ÇELİ K TAŞI YI CI SİSTE MLERİ N YANGI NA KARŞI KORUN MASI NDA TARİ HSEL SÜREÇ VE KORUMA İ LKELERİ. Mi mar Jül üde Gürbüz

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ ÇELİ K TAŞI YI CI SİSTE MLERİ N YANGI NA KARŞI KORUN MASI NDA TARİ HSEL SÜREÇ VE KORUMA İ LKELERİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Jül üde Gürbüz Anabili m Dalı : Mİ MARLI K Progra mı : YAPI Bİ LGİSİ MAYI S 2002

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ ÇELİ K TAŞI YI CI SİSTE MLERİ N YANGI NA KARŞI KORUN MASI NDA TARİ HSEL SÜREÇ VE KORUMA İ LKELERİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Jül üde Gürbüz 502981104 Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h: 13 Mayıs 2002 Tezi n Savunul duğu Tari h: 29 Mayıs 2002 Tez Danış manı: Prof. Dr. Kaya Özgen Di ğer Jüri Üyel eri: Prof. Dr. Erol Gürdal Prof. Dr. Aydan Özgen ( M. S. Ü) MAYI S 2002

ÖNS ÖZ Yangı na karşı kor unma bili nci ni n henüz gelişmedi ği ve t aşı yıcı sistemde çeli k kullanı mı nı n yaygı n olmadı ğı ül ke mi zde, bu konuda beni destekl eyen ve değerli bil gileri yle ile çalış ma mı yönl endiren sayı n Pr of. Dr. Kaya Özgen e t eşekkür üm sonsuzdur. Ayrıca öneri ve yardı ml arı ndan dol ayı sevgili hoca m Doç. Dr. Oğuz Ce m Çeli k e, yardı ml arı ndan dol ayı Emi ne Köksoy a, beni her za man dest ekli yen ve yanı mda ol an Meti n Çavuş a, kardeşi m Esra Gür büz e, çok sevdi ği m aile me ve arkadaşları ma teşekkür ü borç biliri m. Ma yı s 2002 Jül üde Gür büz II

İ Çİ NDEKİ LER TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ SEMBOL Lİ STESİ ÖZET SUMMARY V VI VIII IX XI 1. Gİ Rİ Ş 1 2. YANGI N E MNİ YETİ, YANGI N Rİ SKİ Nİ N HESAPLANMASI VE GELİ ŞEN KAVRAMLAR 4 2. 1 Giriş 4 2. 2 Yangı n Emni yeti ni n Amaçl arı 4 2. 2. 1 Can ve Mal Kayıpları nı n Nedeni 5 2. 3 Yangı n Emni yeti ni n Aşa mal arı 7 2. 3. 1 Tut uş mayı Önl eme 8 2. 3. 2 Kaçışı Kol aylaştır mak 9 2. 3. 3 Yangı nı n Büyümesi ni ve Yayıl ması nı Önl e me 9 2. 3. 4 Taşı yıcı Siste mi n Çök mesi ni Önl enmesi 10 2. 4 Yangı n Riski ni n Analizi 11 2. 4. 1 Bi na Ti pleri ne Gör e Risk Analizi 12 2. 4. 2 Fonksi yon Ti plerine Göre Risk Analizi 13 2. 5 Yangı n Güvenli ği Kavra ml arı 13 2. 5. 1 Strükt ürel Kavram 15 2. 5. 2 Denetle me ( Monit ori ng) Kavra mı 19 2. 5. 3 Söndür me Kavra mı 21 3. YANGI NA KARŞI KORUNMANI N TARİ HSEL SÜRECİ 24 3. 1 Giriş 24 3. 2 İlk Çağl ardan 1871 Büyük Chi cago Yangı nı na Kadar Ol an Döne m 25 3. 3 1871 Büyük Chi cago Yangı nı 20. Yüzyıl Başı 28 3. 3. 1 1871 Büyük Chıcago Yangı nı 28 3. 3. 2 Chı cago Yangı nı Sonrası Geliş mel er 29 3. 3. 3 Yangı na Karşı Kor uma Yönt e ml eri ni n Geliş mesi 32 3. 3. 4 Taşı yıcı Siste mdı şı Yangı n Tehli keleri 38 3. 4 Ondokuzuncu Yüzyıl İle Yir mi nci Yüzyıl Arası 39 3. 4. 1 Giriş 39 3. 4. 2 Met al Tabli ye Ve Ko mpozit Tabli yeler 41 3. 4. 3 Kut ula ma Ve Asma Tavan Yönt e ml eri 45 3. 4. 4 Püskürt me Yönte mi 46 3. 4. 5 Sonuç 47 III

4. ÇELİ K TAŞI YI CI SİSTEMİ NLERİ N YANGI NDAN KORUNMADA GEREKSİ Nİ MLERİ 49 4. 1 Giriş 49 4. 2 Çeli k Taşı yıcı Sisteml eri n Yangı na Dayanı mı 52 4. 2. 1 Çı plak Taşı yıcı Siste ml er 53 4. 2. 2 Yalıtıl mış Çeli k Taşı yıcı Siste ml er 54 4. 3 Yangı ndan Kor uma Yönt e ml eri 55 4. 3. 1 Levhal ar 56 4. 3. 2 Püskürt me Sı vıları 59 4. 3. 3 Sıcakt a Şişen Yalıtkanl ar 62 4. 3. 4 Bet on Ve Tuğl a 63 4. 3. 5 Su İle Kol onl arı Soğut ma 66 4. 3. 6 Di ğer Kor uma Yönt e ml eri 70 4. 3. 6. 1 Kol onl arı n Dışarı da Ol ması 70 4. 3. 6. 2 Böl mel er İle Kor un ma 70 4. 3. 6. 3 Bet on Pl ak Ve Çeli k Tabli yeden Ol uşan Ko mpozit Döşe me 71 4. 3. 6. 4 Ahşap 71 4. 3. 7 Yalıtı m mal ze mleri ni n şeçi mi nde et kenl er 72 5. SONUÇ 74 KAYNAKLAR 76 EKLER 78 ÖZGEÇMİŞ 79 IV

TABLO Lİ STESİ Sayf a No Tabl o 2. 1 : Değişi k sebepl erle meydana gelen ölü mistatistikleri n karşılaştırıl ması 6 Tabl o 2. 2 : Çı kış yeri ne göre trajik kazalar...... 6 Tabl o 2. 3 : Bi na yangı nları nda öl üml eri n nedenleri... 7 Tabl o 2. 4 : Bi nalarda maddi kayı pları n dağılı mı... 7 Tabl o 2. 5 : Değişi k bi na tipleri nde yangı n olaylarını n sayısı... 14 Tabl o 2. 6 : Yangı n söndür me siste ml eri, çalış ma yönt e ml eri ve uygul anması... 22 Tabl o 4. 1 : Çeli k taşı yıcı siste ml eri n koruma yönt e ml eri ni n dayanı msüreleri... 55 Tabl o 4. 2 : Mi nu mu m kalı nlı kta bet on korumalı I kesit verileri... 63 Tabl o 4. 3 : Ahşap içi n kö mürleş me oranı... 71 V

