KİT'LERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR

KİT'LERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR Turgut TAN* Özelleştirme, son on yıla damgasını vuran bir kavram. Türkiye'de 80'li yılların ortaklarından başlayarak girişilen bazı özelleştinne çabalarına karşın, bugün hala KİTlerin nasıl özelleştirileceği tartışmaları sürmektedir. 20 Ekim ı 99 ı seçimleri sonrası kurulan DYP-SHP koalisyon hükümeti ise açıkladığı çözümlerle konuya yeni boyutlar getirmiştir. Öte yandan, yabancılara blok satış biçimindeki özelleştirmelerin yargı organlarınca iptali üzerine ortaya çıkan belirsizlik de henüz giderilmiş değil. Dolayısiyle, özelleştirmenin hukuksal ve yönetsel çerçevesi ile izlenecek yöntemlerin önümüzdeki günlerde de yoğun biçimde tartışılacağını dikkate alarak geçmiş uygulamaların bir değerlendirmesini yapıp karşılaşılan sorunlar ve yeni öneriler üzerinde durmakta yarar gördük. Bunu yaparken, iki yılı aşkın bir süre önce "Prof.L.Duran'a Armağan" için hazırladığımız, hala yayınlanmasını beklediğimiz "Özelleştirme" konulu incelememizde (*) ele aldığımız konuları yinelememeye çalışacağız. ÖZELLEŞTiRMENiN HUKUKSAL DAYANAGI VE UYGULAMALAR AMAÇLAR VE Y ASAL DAY ANAKLAR Özelleştirmeden Beklentiler Herşeyden önce özelleştirmeden ne anlaşılmaktadır ve beklentiler nelerdir sorusu ile başlamak gerekir. Türkiye'de özelleştirme denilince genelde kamu iktisadi teşebbüslerinin hisselerinin tümünün veya bir bölümünün özel kişilere satılması anlaşılmaktadır. Bu, özelleştirmeye verilen en dar anlamdır. Öte yandan, geniş anlamda özelleştirme kavramı ile, idarece yerine gelirilmekte olan bazı kamu hizmetlerinin özel kişilere bırakılması, kamu tekellerinin kaldırılması; kamu hizmetinin finansmanının, gerçek bedelinin veya önemli bölümünün yararlananlardan alınmak suretiyle (vergi yeri * Prof. Dr., A.ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi E.Öğretim üyesi ** Prof. Dr. Lütfi Duran'a Armağan, İstanbul üniveristesi Hukuk Fakültesi tarafından yayımlanacakur. Amme Idaresi Dt'rgis~ Cilt 25, Sayı 1, Mart 1992

28 AMME İDARESİ DERGİSİ ne harç veya fiyal) özeheşlirilmesi ve kamusal düzenlemelerle ekonomik hayat üzerindeki zorlamaların azallılması veya basitleştirilmesi, piyasa mekanizmalarının işlevinin arttırılması da anlatılmaktadıry) Aslında, Türkiye'de 80'li yıllardaki uygulamalara baktığımızda, Kirlfrin satışı olarak bilinen dar anlamdaki özelleştirme dışında, yukarıda değindiğimiz, geniş anlamında özelleştinne olarak nitelenebilecek örneklere de rastlanılmaktadır. Nitekim, TEK dışında özel kişilerin elektrik üretim iletim ve dağıtımı ile görevlendirilmesi, Karayolları Genel Müdürlüğü dışında özel kişilerin otoyol yapımı ve işletilmesi ile görevlendirilmesi hakkındaki yasal düzenlemelerin çıkarılması ve uygulamaya geçilmesi; tütün ve çay konusundaki tekellerin kaldırılması, radyo ve televizyon alanındaki tekelin de kaldırılmak üzere olması geniş anlamda özelleştirme örnekleri arasında sayılabilir. Bu tür uygulamaları ayrı bir inceleme konusu yapacağımızdan bu yazı çerçevesinde yalnızca Kİrlerin özelleştirilmesi konusunu ele alacağız.(2) Türkiye'de Kirlerin özelleştirilmesine girişilirken beklentiler. amaçlar nelerdi? Hemen belirtelim ki, özelleştirmedeki amaçlar ülkeden ülkeye değişmemektedir. Belki değişen. bu amaçlar arasındaki öncelikler olmaktadır. Nitekim, özelleştirmenin vatanı sayılan İngiltere'de 1986 yılında yayımlanan "Beyaz Kitaplıda beklentiler şöyle açıklanmaktadır: (3) - Sanayide hükümet müdahalesini azaltmak, - Teşebbüslere, kamu garantisi olmadan, ihtiyaçları oranında mali piyasalardan borçlanma scrbeslisi tanımak, arttırmak, Kamu idarelerinin finansman ihtiyaçlarını azaltacak şekilde kaynaklarını - Hisse senedi sahipliğini olabildiğince yaygınlaştırmak, - İşçilerin çalıştıkları teşebbüslerin faaliyet sonuçları ile yakından ilgili duruma gelmelerini sağlamak, - Her düzeyde rekabeti geliştirerek tüketicilerin en uygun fiyatla kaliteli mal ve hizmetlerden yararlanmalarını sağlamak. ı. Can Aktan, Özelle,Urme, ızmir, 1987, s.79-82 ve 114-115;J.Chevallier, Les Enjeux de la dereglementation, RDP, 1987, No:2, s.282 vd.; Y.Madiot, Ph. Ligneau, M. Moreau et J.Pradel, Rapport de Syntese, in La dereglementation, Actes de Colloque organise apoittiers les 13-15 mai 1985, PUF. Faris, 1986, s.185-186. 2 T. Tan, Kamu Hizmeti, Özelleştirme v.: Bürokrasinin Azaluıması Uzerine, Türk İdare Dergisi, Mart ı 988, sayı: 378, s.73-90. 3. G. Chouraqui, ULes privatisations en Grande - Bretagne: Les lecons d'une experience". Revue Francalse d'economle, vol: IV, No: 2, 1989. s.46.

KİTLERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR 29 Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi de özelleştirmelere (avantaj ve sorunlar) ilişkin Kararında (3 Ekim 1990 tarihli ve 953 (1990) sayılı Karar) özelleştirmeden beklenliler şöyle belirlemektedir: * Verimliliği arllırmak, * Fiyatları düşürmek * Kıt kaynakları toplumda etkin biçimde bölüştürmük, * Açık veren kamusal faaliyetler konusunda devlet bütçesini küçültrnek, * Gelir sağlamak, * Kamuda çalışan sayısını azaltmak, * Aşırı tekelci konumdaki kamu kesimi sendikalarının gücünü azaltmak. Türkiye'de özelleştirme uygulamasına başlanırken dönemin yetkilileri amaçlarını şöyle açıklamışlardır:(4) * Ekonomide piyasa koşullarına işlerlik kazandırmak, ekonomik büyürneyi hızlandırmak, verimliliği aruırmak, * Sermaye piyasalarının gelişmesini sağlamak, sermayenin tabana yayılmasını teşvik etmek, * Devlet bütçesi üzerindeki KİT yükünü hafifletmek ve ortadan kaldırmak. Bu genel amaçlar daha sonra bir başka yetkili tarafından ayrıntılı olarak şöyle slralanmıştır:(5) öncelik sırasına göre * Piyasa güçlerinin ekonomiyi harekete geçirmelerine imkan verilmesi, * Verimlilik ve üretkenliğin arttırılması, * Mal ve hizmetlerin nitelik, nicelik ve çeşitliliklerinin arttınıması, * Mülkiyetin tabana yayılması, * Sermaye piyasasının gelişiminin hızlandırılması, * KİTlere Hazine tarafından sağlanan finansal desteğin minimize edilmesi, 4. C. Israfil. "Türkiye'de Özelleştinne", Yeniden Yapılanma, Sayı: 1, s,3. 5. TKKOI Başkanı Ö. Özuygur'un açıklaması için bkz. Anahtar, MPM yayım. Temmuz 1989, Sayı: 7. s.4.

