 Atasözü-Deyim...206 Dua-Beddua/Alkış-Kargış...210 Tartışma/Sonuç...213 Ek 1 Arşiv Belgeleri...219 Ek 2: Çalışma Sırasında Çekilen Fotoğraflardan Örnekler...267 Kaynak Kişiler...294 Kaynaklar...301
KAYNAKLAR Alptekin, A.B. Efsane ve Motifleri Üzerine, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012. And, M. Geleneksel Türk Tiyatrosu, İnkılap Yayınevi, İstanbul, 1985. Artun, E. Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı, Adana,2012. Başgöz, İ. Sibirya dan Bir Masal Anası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002. Başoğlu, B. Sinop İli Tarihi. Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1978 Başoğlu, B. Sinop İli Tarihi. Ayyıldız Matbaası, Ankara,1978 Boratav, P.N. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, Ankara. Boratav, P.N. Folklor ve Edebiyat, Adam Yayınları, İstanbul, 1982. Boratav, P.N. Köroğlu Destanı, Kırmızı yayınları, İstanbul, 2009. Çobanoğlu, Ö. Memoratlar ve Halk İnançları,Akçağ Yayınları, Ankara, 2003. Dilek İ. Sibirya Türk Masallarında Hayvanla Evlenme, Selçuk Ünv. Türkiyyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 22, 2007 Dorson, R.M. Günümüz Folklor Kuramları, Geleneksel Yayıncılık, 2006 Dundes, A. Doku, Metin ve Konteks. Çev. Metin Ekici. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ed. Gülin Öğüt Eker vd. Ankara, Millî Folklor Yayınları, 2003 Duymaz, A. Tekerlemeler, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002 Elçin, Ş. Halk Edebiyatına Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara, 2013. Erdem, M.D. -Demir N. Saltıkname 1-2-3, Destan Yayınları, Ankara, 2007 Erdem, M.D. -Demir N. Battal Gazi Destanı, Hece Yayınları, 2006a. Demir, N. Danişmend Gazi Destanı, Hece Yayınları, 2006b Goldstein, K; Sahada Folklor Derleme Metotları, Başbakanlık Basımevi, Ankara,1983. Günay, U. Elazığ Masalları, Akçağ Yyaınları, Ankara,2011. Gürçayır S. ;UNESCO, Gençlik ve Somut Olmayan Kültürel Miras, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Geleceği Türkiye Deneyimi, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Ankara,2013
302 Yaşayan Sözlü Edebiyat Ürünleri: Sinop Örneği Gürçayır S. Sivil Toplum Kuruluşları ve Somut Olmayan Kültürel Miras: Katılım, Akreditasyon ve Eksiklikler Somut Olmayan Kültürel Mirasın Geleceği Türkiye Deneyimi, UNES- CO Türkiye Milli Komisyonu, Ankara, 2013 İslâm Ansiklopedisi Çepni maddesi (Yazan: F. Sümer). Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt 8: 269,1993 Kaşgarlı Mahmut. Divan ı Lügat İt Türk Tercümesi( çev. Besim Atalay) Ankara,1985. Kaya, D. Anonim Halk Şiiri, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999 Köprülü, M.F. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet Yayınları, Ankara, 1993. Kutlu, M. Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunmasında Eğitime Yönelik İlk Adım, Halk Kültürü Dersi, Milli Folklor, Yıl 21, Sayı 82, 2009 KUZKA TR 82 Düzey 2 Bölgesi (Kastamonu, Çankırı ve Sinop İlleri) Bölge Planı 2014 2023, Kastamonu, 194 s. file:///c:/users/ms%c4%b0/downloads/tr_82_2014-2023_bp.pdf (Erişim: 19 Mart 2018). Malinowski, B. Bilimsel Bir Kültür Teorisi, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 1992 Oğuz,.Ö. Halk Şiirinde Tür, Şekil ve Makam, Akçağ Yayınları, Ankara, 2001. Oğuz, M. Ö. Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir? Geleneksel Yayıncılık, 2009, Ankara. Oğuz, M.Ö. Küreselleşme ve Uygulamalı Halkbilimi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2013 Oğuz, Ö. Türk Halk Edebiyatı El Kiitabı, Grafiker Yayınları, 2011. Öncül, K. vd. Kars İli Somut Olmayan Kültürel Mirasının Haritalandırılması, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2013. Özmenli, M. Ortaçağ da Orta ve Doğu Karadeniz de Kıpçak Yerleşimi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20 (2): 515-536, 2016 Sakaoğlu, S. Masal Araştırmaları, Akçağ Yayınları, Ankara, 1992. Seyidoğlu, B. Erzurum Efsaneleri, Erzurum Kitaplığı, Erzurum,1997. Seyidoğlu, B. Erzurum Masalları, Dergah yayınları, İstanbul, 2006 Seyidoğlu, B. Erzurum Masalları, Dergah Yayınları, İstanbul, 2006 Sinop Valiliği (2018). http://www.sinop.gov.tr/ (Erişim: 19 Mart 2018). Thompson, S. Motif Index Of Folk Literature, 1955 (https://archive.org/stream/thompson2016motifindex/thompson_2016_motif-index#page/ n397/mode/2up Tırıl, A. Cumhuriyet Döneminde Sinop (1923-1950). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 306+LXXIV, 2010 Tırıl, A. Antik Paflagonya Kentlerinin Turizm Coğrafyası Bağlamında Değerlendirilmesi ve Destinasyon Geliştirme Önerileri. Uluslararası Taşköprü Pompeipolis Bilim Kültür Sanat Araştırmaları Sempozyumu (Taşköprü, 10-12 Nisan 2017), Bildiriler Kitabı, s. 1027-1044. TUİK http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=1590 (Erişim: 19 Mart 2018).
Kaynaklar 303 Türkmen,F. Mizahta Üstünlük Teorisi ve Nasreddin Hoca Fıkraları, Nasreddin Hoca Latifelerinin Şerhi (Burhaniye Tercümesi), Akademi Kitabevi, İzmir, 1999 Yakıcı, A. Bilimsel Kuruluşlarda Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunmasına Yönelik Çalışmalar, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Geleceği, Türkiye Deneyimi, Ankara, 2013. Yakıcı, A. Halk Şiirnde Türkü, Akçağ Yayınları, 2007 Yıldırım, D. Türk Edebiyatında Bektaşî Tipine Bağlı Fıkralar, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999. Yıldırım, D. Köroğlu nun Orta Asya Rivayetleri Milli Folkor, C.1, S.4, 1989 Zaripova, Ç. Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar, Bilig, Güz 2007/ sayı 43, s. 1-32