ŞEKİ L LİSTESİ Sayf a No Şekil 2. 1 : Geniş hacimli bi nalar (kesit)... 12 Şekil 2. 2 : Geniş alanlı bi nalar (plan)... 12 Şekil 2. 3 : Geniş alanlı bi nalar (kesit)... 12 Şekil 2. 4 : Çok böl ümlü bi nalar (plan)... 12 Şekil 2. 5 : Kontrolsüz yangı nı n gelişi mi... 14 Şekil 2. 6 : Et kili koruma içi n yangı nı n önceden ölçümü ve durumu... 15 Şekil 2. 7 : Strükt ürel yangı n güvenli ği kavra mı... 16 Şekil 2. 8 : Yangı nı n yayılı mı nı n önl enmesi... 16 Şekil 2. 9 : Londra daki bir ofis bi nası nı n görünüşü... 17 Şekil 2. 10 : Londra daki bir ofis bi nası nı n kol on ve kiriş detaylar... 17 Şekil 2. 11 : Avr upa Birliği bi nası nı n genel görünüşü... 18 Şekil 2. 12 : Avr upa Birliği bi nası nı n detayları... 18 Şekil 2. 13 : Denetle me yangı n koruma kavra mı... 19 Şekil 2. 14 : Yangı n ile mücadal ede sı nırlama... 20 Şekil 2. 15 : Londra daki ofis bi nası nı n genel görünüşü... 21 Şekil 2. 16 : Söndür me kavra mı... 22 Şekil 2. 17 : Cenevre havaal anı depo bi nası nı n kesit perspektifi... 23 Şekil 2. 18 : Cenevre havaal anı depo bi nası nı n gör ünüşü... 23 Şekil 3. 1a, b : Büyük Chicago Yangı nı ndan sonra çekilen fot ograflar... 31 Şekil 3. 2 : Fair St ore Bi nası nı n yapı maşa masından görünüş... 32 Şekil 3. 3 : Fair St ore Bi nası nı n döşe me siste mi ni n çizi mi... 32 Şekil 3. 4 : 1871 yılında kullanılan tipi k döşe me siste mi kesiti... 33 Şekil 3. 5 : Si de constructi on düz volta döşeme kesiti... 34 Şekil 3. 6 : End constructi on düz volta döşeme kesiti... 35 Şekil 3. 7 : Birleşi k düz volta döşe me kesiti... 36 Şekil 3. 8 : Yangı na karşı korumalı dökme demi r daire kol onl ar... 37 Şekil 3. 9 : Yangı na karşı korumalı dış duvar kol onl arı... 38 Şekil 3. 10 : Hasırlı beton döşe me kesiti... 41 Şekil 3. 11 : Ko mpozit met al tabli yeli döşe me kesiti... 44 Şekil 3. 12 : Yangı na karşı koruma önl e mi alınmı ş met al tabli ye... 46 Şekil 4. 1 : Çeli k ele mal ar ile sıcaklı k artışı arasındaki ilişki ve çökme sıcaklı ğı 49 Şekil 4. 2 : P/ Afor mulü... 50 Şekil 4. 3 : Sıcaklı k oranı n P/ A ya et kisi... 50 Şekil 4. 4 : Yalıtıl mış çeli k kesit fakt örü... 51 Şekil 4. 5 : Çeli k ve yalıtı m mal ze mel eri nde sıcaklı ğı n dağılı mı...51 Şekil 4. 6 : Yalıtıl mış çeli k ele manl ar içi n yangına dayanı msüreleri... 52 Şekil 4. 7 : Farklı yük sevi yeleri içi n çı plak çelik kirişleri n yangı na dayanı mı... 54 Şekil 4. 8 : Kol on ve kirişi n levhalarla kut ulanma uygul a mal arı... 57 Şekil 4. 9 : Mi neral lifli levhaları birleştir me yönt e mi... 58 Şekil 4. 10 : Püskürt me yönt e mi ile korunmuş taşıyıcı siste mele manl arı... 60 Şekil 4. 11 : Püskürt me yönt e mi ni n çeli k profile uygul a ma şekilleri... 61 Şekil 4. 12 : Çeli k profilleri n sıcaklı k karşısı nda et kilenmesi... 62 VI

Şekil 4. 13 : Cenevre deki Col ombo Havaal anı... 63 Şekil 4. 14 : H- profil kolonun güçlendiril miş şekli ile kesiti... 64 Şekil 4. 15 : Bet on ile dol durulan kut u kesitli çelik kol onl ar... 64 Şekil 4. 16 : Bet on ile dol durulan çeli k çekirdekli kol onl ar... 65 Şekil 4. 17 : Başlı kları nın arası nda bet on dol durulmuş kol on ve kiriş birleşimi... 65 Şekil 4. 18 : Şekil 4. 18 ni n kesiti... 65 Şekil 4. 19 : Bet on döşemeye gömül ü profil... 66 Şekil 4. 20 : Su ile dol u kol onun içi ndeki sıcaklı k dağılı mı na bir örnek... 67 Şekil 4. 21 : Hannover daki beş katlı ofisi n dış gör ünüşü ve kol onl arı n su t ankı nı n bağl antısı... 68 Şekil 4. 22 : US St eel Binası nı n dışarı daki kol onları nı n görünüşü... 69 Şekil 4. 23 : US St eel Binası nı n dış kol onl arı nı n yangı ndan koruma planları... 69 Şekil 4. 24 : Si perli dış kol on... 70 Şekil 4. 25 : Dıştaki kolon- duvar ilişkisi... 70 Şekil 4. 26 : As ma tavan... 70 Şekil 4. 27 : Böl me duvar levhaları... 70 Şekil 4. 28 : Ti pi k kompozit döşe me kesitleri... 71 VII

SEMBOL Lİ STESİ P o L x P A d K i ß 0 : Yangı nı n meydana gel me olasılığı : Yangı nda kayı pları n olası artışı : Çeli k ele manı n ısı ya doğr udan mar uz kal dı ğı yüzey : Çeli k ele manı n kesit alanı : Yalıtı m mal ze mesi ni n ısı geçirgenli k katsayısı : Yalıtı m mal ze mesi ni n kalı nlı ğı : Yalıtkanl arı n ilet kenli k sayısı : Ahşap içi n kömürl eş me oranı VIII