30 AMME İDARESİ DERGİSi * KİTlerin tekelci fiyatlarının ve dolaylı vergilerinin azaltılması, * Bürokratların KİTleri yönetmek yerine politika ve mevzuat üzerinde çalışmalarına imkan sağlanması, * Modern teknoloji ve yönetim tekniklerinin çekilmesi, * Çalışanlara pay senedi verilmek suretiyle işgücü verimliliğinin aruırılması, * Endüstrideki kamu ve özel mülkiyet arasındaki dengenin yönünün değiştirilmesi, * Yabancı yatırımlar vasıtasıyla uluslararası ekonomik politik bağların kuvvetlendirilmesi, * Mevcut sermaye yatırımlarının getiri oranlarının yükseltilmesi, * Devlete gelir sağlanması. Görüldüğü gibi Türkiye'de özelleştirme uygulamasına girişilirken geniş bir amaçlar yelpazesi çizilmiştir. Bugüne dek uygulama bunları ne ölçüde gerçekleştirebilmiştir. Bunun yanıtını ileride uygulamalan gördükten sonra venneye çalışacağız. Özelleştirmenin Hukuksal Altyapısı Var mıydı? Türkiye'de özelleştirme uygulamasına girişilirken bazı yasal ve yönetsel düzenlemelerin yapıldığı bir gerçek. Ancak, bunların sağlam bir altyapı oluşturmadığı ileride değineceğimiz hukuksal sorunlarla görülmüştür. Şimdi bu hukuksal düzenlemelere kısaca göz atmakta yarar vardır. a. 2983 Sayılı Yasa Bu alanla ilk yasal düzenleme 29.2.1984 tarihli ve 2983 sayılı Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında Kanun'dur. (RG; 17.3.1984, sayı: 18344) Bununla İDT ve KİK'ler dahil kamu kurum ve kuruluşlarına ait her türlü altyapı tesisleri ile KİTlere ait tesisler için "gelir ortaklığı senedi" ile KİTler için "hisse senedi" çıkarılması ve "işletme hakkı" verilmesine ilişkin hükümler getirilmiştir. 2983 sayılı Yasada, 3188 sayılı Yasa ile yapılan değişiklikle, "hisse senedi", KİTler ile bunlara ait tesislere gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için çıkarılacak senetler olarak tanımlanmıştır. "işletme hakkı" ise, KİTlere -yurt dışındakiler de dahil- ait müessese, işletme, bağlı ortaklık ve benzerlerinin belirli süre ve koşullarla gerçek ve tüzel kişilerce işletilmesini ve varsa ürünlerinin pazarlama ve dağıtımının yapılması anlamına gelmektedir.

KİT'LERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR 31 2983 sayılı Yasa ile Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulu (TKKOK) da oluşturularak, Kurula aşağıdaki görevler verilmiştir: - Hisse senetlerinin adedi, değeri ve bunlarla ilgili diğer hususları karara bağlamak, Tesislerin gerçek ve tüzel kişilerce işletilmesi ve bunun koşulları hakkında karar vermek, - Gerekli görülen hallerde hisse senetlerinin satın alınmasına ve tekrar satılmasına karar vermek. Aynı Yasa ile TKKOK'nun kararlarını uygulamak ve Toplu Konut Fonu ile Kamu Ortaklığı Fonunu idare etmek üzere, başbakanlığa bağlı kamu tüzel kişiliğine sahip Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi (TKKOİ) kurulmuştur. Daha sonra 304 sayılı KHK ile TKOK'nun yerini Yüksek Planlama Kurulu (YPK) almış; 414 sayılı KHK ile TKKOİ'nin Toplu Konut İdaresi (TKİ) ve Kamu Ortaklığı İdaresi (KOİ) olarak ikiye ayrılması sonucu KOi, 2983 sayılı Yasada YPK'nun yerini almıştır. 414 sayılı KHK ile 2983 sayılı Yasada bazı değişiklikler yapılarak Kamu Ortaklığı İdaresinin görevleri yeniden düzenlenmiştir. Buna göre: sağlamak, - Gelir ortaklığı senedi, hisse senedi çıkarılması ve işletme hakkı verilmesini - Çıkarılacak gelir ortaklığı senetleri ile hisse senetlerinin adedi, değeri ve bunlarla ilgili hususları belirlemek, - Tesislerin gerçek ve tüzel kişiler tarafından işletilmesi koşullarını belirlemek, Gelir ortaklığı senedi ile gelirleri satılacak altyapı tesislerinin tarife ve ücretlerini saptamak, Gerektiğinde gelir ortaklığı senetlerinin ve hisse senetlerinin satın alınmasını ve tekrar satılmasını sağlamak, - Devlet garantili veya garantisiz iç ve dış tahviller ile her türlü menkul kıymetlerin çıkarılmasını sağlamak KOİ'nin görevleri arasındadır. Öte yandan, 2983 sayılı Yasaya (m.l4) 3188 sayılı Yasa ile eklenen "vergi istisnaları" matlabı ile bu yasa kapsamındaki KİT ve tesislerinin gerçek ve tüzel kişilerin ortaklığına açılması ve işletme hakkı verilmesi işlemlerine ve bunlarla ilgili bütün kağıtlara her türlü vergi resim ve harç istisnası getirilmiştir.