ÖZET Yapılan çalış mada, çeli k yapılarda yangı nı n önemi, t ari hsel süreç i çerisinde gelişen yangı ndan kor uma yönte ml eri i ncelenerek değerlendiril miştir. İl k önce yangı nı n sebep ol duğu can ve mal kayı pları nı n istatiksel sonuçl arı veril miş ve yangı nda can kayı pları nı n nerede ve nasıl meydana gel diği sunul muşt ur. Ayrıca bi nal ar tasarlanırken di kkat edil mesi gereken kor uma ilkeleri belirtil miştir. Daha sonra ilkçağl ardan başlı yarak yangı ndan kor un manı n tari hçesi kr onol oji k ol arak veril mi ş. Son ol arak çeli k t aşı yıcı siste ml eri n yangı na dayanı ml arı nı n arttırılması i çi n kullanılan yönt e ml er anlatıl mıştır. İstatiksel sonuçl ar di kkate alı ndı ğı nda, yangı nda yaşanan can ve mal kayı pl arı nı n oranı doğal afetlere göre daha fazladır. Bu dur um, bi nal arda alı nması ger eken önl e ml eri n ne kadar önemli ol duğunu göster mektedir. Bi nada alı nacak ol an aktif ve pasif yönt e ml er bir büt ündür ve t asarı m aşa masında i ken karar veril mesi gerekli dir. Kullanılacak ol an yönt eml er bi nanı n estetiği, çevre koşulları, şanti ye pr ogra mı, mali yet vb. kriterler di kkat e alınarak seçil meli dir. Yangı nl a mücadel e millatan önceki devrilerde başlamı ştır. İl k yıllarda çı kan yangı nı n şehir i çi nde yayıla ma ması i çi n sokakl ar genişletilerek, al evl eri n bir evden di ğer eve sıçra ma ması i çi n çalışılmı ştır. Daha sonra evl erin önl eri nde varillerle su ve yangı n mer di veni bul undurarak yangı nı n çı kış aşa masında söndür ül mesi düşünül müşt ür. 1666 Londra Yangı nı yla yangı na daha dayanıklı yapı mal ze mel eri kullanıl maya başlanmı ş ve bunun da yet erli ol madı ğı anl aşılarak uyarı siste ml eri zorunl u hal e getiril miştir. Yan maz ol arak bilinen de miri n yapı mal ze mesi olarak kullanıl maya başlan ması yla, daha il k yangı nlarda yangı na karşı düşünül düğü kadar dayanı klı bir mal ze me ol madı ğı anl aşıl mıştır. 1871 Büyük Chi cago Yangı nı ile bi nanı n dış duvarları nda yapılan yalıtı mı n yet ersiz ol duğu anl aşıl mış, bi na i çerisi nde ve döşe mel erde kullanılan mal ze mel eri n de öne mli ol duğu gör ülmüşt ür. Chi cago Yangı nından sonra yapılan bi nalarda döşeml erde t uğl a ve piş mi ş t oprak kullanıl maya başlan mı ştır. Kol onl arı n kapl anması daha sonra geliş mi ştir. 20. yüzyılın başları nda yan mazlı k kavra mı yeri ne yangı na dayanı m kavra mı beni msen mi ştir. Yaşanan t ecrübel erle hi çbir bi nanın t a ma men yan maz ola mı yacağı ancak belli bir süre yangı na karşı dayanabileceği anl aşıl mış ve bundan sonra bu dayanı m süresi ni n daha uzun t ut ulabil mesi yönünde çalış mal ar geliştiril miştir. Döşe me siste ml eri nde piş miş t oprak ve t uğl anın yeri ne met al t abli yeler ve bet on uygul anmı ştır. 1940 l ardan sonra, günü müzde de kullanılan l evhal arla kut ul a ma ve püskürt me yönt e ml eri kullanıl maya başlanmı ştır. Çeli k yan maz bir mal zeme ol ması na karşı n i yi bir ısı t aşı yıcısı dır. Yangın sırası nda kı vılcı ml ar ve sı cak gazlar çeli k el e manl arı n ısıları nı n art ması na sebep olurlar. Isı enerjisi ileti m, t aşı nı m ve ışı nı m yol u ile bir orta mdan di ğeri ne geçer. Isını n artışı, IX

pr ofilin kesiti ve kullanılan kor uma a maçlı mal zeme yangı n sırası nda çeliği n ı sısı nı n artışı na sebep ol ur. Çeli k t aşı yıcı siste ml erin l evhal ar, püskürt me sıvılar, şişen yalıtkanl ar, bet on, su, ahşap ve di ğer mal zeme kullanılarak yangı na karşı dayanı ml arı arttırılır. Bu mal ze ml er kur u ve yaş ol arak i ki ye ayrılırlar. Levha ve ahşap kur u, püskürt me sı vıları, şişen yalıtkanl ar, bet on ve su ise yaş mal ze mel erdir. Uygul anacak ol an kalı nlı k, kullanılan çeli k pr ofile, yeri ne ve istenilen süreye bağlı dır. Bu mal ze mel eri n seçi mi gör ünüşe, mekanik sağl a mlı ğa, çevre ile uyu ma, kor ozyona karşı kor umadaki yapı ya, mekani k i hti yaçlara, şanti ye pr ogra mı na, uygul a ma yönt e mi ne ve mali yet e bağlı dır. Çeli k t aşı yıcı siste mi n hafif ol ması, kol ay yapı ma ve t e mi z açı klı klara ol anak ver mesi gi bi üst ünl ükl eri vardır. En çok el eştirildi ği nokt a yangı na dayanı ksı z ol ması dır. Ancak kullanılanacak erken uyarı sisteml eri, ot omati k söndürücül er ve yalıtı ml arla yangı na karşı uzun süre dayanı mlı hale getirilebilir. X

SUMMARY In t his st udy, t he i mportance of fire i n st eel buildi ngs and t he devel opment of fire pr otecti on met hods have been exa mi ned. Firstable t he st atistical results duri ng t he fire have been shown and t he causes of fire deat hs i n buil di ngs have been present ed. In addition, when t he buil di ngs are desi gned, protecti on pri nci ples t hat has t o be taken account have been noticed. Furt her more, t he hist ory of fire pr otecti on has been gi ven i n a chr onol ogi cal or der. Fi nall y t he met hods whi ch are used i n the ai m of i mpr ove t he fire resistance of steel struct ure have been expl ai ned. Accor di ng t o statistical results t he rati o of life and fi nancial l osses is more t han t he ratio of l osses i n nat ural disasters. This sit uation shows t he i mportance of fire precauti ons t hat have t o be t aken. The acti ve and passi ve met hods t hat are t aken i n buil di ngs have t o be decided duri ng t he desi gn peri od. The met hods whi ch will be used ought t o be chosen accordi ng t o t he aest hetic of t he buil di ng, co mpatibility wit h the environment, constructi on progra mme, cost etc. Fi ghti ng agai nst t he fire had st arted before anci ent. At t he begi ni ng t o prevent t he spread of fire peopl e were keepi ng t he streets wi der. By t his way t hey were tryi ng t o prevent t he fla mes t o spread from one house t o anot her. Aft er t hat t hey were keepi ng gall ons of wat er and fire stairs i n front of t he houses t o exti nguish t he fire at i gniti on peri od. Aft er t he London Fire i n 1666, people st arted t o use more fireproofi ng struct ural mat erials but when it was underst ood t hat t hese precauti ons wer e not sufficient alar msyste ms beca me an obli gati on. İron whi ch was used i n struct ures was known as fireproofi ng mat erial. But after t hat wit h t he first fires it was underst ood t hat it wasn t so resistant agai nst t he fire. Wit h the Gr eat Chi cago Fire i n 1871 it was underst ood that t he isolation i n t he envol ope of buil di ngs weren t efficient enough, and t he mat erials used i n buil di ngs and fl oor syste ms are as i mportant as t he mat erials used i n the envol ope desi gn. Aft er Chi cago Fire t erra- cotta and tile were started t o be used in fl oor syste ms. The encase ment of col ums has been i mpr oved later. At t he begi ni ng of t he 1900 s t he t er m fireproofi ng has been changed wit h t he ter m fireprotecti on. Experience has t aught us that not hi ng is t otall y firepr oof, and even atte mpi ng t o make a buil di ng safe agai nst all fires is i mpractical. In fl oor syste ms i nstead of t erra-cotta and tile, met al deck and concrete has been used. Aft er 1940 s, boardi ng and spray met hods has been started t o use. Alt hough st eel is an uncombust able mat erial, it is a good conduct or. Duri ng a fire t he fla mes and hot gases make t he steel ele ments hotter. Heat energy can travel from one regi on t o anot her, conducti on, convecti on, radi ation. The t e mperat ure devel op ment in t he fire co mpart ment, t he secti on fact or of t he steel me mber, and t he fire pr otecti on mat erial a mong ot her t hi ngs, have affects on t he t e mperat ure increase i n the steel me mber. XI

The st eel struct ures can be made more resistant t o t he fire wit h t hese met hods; boards, spray, i nt umescents, concrete, wat er, ti mber, et c. Pr ot ecti on met hods can be di veded i nt o dr y and wet met hods, based on t heir constructi on met hod. Boar ds and ti mber are dr y met hods, spray, i nt umescents, concrete, wat er ar e wet met hods. Choosi ng t hese mat erials depends on appearance, mechani cal durability, compabilit y wit h t he environment, co mpability wit h any corrosi on, space require ments, constructi on progra mme, application or fixi ng rate, and cost. In many parts of t he worl d, struct ural steel is the first choi ce of architects and engi neers f or t he fra me wor k of si ngl e or multi-storey, s mall or l arge buildi ngs. St eel struct ures offers many advant ages such as fast erecti on, wi de cl ear spans, li ght foundati ons, environmentally accept able mat erial, t he cost can be co mpared ver y favourabl y wit h ot her met hods of constructi on. Ho wever steel struct ures are oft en still treated wit h a particul ar and unj ustified distrust wit h regard fire safet y. St eel struct ures can be desi gned wit hstand any l evel of fire resistance and much research has been carried out i n recent years t o quantitify the behevi our of fires i n buil di ngs and struct ures in fire. XII

BÖLÜM1 Gİ Rİ Ş Tari h boyunca kontrol altına alı nmaya çalışılan ateş, bir çok can kaybı na ve maddi hasara neden ol muşt ur. Günü müzde hal en devam eden bu t ehli keyl e daha ci ddi ve daha bili msel mücadel e edil mekt edir. Yangı nlardan kaynakl anan yıllık kayı pl ar ül kelere göre, mil yon nüfus başı na 4 ile 34 öl üm ol ayı ve maddi kayı p olarak br üt ul usal üreti m değeri ni n bi nde 1. 6 ile 5. 9 u arasında değiş mekt edir [1]. Yangı nl arda en çok can kayı pl arını n evl erde, maddi hasarı n da iş yerleri nde ol duğu gözl enmekt edir. Yangı nl arı n büyük bir çoğunl uğu t edbirsizlik, i hmal karlık gi bi i nsan et keni ne bağlı nedenl erden çı kmakt adır. Bunl ar alı nacak önleml erle dur dur ul abilir. Güneşt en dol ayı maddel eri n, bi na i çi nde kullanılan maki naları n aşırı ısı nması ndan ve parat oneri bul unmayan bi nalara yıl dırı m çarpması sonucu da yangın çı kabilir. Öne mli ol an yangı nların çı kması değil, onl arı n büyü mesi ve yayıl masıdır. Kol ay yanabilen maddel eri n yet erli kor unma ması, yapılarda doğr u bir planl a manı n yapıl ma ması, kullanılan mal ze mel eri n yanlış seçimi, al ar m ve dedekt örlerin yet erli ve et ki n kullanıl ma ması ve bi na i çi nde bul unan personeli n i yi eğitil memi ş ol ması, yangı nı n büyü mesi nde ve kayı pları n art ması nda en öne mli sebepl erdir. Yangı nda kor uma ve bina güvenli ği ni sağl a ma, pl anla ma aşa ması nda başla malı dır. Bi nanı n kullanı mı na, kullanıcıları na, büyükl üğüne ve hatta itfai yeni n ul aşabil me süresi ne bağlı ol arak kor uma yönt e ml eri belirlenmeli dir. Yangı nl arı n büyü me mesi nde al ar m, dedekt örler ve ot omati k söndür ücül er et ki n ol makt adır. Bu aygıtları n nerede ve nasıl kullanılacakl arı da pl anla ma aşa ması nda belirlenmesi gereken unsurlardır. İnsanoğl unun yangı nl a mücadel esi millatan önceki döne ml erde başl amı ştır. Bu döne ml erde yangı nı n çıkışı nı önl e mek yeri ne, sokakl arı n genişliği ni arttırarak yangı nı n şehir i çi nde yayıl ması nı önl e meye çalışıl mıştır. Ortaçağda, içi nde at eş 1