32 AMME İDARESİ DERGİSİ b. Kamu Ortaklığı Fonu Yönetmeliği 2983 sayılı yasaya dayanılarak Bakanlar Kurulutnca çıkarılan "Kamu Ortaklığı Fonu Yönetmeliğiline (RG; 13.9.1984, sayı: 18514, s.25vd.) göre "Bağlı ortaklıklar ve benzerlerinden kamu payları halka açılacak olanlar 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname esasları çerçevesinde Ekonomik İşler Y üksek Koordinasyon Kurulu (YPK) tarafından tesbit edilir" (m.16). Gene bu Yönetmeliğe (m.!7) göre, YPK tarafından gerçek ve tüzel kişilerin ortaklığına açılmasına karar verilen müessese ve işletmeler önce 233 sayılı KHK ve Türk Ticaret Kanunu çerçevesinde bağlı ortaklık şeklinde AŞ statüsü ne sokulmak zorundadır. Yönetmelik (m.18) "satış esasları" başlığı altında şu ilkeleri getirmektedir: Bağlı ortaklıklar ve benzerlerinin Hazine, İDT, KİK ve bağlı ortaklıklara ait bulunan hisse senetleri, KOİ'nin hazırlıyacağı teklif üzerine YPK kararıyla belirlenen bedel üzerinden gerçek ve tüzel kişilere satılır ve ilgili kuruluşun muhasebe kayıtlarında daha sonra gerekli düzenlemeler yapılır. Satıştan elde edilen hasılat Kamu Ortaklığı Fonuna (KOF) gelir kaydedilir. Hisse senedi satışlarında tesiste çalışanlara öncelik ve özel koşullar getirilmesine YPK karar verebildiği gibi; yöre halkına da buna benzer kolaylıkları tanıyabilmektedir. Gereken durumlarda hisse senetlerinin aynı gerçek veya tüzel kişilere belli oranlardan fazla satılmaması YPK'ca karara bağlanabilmektedir. Hisse senetlerinin satışında yapılacak İlanların şekli, verileceği araç, adedi ve kapsamı KOi tarafından belirlenecektir. c. 233 Sayılı KHK Bu arada 1984 yılında çıkarılmış olan 233 sayılı KİT'ler hakkındaki KHK'nın bazı hükümlerine de değinmek isteriz. 233 sayılı KHK (m. 38) "tasfiye" başlığı altında, KİT, müessese, bağlı ortaklık, işletme ve iştiraklerinin tasfiye, devir, satış ve işletme haklarının verilmesi kararlarının Koordinasyon Kurulunca (YPK) alınacağını; uygulamanın 2983 sayılı Yasadaki esaslar çerçevesinde YPK tarafından yürütüleceğini öngörmektedir. Ayrıca, tasfiye, devir, satış ve işletme haklarından elde edilip Fona aktarılacak hasılaya karşılık, bu işlemlere tabi değerlerin teşebbüs hesaplarında kayıtlı değerinin teşebbüs ve bağlı ortaklığın sermayesinden düşüleceği öngörülmektedir. 233 sayılı KHK'ye (Geçici m.2) göre, "Teşebbüs ve bağlı ortaklıkların faaliyet alanları dışında kalan ve normal piyasa şartları içinde elden çıkarılmatarı mümkün olan mevcut işıirak paylarının devir veya tasfiyesi, bu KHK'nın yürürlüğe girdiği tarihi izleyen bir yıl içinde hilirilir. Ancak, tekelcilik amacını önlemeye yönelik olanlar ile stratejik mal ve hizmet üretenler Koordinasyon Kurulu (YPK) kararı ile bu uygulama dışında bırakılabilir.

KİTLERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR 33 d. 3291 Sayılı. Yasa Kısaca "Özelleştirme Yasası" olarak da bilinen ve pek çok yasada değişiklik yapan 28.5.1986 Larih ve 3291 sayılı Yasa (RG; 3.6.1986, sayı: 19126) KİTlerin özellcştirilmcsine karar vermeye Bakanlar Kurulu'nu, müessese, bağlı ortaklık, işletmelerin özclleştirilmcsine karar vermeye de Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulunu (YPK) yetkili kılmaktadır. YPK ayrıca bu kuruluşlara ait iştiraklerdeki kamu paylarının satışı ve devri konulannda da yetkilidir. Özelleştirme kararı üzerine teşekkül, kuruluş, müessese, bağlı ortaklık, iştirak ve işletmelerden hangilerinin mevcut ve çıkarılacak hisse senetlerinin, varlıklarının tamamının veya bir kısmının satılmasına, kiralanmasına, işletme hakkı verilmesine, devredilmesine veya tasfiyesine karar vermeye ve bu konuda gerekli düzenlemeleri yapmaya Kamu Ortaklığı kurulu (YPK) yetkili kılınmıştır. Ancak, daha sonra çıkarılan 414 sayılı KHK ile YPK'na verilen yetkiler KOİ olarak değiştirilmiştir. 3291 sayılı Yasaya göre, özelleştirilmesine karar verilen KİTler ile bağlı ortaklıklar doğrudan, müessese, işletme ve işletme birimleri ise AŞ haline getirildikten sonra başkaca işleme gerek kalmadan, bağlı oldukları bakanlıklarla ilişkileri kesilip Başbakanlığa bağlanacaklardır. Gene 3291 sayılı Yasaya göre, özelleştirilmesine karar verilen KİT, müessese, bağlı ortaklık, işletme ve işletme birimlerinin doğrudan veya dolaylı Devlete ait hisselerinin tamamı, bedelsiz olarak KOİ'ye devredilmiş ve Türk Ticaret Kanunu (TTK), Sermaye Piyasası Kanunu (SPK) ile ilgili öteki yasalardaki koşullar aranmaksızın anonim ortaklığa dönüşmüş sayılacaklardır. Öte yandan, sermayelerindeki kamu payı %50'nin altına düşünceye kadar kuruluşları faaliyetleri, organları, yönetimi, denetimi, sermaye miktarını tesbite; ayrıca, bu işlerden sağlanıp KOF'da toplanacak gelirin Fon, Hazine ve özelleştirilen kuruluş arasında hangi oranlarda dağınlacağına karar vermeye Kamu Ortaklığı Kurulu (YPK) yetkili kılınmaktadır. 3291 sayılı Yasa ayrıca, özelleştirilmesine karar verilen kuruluşun çıkardığı tahviller ile Devlet kefaletine haiz iç ve dış borçlar üzerindeki Devlet kefaletinin devam ejleceğini; bu kuruluşlar da Emekli Sandığı'na bağlı personelin de, kuruluşun AŞ statüsüne dönüşmesinden sonra sermayesindeki kamu payının %50'nin altına düşmesine kadar her türlü hak ve yükümlülüklerinin devam edeceğini de öngörmektedir. e. 437 Sayılı KHK Devlet Planlama Teşkilatı'nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında 17.7.1991 tarih ve 437 sayılı KHK (RG; 14.8.1991, sayı: 20960, s.9vd) Yüksek Planlama Kurulu'na şu görevleri de vermektedir (m.5):

34 AMME İDARESİ DERGİSİ * Gelir ortaklığı senetleri-, hisse senetleri ve her türlü menkul kıymet ihracı ile diğer kıymetli evrakın düzenlenmesine ve işletme hakkı verilmesine karar vennek, * Gelir ortaklığı senetleri için piyasa şartlarına uygun ve bu senetlerin değerini artnracak yönde her yıl gelir dağıt~m esaslarını tesbit etmek, * ihraç edilecek gelir ortaklığı senetleri, hisse senetleri ve her türlü menkul kıymet ve diğer kıymetli evrakm adedi, değeri ve bunlarla ilgili diğer hususlar hakkında karar vennek, * Bu kanun kapsamında hakiki ve hükmi şahıslara işletme hakkı verilmesi ve bunun şartları hakkında karar vermek, * Gelir ortaklığı senetleri ihracı suretiyle gelirleri sanlan ve/veya satılacak olan altyapı tesislerinin tarife ve ücretlerini tesbit etmek, * İleride gelir ortaklığı senetleri çıkarılacak veya işletme hakkı verilecek altyapı tesisleri ile Kamu Ortaklığı Fonu'ndan finanse ediiecek diğer tesisleri belirlemek ve bu tesislerin finansmanı ile bunların işletme, bakım, onarım, idame ve benzeri her türlü masraftarının kısmen veya tamamen Kamu Ortaklığı Fonu'ndan karşılanması hakkında karar vermek, * Bakanlar Kurulu'nca yannın programına alınan projelerden ileride gelir ortaklığı uygulamasına dahil edilecek altyapı tesislerini tesbit etmek, * Gerekli görülen hallerde, gelir ortaklığı senetleri, hisse senetleri ve her türlü menkul kıymet ile diğer kıymetli evrakın satın alınmasına ve tekrar satılmasına karar vermek, * Yurt içi ve yurt dışından Kamu Ortaklığı Fonu'nun kullanım alanlarında yararlanmak üzere kredi almaya, Devlet garantili ve garantisiz iç ve dış tahviller ve her türlü menkul kıymet ihracı ile diğer kıymetli evrakın düzenlenmesine karar vermek, * Kamu Ortaklığı Fonu ve Kamu Ortaklığı İdaresi Başkanlığı bütçelerini görüşerek karara bağlamak. Ancak, bu görevler daha sonra Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair 20.12.1991 tarih ve 473 sayılı KHK ile oluşturulan Kamu Ortaklığı Yüksek Kuruluna verilmiştir. (RG; 6.1.1992, sayı: 21103)

KİTLERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR 35 473 sayılı KHK ile oluşturulan Kamu Ortaldığı Yüksek Kurulu Başbakanının başkanlığında Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı, Başbakanının belirleyeceği bir Devlet Bakanı, Bayındırlık ve İskan Bakanı ile DPT Müsteşarı, Hazine ve Dışticaret Müsteşarı ile KOİ Başkanınından oluşmaktadır. Yukarıda YPK'dan devralındığını belirttiğimiz görevler yanında "Kamu iktisadi teşebbüslerinden özelleştirilmesi gerekli görülenlerin hakkında karar vermekıl de bu Kurulun görevi olarak belirlenmektedir. Bu hüküm karşısında 3291 sayılı Yasanın yukarıda belirttiğimiz ve özelleştirme konusunda Bakal1lar Kurulu ile YPK'na yetki veren hükümlerinin yürürlüklerini sürdürüp sürdürmedikleri konusu tartışmaya değer niteliktedir. Bu hukuksal altyapının özelleştirme uygulamasının başarısını ne ölçüde etkilediğine ileride değineceğiz. B. ÖZELLEŞTİRMEDE izlenen YÖNTEM VE UYGULAMA Özelleştirme Yöntemleri Özelleştirme uygulamasına girişilmeden önce.ı 985 yılında DPT aracılığı ile bir araştırma yaptırılmıştır. Morgan Quaranty Trust tarafından yapılan bu araştırmanın sonucunda KİTler özelleştirmede önceliklerine göre üç ana grupta toplanmıştır: I.Derecede öncelikli kuruluşlar: Tümüyle hemen satılabilir olanlar (TURBAN, THY ve USAŞ); çoğunluğu satılabilecekler (YEMSAN ve ÇİTOSAN); reorganizasyona tabi tutularak bir bölümü satılabilecek kuruluşlar (Tarım İşletmeleri Gn.Md. TPAA ve ETİBANK). 2.Derecede öncelikli kuruluşlar: Bazı bölümleri satılıp kalan bölümlerinin iyileştirilmesi gerekenler (SÜMERBANK, T.SÜT END. KURUMU); aşamalı olar~ özelleştirilecekler. (PTT ve TEK) bu kuruluşların TTK kapsamına alınmaları ve muhasebe sistemlerinin iyileştirilmesi öneriliyor. 3.Derecede öncelikli kuruluşlar: Kamu hizmeti gören kuruluşlardır (DMO, TCDD, TUSAŞ, TMO, T. Zirai Donatım Kurumu ve T. Denizcilik İşletmeleri) Özelleştirme yöntemi olarak da, kuruluşun özelliklerine göre, hisse senedi satışı,. blok satış, parça saıı~ı ve kiralama yöntemleri önerilmektedir.(6) 6. Türkiye'de Özelleştirme Uygulamaları, TUSIAD, Istanbul 1992, s.58-67.

36 AMME İDARESİ DERGİSİ Bundan sonra uygulamaya geçiş Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulunun 30. 4.1987 tarih ve 54 sayılı kararı ile 2 KİT, 8 bağlı ortaklık ve 35 iştirak özelleştirme programına alınmıştır. Bunu diğer özelleştirme kararları izlemiştir. Tablo 1(1986 1991) özelleştirme kapsamına alınan kuruluşları göstermektedir. Bugün 3 KİT, 26 bağlı ortaklık,4 banka ve 73 iştirak özelleştirme kapsamındadır. Programa al.ınan kuruluşlardan özelleştirilmiş olanlar ile özelleştirme biçimleri ve sağlanan gelirler (Tablo - II) de görülmektedir. Özelleştirme uygulamalarının bir başka önemli yönü de Devlete maliyetidir. Bu açısından KOİ'ye danışmanlık hizmeti sunan yerli ve yabancı kuruluşlara ödenen ücretler büyük önem taşımaktadır. Yabancı danışmanlık firmalarına ödenen paraların bilinçli olarak gizli tutulduğu eleştirisi yapılmaktadır(7) (Tablo: III) mali danışmanlık kuruluşlarına ödenen ücretleri göstermektedir. Buna bankalara satış hasılatından prim olarak ödenecek ücretlerle vergilerin de katılması durumunda KOİ'ye maliyetin 50 milyar lira civarında olduğu ileri sürülmekterur. (8) Özelleştirmede izlenecek yöntem konusunda açık ve tutarlı bir hukuksal düzenleme yapılmamış olması karşısında uygulama yetkili organlaı:tn h~r özelleştinne için ayrı ayrı aldıkları kararlarla yürütülmeye çalışılmıştır. Uygulamaya bakıldığında blok satış, halka arz ve borsada satış olmak üzere değişik yöntemlerin izlendiği; ayrıca tam özelleştirme olup olmadığı tartışılabilecek nitelikte olan "yarım kalmış tesis satışı" ve "işletme hakkı verilmesi" yollanna gidildiği görülmektedir. a. Halka Arz ve Borsada Satış KİT'lerin özelleştirilmesinde küçük tasarruf sahiplerine hisse satarak sermayenin labana yayılması amacı başlangıçta açıklanmışsa da(9) uygulama bunu sağlayıcı yönde olmamıştır. Halka arz yoluna gidilmeyiş nedenleri yetkililerce çeşitli gerekçelerle açıklanmaya çalışılmıştır.(lo) Oysa, örneğin İngiltere'de özelleştirme sonucu hisse senedi sahiplerinin nüfus içindeki payı 1979'da %4.5 dan 1988'de %15'e yükselmiştir. Hisse senetleri halka arzedilerek özelleştirilen kuruluşlar (Tablo: LV) de görülmekte görülmektedir. "Ekonominin konjonktürel durumu ve sermaye piyasasındaki gelişmeler dikkate alınarak" halka arz yöntemi ile yapılan özelleştirmelerin "genellikle başarılı" olduğu ileri sürülmekte;(li) başarılı halka arz örneği olarak TELETAŞ'dan başka örnek gösterilememektedir. 7. ıbid; s.1l4. 8. Barometre, 11.3.1991. 9. Devlet Bakanı A. Kahveci'nin konuşması için bkz. TBMM Tutanak Dergisi, c. 13,27.9.1988, s.97-98. 10. A. Kahveci, "Özelleştinne ve Getirdiği Sancılar",İşveren Dergisi, Ekim 1989, s.25. i ı. 1989 KıT Genel Raporu, Başbakanlık YDK yayını, Ankara, 191, s.229.

KIT'LERİN ÖZELLEŞTIRİLMESİ VE SORUNLAR 37 TABLO-I ÖZELLEşTıRıLMESıNE KARAR VERıLEN KURULUŞLAR (1986-1991) Ünvanı BK, VPK,EıVKK veya Satılan TKKOK Kararı Kamu Kamu Payı % Payı % i. KıT'ler 1. Petkim Petrokimya Holding A.Ş. 11 Eylül 1987,87/12184 BKK 99.90 8.0 2. Sümerbank: Holding A.Ş. 11 Eylül 1987,87/12184 BKK 100.000 3. Türk Hava Yolları A.O 22 Ağustos 1990, 90/822 BKK 100.00 LS II. Bağıl Ortaklıklar ı. Adana Kağıt Torba San. TAŞ. 30 Mart 1989, 89/4 60.000 60.0 2. Adıyaman Çimento 31 Temmuz 1991,91/34 99.99 3. Afyon Çimento San. T.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-S4 99.60 90.8 4. Ankara Çimento San. T.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-S4 99.30 99.3 S. Aşkale Çimento 31. Temmuz 1991,91/34 99.99 6. Balıkesir Çimento San. T.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-S498.30 98.30 98.3 7. Bartın Çimento 31 Temmuz 1991, 91/34 99.79 8. Boğaziçi Hava Taşımacılığı A.Ş. 30 Nisan 1987, K-S4 100.000 Ta'ifıye 9. Bursa Soğuk Depouculuk Ltd.Ş. 18 Mart 1985, 8S/1O 52.00 52.0 i (). çorum Çimento 31 Temmuz 1991,91/34 99.85 ı ı. I..knızli Çimento 31 Temmuz 1991,91/34 99.99 12.Gaziantep Çimento 31 Temmuz 1991,91/34 99.73 13. ıskenderun Çimento 31 Temmuz 1991,91.34 99.99 14. Ladik Çimento 31 Temmuz 1991, 91/34 99.99 15. Niğde Çimento San. T.A.Ş. 30 Mart 1989, 89/4 99.83 12.7 16. Petlas 4 Nisan 1990, 90/10 99.81 17. PetrolOfisi A.Ş. 18 Şubat 1991,91/6 100.00 2.9 18. Şanlıurfa Çimento 31 Temmuz 1991, 91/34 99.99 20. Söke Çimento San. TA.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 99.670 99.6 21. Testaş Türkiye Elkt. San TAŞ. 30 Mart 1989, 89/4 96.83 22. Trabzon Çimento 31 Temmuz 1991, 91/34 99.99 23. Trakya Çimento San. T.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 99.90 99.9 24. Turhan Turizm A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 100.000 25. TüRAŞ 18 Şubat 1991,91/6 100.00 1.4 26. Usaş Uçak Servisi A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 100.000 70.0 27. Yozgat Bira 5.6.1989 189-41 Devir Çalışmaları Kararı

38 AMME IDARESI DERGİSI TABLO-I ÖZELLEşTıRıLMESıNE KARAR VERıLEN KURULUŞLAR (1986-1991) Ünvanı BK, YPK,EıYKK veya Satılan TKKOK Kararı Kamu Kamu Payı % Payı % iii. Bankalar i. Çaybank A.Ş. 17 Temmuz 1989, 89/16 49.00 2. Denizcilik Bankası A.Ş. YPK 17 Temmuz 1989, 89/15 3. Etibank YPK 17 Temmuz 1989, 89/17 4. TÖBANK 17 Temmuz 1989,89/14 99.87 5. T.S.K.B. 20 Mart 1990, 90/6 8.60 IV. lştirakler l. Aroma Bursa Mey.Su.Gı. A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 43.68 2. Adana Çim. San. T.AŞ. 30 Nisan 1987, K-54 47.20 33.9 3. AEG-ETt 30 Aralık 1985, 85/32 11.11 4. Aksaray Azmi Milli T.AŞ. 20 Mart 1990, 90/6 3.00 5. Aksaray Yem Fab. T.AŞ. 30 Nisan 1987, K-54 40.00 40.0 6. Ankara Halk ekmek A.Ş. 20 Mart 1990, 90/6 3.79 7. Ansan T.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 88.30 88.3 8. Arçelik AŞ. 30 Nisan 1987, K-54 15.00 5.8 9. Bandırma Yem Fab. Ltd. ŞTi. 30 Nisan 1987, K-54 24.60 10. BASF Sümerbank Kim.San.A.Ş. 10 Haziran 1991,91/26 40.00 1ı. Biga Yem Fab. A.Ş. 21 Kasım 1986, 86/39 40.00 40.0 12. Bingöl Yem Süt AŞ. 18 Mart 1985, 85/10 51.00 51.0 13. Bolu Çimento San. T.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 35.40 10.3 14. Çamban Ağaç San. A.Ş. 20 Mart 1990, 90/6 26.83 15. Çanakkale Ser. Fab AŞ. 30 Nisan 1987, K-54 8.37 16. Çelik Halat ve Tel San. AŞ. 30 Nisan 1987, K-54 29.20 13.1 ı 7. Çestaş Çuk.Elkı A.Ş. 26 Mayıs 1987, 86-13 2.29 18. Çorum Yem Fab. TAŞ. 20 Nisan 1987, K-54 30.00 30.0 ı9. Çukurova Elektrik AŞ. 30 Nisan 1987, K-54 25.40 5.4 20. Ditaş Doğ. Yed.Par.1m.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 25.40 5.4 ıl. Ereğli Demir ve Çelik Fab. T.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 51.50 2.9 22. Eskişehir Yem Fab. TAŞ. 30 Nisan 1987, K-54 45.00 45.0

KİT'LERİN ÖZELLEŞTİRİLMES! VE SORUNLAR 39 TADLO-I ÖZELLEŞTIRILMESlNE KARAR VERlLEN KURULUŞLAR (1986-1991) Ünvanı DK, YPK,ElYKK veya Satalan TKK O K Kararı Kamu Kamu Payı % Payı % 23. Fruko Tamek Mcy.Su.San.A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 36.00 24.Gima Gıd.lhı. Malı. T.A.Ş. 30 Nisan 1987 K-54 54.70 4.1 25. Gönen Gıda San. A.Ş. 20 Mart 1990 90/6 49.00 26. Güneş Sigorta A.Ş. 2 Nisan 1991, 91/T.33 30.00 30.0 27. Güney San. ve Tic. İşı' A.Ş. 30 Nisan 1987 K-54 10.00 28. Güneysu A.Ş. 20 Mart 1990 90/6 67.31 29. Hascan Gıda end. A.Ş. 20 Mart 1990 90/6 17.00 30. Hektaş Ticaret Türk A.Ş. 30 Nisan 1987 K-54 5.50 31.lmsa ışı. Mes.SanA.Ş. 20 Mart 1990 90/6 2.30 32. İpragaz A.Ş. 30 Nisan 1987. K.54 49.33 33. Isparta Yem Fab. A.Ş. 23 Temmuz 1986. 85176 15.00 15.0 34. ıstanbul Demir Çelik A.Ş. 20 Mart 1990. 90/6 40.00 35. Kars Yem Fab. A.Ş. 30 Nisan 1987. K-54 37.06 36. Kayseari Yem Fab. T.A.Ş. 30 Nisan 1987. K-54 13.33 13.3 37. Kepez Elektrik TAŞ. 30 Nisan 1987. K-54 43.70 8.1 38. Konya Çim. San. A.Ş. 30 Nisan 1987. K- 54 39.90 31.2 39. Konya Şeker Fab. A.Ş. LO Haziran 1991. 91/24 24.00 40. Köytaaş Tar. Mak. A.Ş. 20 Mart 1990. 90/6 67.94 41. Layne Bowler D.T.P. A.Ş. 10 Haziran 1991,91/24 25.00 42. Manisa Ycm Fab. A.Ş. 23 Temmuz 1986, 86176 15.00 15.0 43. Mardin Çim. San. T.A.Ş. 30 Nisan 1987. K-54 46.23 25.5 44. Mekta Tic. A.Ş. 20 Mart 1990. 90/6 28.00 45. Metal Kapak San. T.A.Ş. 20 Mart 1990. 90/6 18.66 46. Meybuz A.Ş. 20 Mart 1990, 90/6 98.46 47. Meysu A.Ş. 20 Mart 1990, 90/6 96.15 48. Migros Türk TAŞ. 30 Nisan 1987, K-54 42.22 35.9 49. Netaş Norı.Elek.Teleko. A.Ş. 28 Ekim 1986, K-36 49.00 50. Nimsa Niğde Mey.Su. A.Ş. 20 Mart 1990, 90/6 92.67 51. Pancar Motor San. A.Ş. LO Haziran 1991, 91/24 16.00 52.Pınar Entegre et A.Ş. 20 Mart 1990, 90/6 5.76