kullanılan bi naları n şehrin mer kezi nden uzak yapıl ması zorunl ul uğu, evl erde yangı n mer di veni ve su bul undur ma zor unl ul ukl arı getirildi. Bu t edbirler sayesi nde büyük yangı n sayısı azal mı ştı. 17. yy da İ ngiltere de bükül ebilir hort uml arla yangı na müdahal e edil meye başlandı. 1666 yılında meydana gel en Büyük Londra Yangı nı ile yangı nı yavaşlatıcı önleml eri n dışı nda, uyarı siste ml eri ve kullanılan yapı mal ze mel eri nde değişi kliğe gi dil di. Yeni yanmaz döşe me siste ml erini n basit dene mel eri başladı. New Yor k gi bi doğr usal yapılanmaya sahi p ol an şehirlerde böl gelere ayır ma uygul aması başladı. Yangı nla mücadel ede en büyük ders 1871 Büyük Chi cago Yangı nı ile alı ndı. Bu büyük fel aket, yangı nl a mücadel eye daha ci ddi ve daha bili msel yakl aşılması na ön ayak ol du. Bu yangı n ile bi nada kullanılan mal ze meni n ne kadar öne mli ol duğu ortaya çı ktı. Yan maz ol arak nitelendirilen bi nalarda bile hasar meydana gel mesi, yan mazlı k kavra mı nı n değiş mesi ne neden ol muşt u. Bi nal arın dış duvarları t aştan ve daha dayanı klı mal ze mel erden yapılırken, i ç kısı ml arı düşünül me mi şti. Döşe ml er de kullanılan yalıtı msı z dökme de miri n de bi naları n içi ni n çökmesi nde et kisi vardı. Yangı ndan sonra, il k önce köpr ül erde geni ş açı klık geç mek i çi n kullanılan ve daha sonra yan maz ol arak nitelendirilen bir yapı mal zemesi ol an de miri n belli bir sı caklı k artışı nda mekani k özelliğini kaybettiği gör ül dü. De miri n kullanı mı ndan vazgeçil medi ancak onu yangı na karşı kor umak i çi n çeşitli yönt e ml er geliştirildi. İl k önce döşe ml erde çok kullanıldı ğı i çi n döşe me siste ml eri gelişti ve daha sonra kol onl arı n kapl anması yaygı nlaştı. Bi nal arı yangı ndan kor uma kavra mı nda, 20. yy başı nda t eknol oji ni n geliş mesi ve yapılan çalış mal arla değişikli k yaşandı. Bi naların yan maz ol arak yapıl ması ndan vazgeçilirken, yangı na dirençli hale getiril meye başlandı. Günü müzde dünyanı n bir çok yeri nde çeli k, küçük veya büyük bi naların t aşı yı cı siste ml eri i çi n mi marların ve mühendisleri n il k terci hi dur umundadır. Çelik t aşı yı cı siste m, hı zlı yap ma özelliği, geniş i ç mekan olanağı sağl a ması, çevreye dost bir mal ze me kullanıl ması gibi avant ajlara sahi ptir. Çeli k t aşı yıcı siste ml erin yangı na dayanı mı konusunda hal en bir güvensizlik duyul makt adır. Çeli k t aşı yıcı siste ml er her sevi yedeki yangı na karşı dayanabilecek şekil de t asarlanabilir. Son yıllarda çeli k 2

taşı yıcı siste me sahi p binal ardaki yangı nl ar ve taşı yıcı siste mi n yangı n karşısı ndaki davranışları konusunda daha fazla bili msel araştırma yapıl makt adır. Yangı n güvenli ği ul uslararası bir sorundur ve bi nal arı n yangı n sırası ndaki davranışları her ül kede birbiri ne benzer ol ması na rağmen, Avr upa ve İskandi nav ül keleri ndeki değişi k yönet meli klerden dol ayı, yangı n güvenli ği konusundaki prensi pleri n ve uygul a maları n anlaşıl ması nda güçlük çekil mekt edir. Bi nanı n yangı na dayanımı nı n doğr u hesapl anması, pl anl a ma yapılırken kullanılacak mal ze meni n ve yönt e mi n seçi mi nde öne mli dir. Strükt ürel çeli ği n yangı na dayanı mı iki yönt e mile belirlenir: Yangı n testleri ni n sonuçları, Hesapl a mal ar ve tasarı myönt e ml eri. Çeli k t aşı yıcı siste m bazı dur uml arda 30 ile 60 daki ka arası nda yangı na dayan makt adır. Taşı yıcı siste mi n yalıtıl ması gerekti ği nde el e manl arı n ısı nması nı yavaşlatıcı ve kor uyucu bir yalıtı m mal ze mesi kullanılabilir. Bu mal ze mel er, püskürt me sı vılar, levhalar, şişen yalıtkanl ar, bet on, tuğla, su ve ahşaptır. Çeli k t aşı yıcı siste mde kullanılanacak ol an yalıtım mal ze mesi ni n seçi mi mal ze meni n gör ünüşü, mekani k sağl amlı ğı, çevre ile uyu mu, kor ozyona karşı kor umadaki yapısı, ayrıca mekanı n i hti yaçları, şanti ye pr ogra mı, uygul a ma yönt e mi ve mali yet gi bi et kenl er göz önünde t ut ularak yapılır. 3

BÖLÜM 2 YANGI N EMNİ YETİ, YANGI N RİSKİ Nİ N HESAPLANMASI VE GELİ ŞEN KAVRAMLAR 2. 1 Gi riş Yangı n sırası nda bi nada ısını n ani artışı, i nsanl arın pani k hali, yangı nı n hızl a bi nayı sarışı düşünül düğünde yangı nı n ne kadar kor kunç bir ol ay ol duğu anl aşıl makt adır. Bi nanı n estetik ve f onksiyon özgürl üğüne yeni bir yük getir mekl e birlikte, bi nal arda yangı na karşı kor unma yapıl ması zorunl udur. Yangı n ile il gili önl e ml er t asarı m aşa ması nda ele alı nmalı dır. Bi nanı n t asarı m aşa masında, i nsanl arı n en hı zlı ve en kol ay nasıl bina dışı na çı kartılacağı pl anlanmalıdır. Yangı n çı kışları yerleştirilirken, i nsanl arın bi nayı yet eri nce bil medi kleri ve böyl e bir pani k hali nde kendileri ne yeni bir yol yeri ne, gel di kleri yol u terci h edecekl eri göz önünde t ut ulmalı dır. Bi nal arı n i ç mekanl arı nı yangı na dayanı mlı döşe mel erle, duvarlarla ve kapılarla böl mek mü mkündür. Bu önl e m sayesi nde yangı n sırası nda ol abilecek du man ve al evl eri n yayıl ması sınırlandırıl mış ol acaktır. Bi na t asarlanırken ot omati k söndür ücül er, du man kontrol ci hazları ve yan maz mal ze mel er de artı önl eml er ol arak düşünül meli dir. 2. 2 Yangı n Emni yeti ni n Amaçl arı Bi nal arda yangı n e mni yetinde i ki temel a macı n sağl anması öne mkazanmı ştır: Yangı nda bi na i çerisi nde ve çevresi nde hayatı nı kaybedecek i nsanl arı n sayı sı nı mi nu mu mda t ut mak, Yangı nda bi na i çerisi nde ve çevresi nde meydana gel ecek maddi hasarı mi nu munda t ut mak. 4