40 AMME IDARESI DERGlst TABLO-I ÖZELLEşTIRıLMESıNE KARAR VERıLEN KURULUŞLAR (1986-1991) Ünvanı BK, YPK,EıYKK veya Satılan TKKOK Kararı Kamu Kamu Payı % Payı % 53. Polinas Plast. San. TAŞ. 20 Mart 1990. 90/6 30.00 54. Ray Sigorta 10 Eylül 1991, 91/37 40.67 55. Samas - Sanayi Mad. A.Ş. 2 Aralık 1985. 85/29 36.29 56. Şeker Sigorta A.Ş. 10 Haziran 1991, 91!24 13.37 57. Şekerbank T.A.Ş. 10 Haziran 1991, 91!24 10.00 58. Sivas Yem Fab. TAŞ. 30 Nisan 1987, K-54 4.00 59. Tamek GıdaSan. A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 31.00 60. Tat Konserve San. A.Ş. 10 Haziran 1991. 91!24 17.27 61. Teletaş Teleko. End. TAŞ. 28 Ekim 1986. K-36 40.00 62. Tofaş Oto Tic. A.Ş. 30 Nisan 1987. K-54 39.00 63. Tofaş Türk Otom.FabAŞ. 30 Nisan 1987, K-54 23.10 64. Tohum Islah ve Üretme A.Ş. LO Haziran 1991. 91!24 43.93 65. Toros GÜb. ve Kim. End. A.Ş. 30 Nisan 1987, K-54 17.74 66. Toros Zirai Ilaç Paz. A.Ş. 24 Nisan 1989, 89/5-2 25.00 67. Trakmak Trak. Zir. Mak. A.Ş. 20.3.1990,90 /6 26.4.1991 /91-6 45.00 68. Tümaş Türk Müh.Müs.ve MütAŞ. 10 Haziran 1991, 91!24 49.00 69. Türk Otomotiv End. 10 Eylül 1991,91/37 77.76 70. Türk Traktör ve Zir.Mak.A.Ş. 20.3.1990,90/6-26.4.1991, 91-6 33.72 71.Türkkablo A.O. 30 Nisan 1987, K-54 38.00 72. Ünye Çim.San. TAŞ. 30 Nisan 1987, K-54 49.21 73. YEMTA 21 Kasım 1986, 86/39 20.00 36.3 22.0 16.0-0.9 1.4 38.0 2.8 20.0 v. ışletme ve Tesisler A) Satılmı, Olan Yarım Kalmı, Tesisler ı. Boyabat Ayakkabı Üretim Tes. 6 Ekim 1987, K-76 2. Diyarbakır Sigara Fab. 6 Ekim 1987, K-76 3. Dumlu Yün İplik Tes. 30 Mayıs 1986, K-21 4. Gaziantep Tekstil Mak. Tes. 2 Temmuz 1986, K-19 5. Gürcüs Ayakkabı Üretim Tes. 18 Mart 1985, 85/21 6. Günas 14 Nisan 1986, 86/9

KİT'LERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR 41 TABLO-( ÖZELLEşTıRıLMESıNE KARAR VERıLEN KURULUŞLAR (1986-1991) Ünvanı BK, VPK,ElvKK veya Satılan TKKOK Kararı Kamu Kamu Payı % Payı % 7. Iğdır Pamuklu Entegre Tes. 3 Ocak 1985, 85/1 8. Ispir Ayakkabı Üret. Tes. ı8 Mart 1985, 85/11 9. Kelkit Ayakkabı Üretim Tes. 18 Mart ı985, 85/11 10. Kemah Et Kombinası 9 Eylül 1987, K- 75 ll. Keskin Kalıp Imal. Fab. 24 Kasım 1986, 86/12 12. K.Maraş Süt ve Mamul IşI. 28 Ekim 1988, 88/12 IIPasinler Sigara Fab. 23 Temmuz 1987, K-66 ı4.siirt Peynir ve Tereyağı Fab. 28 Temmuz 1987, K-69 15. Sorgun Amonyak Gübre Fab. 29 Temmuz 1986, 86/19 16. Tortum Yünlü San. Tes. 18 Mart 1985, 85/11 17. Yalvaç Hazır Giyim Tes. 18 Mart 1985, 85/11 18. Yozgat Yerköy Tes 28 Temmuz 1987, K-71 B) ışletme Hakkı Verilen ışletmeler Kars Süt Mamülleri Işletmesi 14 Ağustos 1985, 85121 c) Henüz Satışı Gerçekleşmeyen Tesisler 1. Adıyaman Yem Fab. 18 Mart 1985, 85/21 2. Bayburt Süt Mamüııeri İşı' 6 Ekim 1987, K-76 1 Bingöl Et Kombinası 18 Mart 1985, 85121 4. Erzurum Süt Mamuleri IşI. 6 Ekim 1987, K-76 5. Kütahya Seramik Fab. 29 Temmuz 1986, K-19 6. Sincan Et IşI. ve Paket ışi. 9 Aralık 1986, K-4 7. SungurluHazırGiyim Tes. 18 Mart 1985, 85121 Satılan kamu payları ilk halka satış veya blok satışları içermekle (İMKB Hariç) Kaynak: KOI Türkiye'de özelleştirme Uygulamaları, TÜSIAD, 1992, Tablo lo, s.97-103.