Çoğu ül kede bu a maçl ara ul aş mak i çi n soruml ul uk, hükü met ya da bina bakı mı sırası nda can güvenli ği nden soruml u si vil ot oriteler ve yangı n si gorta poliçel eri ni n maddi hasarı yla ilgili olmal arı ndan dol ayı si gorta şirketleri arası nda payl aşılır. Bu i ki a maç birbiri yle sık sı k uyuş maz ol duğu, hatta za man za man da zıt ol duğu düşünül ür. Ör neği n püskürt me ci hazları nı n ve ot omati k dedekt örlerin hayatı kor umakt an zi yade bi nayı kor udukl arı düşünül ür ve si gorta şirketleri genel de, bu ci hazlar kullanıl dı ğı nda bol mi kt arda pri m i ndiri ml eri öner mekt edir. Bu ci hazl ar çoğu ul usal bi na yönet meli kleri nde belirtil me mektedir; şu ana kadarki t ecrübel er söz konusu ci hazları n hayati t ehli keleri n bertaraf edil mesi konusunda son derece et kili ol dukl arı nı göst er mekt edir. Niteki m can ve mal güvenli ği ni n kor un ması i çi n yapılacak işler birbirine benze mekt edir. 2. 2. 1 Can ve Mal Kayı pları nı n Nedeni Amaçl ananl ara en et kili şekil de ul aşılabil mesi içi n kayı pları n ve maddi hasarı n nerede ve nasıl meydana gel di ği ni n açı k ol arak anl aşıl ması zor unl udur. Yangı n sırası nda bi nalarda meydana gel en can kaybı riski konusunda genel bir perspektifi n el de edil mesi, di ğer kaza sebepl eri ni n öl üm i statistikleri ni n karşılaştırıl ması ile mü mkündür ( Tabl o2. 1)[2]. Di ğer öl üm nedenl eri yle karşılaştırıldı ğı nda, yangın sırası nda riski daha az ol ması na rağmen, öl ü sayısı nı n çok ol duğu büyük kazalara bası nda daha çok yer ayrıl ması konusunda bir eğili m mevcutt ur. Bu açı dan bina yangı nları nı n, uçak kazal arı ve depre ml erle aynı yüksek pr ofil de değerlendiril meleri sı k sı k rastlanan bir dur umdur. Bununl a beraber, öne mli ol an yangı n sırası ndaki öl üm nedenl eri ni n topl umun e mni yeti açısı ndan değerlendiril mesi dir. 5

Tabl o2. 1. Değişi k Sebeplerle Meydana Gel en Öl üm İstatistikleri n Karşılaştırıl ması Ort ala ma yaşa m süresi 70 yıl ise, öl en insanları n i çi nde kaza sonucu öl enl eri n Eyl e m sayısı Hast alı klar içi n ortala ma ( A. B. D) 0. 7 Ar aba yol cul uğu ( A. B. D) 0. 6 Ar aba yol cul uğu ( B. K) 0. 7 Evde- ortala ma (hastalık hariç) 0. 02 Evde- büt ün i nsanl ar 0. 01 Ot ellerdeki yangı nlar ( B.K) 0. 01 Konutlardaki yangı nlar (B. K) 0. 001 Doğal afetler ( A. B. D) 0. 0001 Can Kayı pl arı Tabl o2. 2' de yangı nı n çı kış yeri ne göre traji k kazal arı n sı nıflandırıl ması veril miştir; İngiltere içi n 1977-1981 arası ndaki beş yılın ortala ması hesaba katıl mıştır[2]. Tabl o2. 2. Çı kış Yeri ne Göre Traji k Kazal arı n Oranl arı Ev olarak kullanılan Di ğer Di ğer yangı nlar yapılar yapılar Fransa 84. 7 % 9. 2 % 6. 1 % İngiltere 77. 1 % 10. 3 % 12. 6 % Sonuçl ar, ev ol arak kullanıl mayan bi nalardaki ölüml eri n dörtte üçünün hal ka açı k bi nalarda, hot ellerde, alışveriş mekanl arı v. b yerlerde, sadece %2' si ni n ofisler ve sanayi yapıları gi bi iş yerleri nde meydana geldi ği ni göster mekt edir. Tabl o2. 3'te yangı nlarda öl ümnedenleri gösteril miştir[2]. 6

Tabl o2. 3 Bi na Yangı nlarında Öl üml eri n Nedenl eri ısı ve duman di ğer nedenl er Fransa 94. 7 % 5. 3 % Al manya 74 % 26 % İngiltere 97 % 3. 0 % Veriler gösteri yor ki, bi nal arda meydana gel en ölü ml eri n çoğu hal ka açı k bi nal arda ve işyerleri nde değil de evl erde meydana gelmekt edir ve öl üml eri n büyük bir çoğunl uğu ısı ve du mandan kaynakl anmakt adır. Bu, öl üml eri n bi nanı n yı kıl ması i çi n ul aş ması gereken ısı nın çok altındaki bir sı caklı kta meydana gel di ği ni göster mekt edir. Ma ddi Kayı pl ar Genel de büyük can kayıpl arı nı n ev ol arak kullanılan yapılarda, buna karşılık büyük maddi kayı pları n sanayi yapıları nı n özellikle sakl a ma ve depol a ma bölü ml eri nde meydana gel di ği kabul edil mesi ne rağmen, yangında ol uşan maddi hasar hakkı nda kapsa mlı bir bil gi el de et mek, can kayı pları hakkı nda bil gi el de et mekt en daha zordur. Hollanda ve Fransa da az katlı sanayi yapıları üzerine gerçekl eştirilen bir araştır maya göre, bi na i çerisi nde oluşan maddi hasar, binanı n kendisi nde meydana gel en hasardan daha fazladır. Sonuç ol arak bi na i çerisi nde bul unanl ardan kaynakl anan kayı plar, bi nanı n strükt üründe meydana gelen kayıpl ara göre daha fazladır. Tabl o2. 4 Maddi Kayı pların Dağılı mı Bi na İçerisi nde Öne mli Kayı plar Bi na strükt ürü bul unanl ar 43 % 36. 6 % 21. 6 % 2. 3 Yangı n Emni yeti ni n Aşa mal arı EK A' da bir t araftan can kaybı nı di ğer t araftan da maddi kaybı azaltmak i çi n, tasarı mcı ya geniş ol anaklar sunan siste mati k bir yakl aşı m kullanıl makt adır. Her bir 7

a macı n ilerici bir analizi bi zi, bir alt sevi yedeki a maçl ar serisi aracılığı yla, a maca ul aşabil mek i çi n yapılabilecekl eri n listesi ne göt ür mekt edir. Bazı ol asılıklar birden fazla karşı mı za çı kabilir. Ör neği n, "ko mpartmanl ara ayır ma", he m yangı nı n büyü mesi ni n önl enmesinde he m de du manı n yayıl ması nı n önlen mesi nde kullanılabilir. 2. 3. 1 Tut uş mayı Önl e me He m t aşı yıcı siste m hem de yapı mal ze mesi ve mobil yalar mü mkün olduğu kadar tut uş ma riski ni ve yangı nın yayıl ması nı önl eyecek ve sı caklı ğı mi ni mu ma düşürecek yan maz mal ze meden olmalı dır. Ayrıca mal ze me, bi nayı t erkedenl eri n kavra ma mesafesi ni azalt mayacak ve du mandan zehirlen me riski ni mi ni mu ma i ndirecek şekil de, yandı ğı nda az du man üreten özellikte olmalı dır. Yönet meli kl erde mal ze me seçi mi nde bazı kısıtlamalara gi dil mekt edir. Bunl arın bazıları aşağı da belirlitmi ştir: Bi nal arda kol ay al ev al abilen ( 2 mm de i nce ahşap, kağıt, saz, vb.) mal ze mel er kullanıla maz, Nor mal al ev al an (suni ahşap l evha, PVC esaslı ze mi n kapl a mal arı, vb.) mal ze mel eri n alev al madığı veya yanarak da ml a madı ğı kontrol edil meli dir, 3 katlı veya daha yüksek yapılarda, cephe kapl a mal arı ile kaçış yolları ve genel kori dorları n duvar ve t avanl arı ndaki ısı ve ses yalıtı ml arı nda, yan maz ( ku m, çakıl, çi ment o, i nce t oz halinde ol mayan met aller ve al aşı ml ar, vb.) mal ze mel er kullanıl malı dır[3]. Bi na t eknisyenl eri t ut uşma riski ni n azaltıl ması nda öne mli bir rol üstlenmekt edirler. Tut uş mayan mal ze mel er i çi n güvenli depol ama al anı nı n hazırlanması, elektri k tesisatını n düzenli bakımı, du man çı kartan mal ze mel eri n uygun t asnifi, yangı n söndür ücül eri n hazırlanması, ot omati k kapanan yangı n kapıları nı n doğr u kullanı mı v. b. gi bi hususları n herbiri gerekli dir, ancak yangı n e mni yeti konusunda personel eğiti mi ni n uygun bir şekilde yapıl ması çok daha öne mli dir. 8

2. 3. 2 Kaçışı Kol ayl aştırmak Bi nada bul unanl arı n çabuk bir şekil de yangı ndan kaçabil me ol anağı, can kayı pları nı mi ni mu mda t ut manı n en et kili yönt e mi ol arak bili nmekt edir. Kaçış hazırlıkları, güvenli çı kışları n sağlanması, büt ün ul usal bi na yönet meli kleri nde bul unan hususlardır. Ev ol arak kullanılan bi nalarda can kayı pları nı n büyük bir kıs mı bi na saki nleri ni n uykuda olduğu gece vakti meydana gel di ği ne göre, yasaları düzenl eyenl erce kaçış za manı nı artıracak ol an yangı n dedekt örleri nin t edari k edil mesi ne ağırlık veril meli dir. Yangı n anı ndaki i nsan davranışları ile il gili yapılan i ncele mel er, il k t ehli ke işaretleri sonunda çok yavaş bir tepki gösterildi ği ni ve kimi n ne yap ması gerekti ği konusunda idari bir karışı klı k meydana gel di ği ni göst er mekt edir. Can kayı pları nı n çoğunun meydana gel di ği konut dışı yapılarda personel eğiti mi çok öne mli dir, ancak çı kış yolları nı n belirlenmesi ve du manı n kontrol ü de bir o kadar öne m t aşır. İnsanl arı n büyük bir çoğunl uğunun bi na hakkı nda bil gi ye sahi p ol madı ğı alışveriş merkezl eri ve hal ka açı k bi nalarda kavra ma mesafesi 15-20 m ye düş medi ği sürece, i nsanl ar kaç ma girişi mi nde bul unmazl ar[4]. 2. 3. 3 Yangı nı n Büyümesi ni ve Yayıl ması nı Önl e me Ot o mati k söndür ücül er yal nızca yangı nı n söndür ül mesi nde ve al evl eri n sı nırlandırıl ması nda değil ayrıca du manı n azaltılması nda da et kilidir. Böyl ece can güvenli ği ni n artırıl ması, sıcaklı ğı n düşük sevi yede t ut ul ması, t aşı yıcı nı n çöküşünün engellenmesi, maddi kayı pları n azaltıl ması sağlanmı ş ol ur. Söndür ücüler alışveriş mer kezleri gi bi kal abalık ol an ve çok katlı binal ara konul malı dır. Günü müzde, bil gisayar sayesi nde duman hareketleri ni n daha i yi belirlenmesi i çi n yönt e ml er geliştiril miştir. Bi nal arda çı kan yangı nı n söndür ül mesi i çi n en yaygı n ol arak sul u söndürme siste mi kullanılır. Yangı n söndür me siste ml eri üç ayrı kat egori de el e alı nır: Ki şileri n yangı na müdahal esi i çin kullandı ğı hort um siste mi, itfai ye gel diği za man yararlanabileceği kuru boru ile itfai ye bağl antıları ve ot omati k spri nkler siste mi[5]. 9

Sabit- bor u hort um siste mi ve itfai ye bağl antısı, bi naları n özellikle üst katları na yet erli mi kt arda su t e mi n et mesi açısı ndan, öne ml idir. Ot omati k spri nkl er siste mi en yaygı n kullanılan sul u siste ml erden birisi dir. İstatiksel sonuçl ara göre ot omati k spri nkler ol an bi nları n % 95 i nde yangı n başlangı ç aşa ması nda söndür ül müşt ür. Et ki n yangı n söndür me gücünün ol ması, bi naları yangı ndan mi nu mum zararla kor uması, bu siste ml eri n uygul a mal arı nı yaygı nlaştır mıştır[5]. Du man ve ısı dedekt örleri, bi nada bul unanl arı n erken uyarıl mal arı nı ve maksi mu m kaçış za manı nı sağl ar. Dedekt örler geç mi ş za manl ardaki yanlış al ar ml ardan dol ayı tekrar geliştiril mişlerdir ve yanlış al ar m sayısı bu çalış mal ar sonucunda aza indirgenmi ştir. Al ar ml ar sayesi nde itfai yeni n er ken müdahal esi ve kayı pl arı n azaltıl ması mü mkündür. Di ğer bi naları n sı nır duvarları ve cephel eri t asarlanırken yet erli stabiliteye, büt ünl üğe, yalıtı ma, pencereleri n makul öl çülerde ol ması na, yangı nda ko mş u bi naları n tut uş ma riski ni azaltıcı özeli kleri ol masına di kkat edil meli dir. Yangı na karşı bi nanı n iç böl üml eri ni n ve du man yut ucul arı n ol ması can ve mal kayı pları nı n azaltıl ması anl a mı na gelir. Tü m ul usal bi na yönet meli kleri nde böl ücül er hakkı nda kapsa mlı bilgi vardır. İnsanl arı t ehli keye düşürdüğü ve itfai ye eki plerini n çalış ması nı engellediği za man serbest olan dumanı ve ısıyı güvenli bir şekil de bina içi nde t ut mak terci h edilir. 2. 3. 4 Taşı yıcı Siste mi n Çökmesi ni Önl enmesi Genel de çeli k ya da ahşap siste ml ere, bazen de bet onar me bi nal ara pasif kor uma uygul anır. Şayet bi nanı n içi ndeki sıcaklı k sevi yesi t aşı yıcı nı n çök me sı nır sıcaklı ğı na gel mi ş ise can ve mal kaybı bir anda meydana gelir. Yangı na dayanı mı n öne mli değerleri ne pasif kor uma ol maksızı n da ul aşılabilir. Ar aştır mal ar gösteri yor ki t asarı mcıları n t aşı yıcı siste mde kullandı kları elemanl arı n geril mel eri, bağl antıları, birbirleri yle ilişkileri ve bi nanı n i çi ndeki ve dışı ndaki konu ml arı nı n seçi ml eri yangı na dayanı mda et kili ol makt adır. 10