42 AMME İDARESİ DERGİSİ TAULO - II ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI VE SAGLANAN GELİR (1986-1991) HALKA ARZ İMKB SATIŞ BLOK SATIŞ TOPLAM SATIŞ Petkim 397,177,512,500 25,100,000 397,202,612,500 1LN 13,925,250,000 13,925,250,000 &dcmir 132,392,537,500 237,553,160,870 369,945,698,370 Çukurova Elektrik 96,995,475,000 136,374,907,580 233,370,382,580 Kepcz Elektrik 23,457,024,000 8,421,135,200 31,878,159,200 Arçelik 50, ı 62,080,000 187,651,987,800 237,814,067,800 Bolu Çimento 20,85 i,860,000 27,025,400,000 47,877,260,000 ÇeJikHalaı ı 9,545,563,450 25,824,681,800 45,370,245,250 T. Sınai Kalkınma Bank. 1,194,830,000-1,194,830,000 Hektaş 36,420,000 36,420,000 Teletaş 15,399,995,000 6,097,782,793 21,497,777,793 Afyon Çimento 29,899,650,000 2,307,200,000 34,557,600,000 66,764,450,000 Ankara Çimento - 70,817,600,000 70,817,600,000 Balıkesir Çimento - 52,687,600,000 52,687,600,000 Pınarhisar Çimento - 56,313,600,000 56,313,600,000 Söke Çimento - 30,63 1,600,000 30,631,600,000 USAŞ(*) - 32,014,842,000 32,014,842,000 Ansan-Meda - 22,849,970,000 22,849,970,000 Konya Çimento 48,619,750,000 29,768,200,000 78,387,950,000 Ünye Çimento 2,570,500,000 15,872,575,000 18,443,075,,000 Mardin Çimento 25,463,750,000 31,034,200,000 56,497,950,000 Adana Çimento 87,921,000,000 57,400,350,000 145,321,350,000 Migro~ 18,199,200,000 3,338,560,000 21,537,760.000 Ditaş 864,500,000 864,500,000 Niğde Çimento 10,494,000,000 10,494,000,000 Petrol Ofisi 57,286,000,000 57,286,000,000 T~ 23,990,2000,000 23,990,200,000 Gima 1,654,700,000 1,654,700,000 Topfaş Türk Oto.fab. 25.701,300,000 25,701,300,000 Tofaş Oto Ticaret 4,058,00,000 42,204,00,000 46,262,900,000 Adana Kağıt Torba 1,400,000,000 1,400,000,000 TürkKablo - 44,605,000,000 44,605,000,000 Güneş Sigorta - 81,937,359,000 81,937,359,000 Aksaray Yem 950,000,000 950,000,000

KİT'LERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR 43 TABLO - II ÖZELLEŞTIRME UYGULAMALARI VE SAGLı\NAN GELıR (1986-1991) HALKA ARZ ımkb SATIŞ BLOK SATIŞ TOPLAM SATIŞ çorum Yem Eskişehir Yem Kayseri Yem Binaş A.Ş. Manisa Yem Isparta Yem Yemta Biga Yem Bursa Soğuk Depo Samaş TOPLAM 1,106,629,947,450 250,000,000 2,250,000,000 175,000,000 479,500,000 50,000,000 65,000,000 60,000,000 112,000,000 80,136,000 98,000,000 769,926,491,043 474,589,607,000 250,000,000 2,250,000,000 175,000,000 479,500,000 50,000,000 65,000,000 60,000,000 112,000,000 80,136,000 98,000,000 2,351,146,045,493 (*) USAŞ için 32.014.8 milyon TL peşin tahsil edilmiştir. Aynca 10 yıl süre ile vergi sonrası karın %21'i alınacaktır. (2 Temmuz 1991 itibariyle) Kaynak: Türkiye'de Özelleştirme Uygulamaları, TUslAD, 1992, Tablo: 13, s.107-108 TABLO - III KOı ıle ÇALIŞAN MALı DANIŞMAN FıRMALAR VE ÖDENEN ÜCRETLER Mali Danışman Firmalar Yapılan ı, Sözle,me Tutarı Rothschild{fEB Çitosan! 950.000$ Borsadaişlem gören 7KOI iştirakiiansan Shearson Lchman Netaş 400.000$ Chase Invest./ Teletaş 296.000$ Ziraat Bankası First Chicago! USAŞ/BHT 250.00$ lnterbank Morgan GreenfelV Twhm 255.000$ Teksıilbank!Ankon Samuel MontaguflEB Petkim 2.900.000S. Lazard Freres & Co. Petlas 100.000$ Barclays de Zocte Wedd! Sümerbank 2.710.000$ İnterbank Türk Merchan Bank IpragazJGima ı 20.000.000TI Finansbank Konya Çimento! 28.000.000TI Aroma/Migros! Tamek-Gıda/Fruko-Tamek Tekstilbank Çanakkale Seramik! ı 50.000.000TI BasF-Sümerbank iktisat Bankası ÜnyeÇim.! 279.400.000TI Mardin Çim.! AdanaÇim. Koç-Amerikan Bank Türkkablo 85.00.000TL Citibank Tofaş TürkITofaş ot 215.000.000TI Kaynak: Baromelre, 11.3.1 991

44 AMME İDARESİ DERGİSİ Gerçekten ilk halka arz örneği olan TELETAŞ uygulamasında KOl'nin şirketteki %40 hissesinden %22'si özelleştirilmiştir. Bu şekilde hisselerin % ı ı,8'i halka, %8. ı 'i çalışanlara, % l.4'ü yurtdışına, %07 ise PTT çalışanları, sosyal güvenlik kuruluşları ve yatırım fonlarına satılmıştır. Bu özelleştirme sonucu 41.695 kişiye hisse senedi satışı yapılmış; ayrıca, çalışanlar da %36.9 paya sahip olarak bir personeli şirket yönetim kuruluna sokmuşlardıry2) Bu arada özelleştirilen bazı kuruluşların hisseleri de doğrudan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB)nda satılmak yoluna gidilmiştir. Bu kuruluşların listesi (Tablo:V)de görülmektedir. Ancak, İMKB'nda satılan hisse senetlerinin getirisi incelendiğinde toplam 23 şirketten ancak 6'slnın yatırımcısına enflasyonun üzerinde bir kazanç sağladığı görülmektedir. Dolayısiyle, İMKB'nda işlem gören KİT hisse senetleri değerindeki düşüşlerin yatırım yapmak isteyenleri olumsuz yönde etkilediği kabul edilmektedir.(13) Bununla beraber, tüm KİT fabrika ve kuruluşlarının A.Ş. biçiminde İMKB'na kaydedilmesinin özelleştirmeyi kolaylaştıracağını ve eleştirileri en aza indireceğini savunanlar da vardır. (14) Öte yandan KOl'nin borsada giriştiği operasyonlar da çeşitli eleştirilere neden olmaktadır. BugUne kadar yapılan uygulamaların yaygın halk hissedarlığının geliştirilmesinde başarılı olmaması karşısında yeni öneriler geliştirilmeye başlanmıştır. Örneğin, KİTlerin hisselerinin %50'sinin Tasarrufları Teşvik Fonunda parası birikeniere verilmesi önerilmektedir.(15) b. Blok Satış Özelleştirilecek şirketin hisselerinin belirli bir oranının veya tamamının pazarlık yoluyla satılmasını ifade eden blok satış uygulamaları (Tablo: VI) de görülmektedir. Blok satjş yönıemi ile yapılan satışlarda önemli bir sorun ile karşılaşılmadığı kabul edilmekıcdir.(l6) Önümüzdeki dönemde bu yöntemin daha yaygın biçimde kullanılacağı anlaşılmaktadır. Bir de "hakla arzı içeren blok satış" veya "gecikmeli halka arz" olarak da isimlendirilen bir yöntem uygulanmaktadır. Buna göre, blok satış yoluyla hisseleri satın alan belirli bir süre sonra hisselerin bir kısmını halka veya calışanlara satmayı sözleşmede garanti etmektedir. Nitekim, beş çimento fabrikasını satın alan fransız şirketi hisselerin %40'ını beş yıl içinde halka satmayı tahhüt etmiştir. 12 TELETAŞ konusunda geniş bilgi için bkz. Türkiye'de Öıellllflirme Uygulamaları, TUSlAD, 1992. s.73vd. 13. lbid: 5.91 14. M. Aysan, "Özelleştinnede Yöntem Değiştirilmeli", Milliyet Gazetesi, 27.2.1990. 15. B Güllekin'in önerisi, Cumhuriyet Gazetesi, 12.9.1991. 16. Türkiye'de ÖZCIIı'~lirlılı' I'I1!lılamalal,. "!"UShD, 1!J92. s.!l6

KİTLERİN ÖZELLEŞTİRİLMESİ VE SORUNLAR 45 C. Öıeki Yönlemler Gerçek anlamda özelleştirme sayılıp sayılamıyacağı tartışmalı yöntemlerden biri yarım kalmış tesislerin satışı; diğeri de işletme hakkı verilmesidir. Yarım kalmış tesislerin satışı uygulamasının (Tablo: VII) başarılı olmadığı, zira satış bedellerinin tahsilinde, öngörülen yatırımların gerçekleştirilmesinde ve işletmede çeşitli sorunlar çıktığı belirtilmekte(17); üsıelik bu tür özelleştirmelerin kamuya ek sorun ve yükler getirdiği ileri sürülmekıediry 8) İşletme hakkı verilmesi uygulaması bugüne dek Kars Süt Mamülleri Fabrikası için uygulanmıştır.o 9 ) Kira sözleşmesi 24.3.1986 tarihinde yapılmış olmasına karşın KOI tarafından herhangi bir denetim yapılmadığı, sözleşmeye uymamaktan kaynaklanan sorunların da henüz çözümlenemediği belirtilmektedir.(20) Saneıh Özelleştirmeler: USAŞ ve ÇiTOSAN Özelleştirme uygulamalarını başlatan Toplu Konut ve Kamu ortaklığı Kurulu 30.4.1987 tarih ve 54 sayılı kararı İle THY'nin iki, ÇiTOSAN'ın beş bağlı ortaklığı ile T.C. Turİzm Bankası AŞ'ye ait işletmelerle KİT ve bağlı ortaklıklarının belirlenen otuzüç iştirakteki hisselerinin özelleştirilmesine belirlenen iştiraklerdeki hisselerin TKKOİ Başkanlığı'na devredilmesine ve ilgili KİT ve bağlı ortaklıkların aktiflerinden düşülmesine karar vermiştir. Gene bu karara göre, özelleştirme kararı alınan bağlı ortaklıklar ve iştiraklerdeki kamu hisseleri "öncelikle çalışanlarına, yöre halkına, küçük tasarruf sahiplerine, yurı dışındaki işçilerimize ve halka" satılacaktır. Bu karar çerçevesinde YPK tarafından 9.2.1989 tarihinde 89/3 sayılı kararla USAŞ'ın on milyar TL nominal değerli sermayesinin %70'ine karşılık olan 7 milyar TL nominal değerli hisselerinin SAS Service Partner A/S (SSP) veya SSP'nin belirleyeceği SAS şirketler grubundan bir şirkeıe satılması konusunda anlaşma yapma yetkisi TKKOİ'ye verilmiş ve satışla ilgili bazı esaslar belirlenmiştir. Daha sonra YPK 10.8.1989 tarihinde 89/21 sayılı kararı ile TKKOİ Başkanlığının önceki kararı çerçevesinde hazırladığı anlaşma çerçevesinde satışı onaylamıştır. Öte yandan YPK, yukarıda değindiğimiz 54 sayılı karar uyarınca ÇİTOSAN'a ait hisseleri TKKOİ'ne devredilmiş olan Söke Çimento Sanayii TAŞ, Balıkesir Çimento Sanayii TAŞ, Pınarhisar Çimento Sanayii TAŞ'nin TKKOl'ne ait şirket sermayesindeki hisselerin %51'lik kısmının Societe des Ciments Français (SCF) isimli fransız şirketine belirlenen koşullar çerçevesinde satılmasına; satış sözleşmesinin yapılması ve diğer koşulların belirlenmesi konusunda da TKKOİ'nin yetkili kılınmasına karar vermiştir. YPK 6.9.1989 tarih ve 89/24 sayılı kararı ile de TKKOİ tarafından hazırlanan satış sözleşmesini onaylamıştır. 17.1989 KıT Genel Raporu, YOK, 1991. s.229. 18. Türkiye'de Özelleştirme Uygulamaları, TUSIAO. 1992. s.94 19. TKKOK'nun 3.121985 tarih vek-13 sayılıkaran. 20. 1989 KıT Genel Raporu, YDK. 1991. s.227; Türkiye'de Özeııe~tirme Uygulamaları. TUSIAD. 1992, s.95.

TABLO- IV HtSSE SENETLERı HALKA ARZEDıLEN KURULUŞLAR KOt'ye Halka Beher Hisse Devredilen Arzed ilen Sat i Ş Kamu Payı Kamu Payı Fiyatı Halka Arz Toplam Satı~ (%) (%) (TL) Tarihi Tutarı (TL) ~ Teletaş 40.00 22.00 5.000 29.02.1988-04.03.1988 15.399.995.000 Erdemir 51.53 2.95 11.750 09.04.1990-10.04.1990 132.392.537.500 Kepez Elektrik 43.68 8.16 14.400 16.04.1990-17.04.1990 23.457.024.000 Çukurova Elektrik 25.44 5.46 23.750 16.04.1990-17.04.1990 96.995.475.000 Arçelik 15.00 5.83 21.500 30.04.1990-01.05.1990 50.162.080.000 Bolu Çimento 35.33 10.38 12.750 30.04.1990-01.05.1990 20.851.860.000 Çelik Halat 29.28 13.18 13.750 30.04.1990-01.05.1990 19.545.563.450 Petkİm 99.97 0.08 2.500 18.06.1990-29.06.1990 397.177.512.500 Konya Çimento 39.87 31.20 25.000 24.10.1990-25.10.1990 48.619.750.000 Ünye Çimento 49.21 2.86 10.000 01.11.1990-02.11.1990 2.570.500.000 Mardin Çimento 46.23 25.46 50.000 22.11.1990-23.11.1990 25.463.750.000 Türk Hava Yolları 100.00 1.50 3.000 29.11.1990-07.12.1990 13.925.250.000 Adana Çimento (A) 23.86 17.16 270.000 18.02.1991-19.02.1991 79.128.900.000 Adana Çimento (B) 23.42 17.16 30.000 18.02.1991-19.02.1991 8.792.100.0000 Migros 42.22 36.40 8000 25.02.1991-26.02.1991 18.199.200.000 Afyon Çimento 99.59 39.79 30.000 25.03.1991-26.03.1991 29.899.650.000 Ditaş 14.77 2.51 7.000 06.05.1991-07.05.1991 864.500.000 Niğde Çimento 99.83 12.72 165.000 13.05.1991-29.05.1991 10.494.000.000 Tüpraş 100.00 1.64 2.000 27.05.199-29.05.1991 23.990.200.000 Petrol Ofisİ 100.00 3.98 4.000 27.05.1991-29.05.1991 57.286.000.000 Gima 54.68 4.14 4.000 03.06.1991-04.06.1991 1.654.700.000 Tofaş Türk Oto fab. 23.13 3.65 19.000 13.06.1991-14.06. 1991 25.701.300.000 Tofaş Oto Ticaret 39.00 5.88 15.000 13.06.1991 14.06.1991 4.058.100.000 TOPLAM 1.106.629.947.450 1) Halka arzedilen kamu payı, şirketlerin toplam sermayeleri üzerinden hesaplanmıştır. 2) Beher hisse satış fiyatları, 1000 TL. nominal değerde hisse senedi fiyatlarını göstermektedir. 3) Adana Çimento A ve C grubu hisse senetleri birlikte ve bire bir oranında satılmıştır. Kaynak: Türkiye'de Özelleştirme Uygulamaları. TUSİAD, 1992, s.74