Ni cel yönt e ml erle yangındaki sıcaklı ğa değer biçmek mü mkündür. Bu t ekni kler, yangı na dayanı m i hti yaçları nı n belirlenmesi nde, gel eneksel yönt e ml erden daha kesi ndir. 2. 4 Yangı n Riski ni n Analizi Genel ol arak, belirli tip bi nalarda yangı n riskini n hesapl anması i çi n şu f or mül kullanılır: R= Po x L x kabul edilen R, R, asıl risk, Kabul edilen R = hedeflenen risk, P o, bir yangı nı n meydana gel me olasılığı, L x, kayı pları n ol ası artışı ( herbir yangı n i çi n doğrudan veya dol aylı kayı plar, her bir yangı n içi n insan kayı pları). R ile gösterilen risk asla sıfır ol a maz ve bi na tipi ne ve/ veya f onksi yonuna göre bir risk sevi yesi kabul et mek zor unl udur. Bu kabul edilen sevi ye i nsan sayısı na, bunl arı n kaçabil me durumuna ve yanabilecek malları n değeri ne bağlı dır. Kabul edilebilir risk değerleri ni n hesapl anması i çin, bireyleri n güvenli ği ile bağl antılı aşağı daki kat egorileri kullanan bir yönt e m, İsveç Ri sk Hesapl a ması ( Swi ss Ri sk Eval uati on) tarafı ndan veril miştir: Çok sayı da i nsanı n risk altında ol duğu bi nalar, Ofis bi naları ve hoteller (çok sayı da i nsanı n bul unması), İşyerleri, gösteri sal onl arı, sergi sal onları (pani k olasılığı), Hast aneler, huzur evleri (fizi ksel probl e mli insanların bul unması), Hapishaneler (kaçışı n mümkün ol ma ması), Yüksek yapılar (bi nanı n boşaltıl ması nda zorl uklar), nor mal sayı da i nsanı n risk altında ol duğu bi nalar, Sanayi yapıları (sağlı klı insanl ar), 11

sı nırlı sayı da i nsanı n risk altında ol duğu bi nalar, Depol ar ( çok az insan). 2. 4. 1 Bi na Ti pl eri ne Göre Risk Analizi İsveç Risk Hesapl a masında ( Swi ss Risk Eval uation) belirtilen bi na tipleri; Yangı nı n he m di key hem de yat ay doğr ult uda yayıl ma ol asılığı ol an Şekil 2. 1 de belirtilen geniş haci mli bi nalar, Yat ay doğr ult uda yayıl ma ol asılığı ol an Şekil 2. 2 ve Şekil 2. 3 te gösterilen geniş al anlı bi nalar, Sı nırlı yayıl ma ol asılığı ol an Şekil 2. 4 t e gösterilen bir çok böl mesi ol an bi nalar. Şekil 2. 1 Geniş Haci mli Bi nalar (kesit) Şekil 2. 2 Geniş Al anlı Bi nalar(plan) Şekil 2. 3 Geniş Al anlı Binal ar (kesit) Şekil 2. 4 Çok Böl üml ü Bi nalar (plan) 12

2. 4. 2 Fonksi yon Ti pl erine Göre Risk Analizi Bi nanı n kullanı m a macı yangı n yükünü belirlemekt edir, örneği n bir küt üphaneni n yangı n yükü, bir met al f abri kası ndan daha fazl adır. Kullanı m a macı, öl ümcül ol ayları n ol asılığı nı n belirlenmesi nde en öne mli göstergedir. Bu bir kaç ör nek il e açı klanabilir. Bir endüstri böl gesi ndeki bi nalar genel de t ek katlıdır ve nor mal şartlarda buralarda sağlı klı i nsanl ar çalışır. Yangın ol duğu t akdirde bi na kullanıcıları hı zlı bir şekil de bi nayı boşaltabilirler ve nor malde t aşı yıcı site mi n yangı na karşı kor unu mu zor unl u değildir. Yangı n çı ktı ğı nda kol aylı kla boşaltılamayan, i çerisi nde uyuyan i nsanl arı n bul unabil di ği, ev ve hastanelerde yangı na karşı önl e m zorunl udur. Yangı nı n ol uş ma riski nin nispeten düşük ol duğu açı kça bilinen bir ger çektir, ancak yangı na karşı önl e ml erin t ayi n edil mesi nde, yangı nı n pot ansi yel şi ddeti ve ol uşabilecek maddi kayıpl ar di kkate alı nmalı dır. Tabl o 2. 5, değişi k bi na ti pl eri nde yangı n çı kışları nı göstermekt edir[2]. 2. 5 Yangı n Güvenli ği Kavra ml arı Tut uş ma evresi sırası nda can ve mal üzeri ndeki risk çok fazla değil dir. Ancak bu evre, yangı nı erken fark et mek ve önl e m al mak mü mkün ol duğu i çi n hayati öne me sahi ptir. Isısal et kileri n sadece bazı kısı ml arda gör ül düğü yangı nı n yavaş ilerle me evresi, yanı cı mal ze mel erin yan ması na ve du man ol uş ması na sebep ol ur. Bu, bi nada bul unanl arı n t ehli kede olduğu ve du mandan dolayı maddi kayı pları n oluşabileceği hayati bir evredir. Bi nanı n t aşı yıcı siste mi ndeki zarar henüz küçükt ür. Sadece pencerelerdeki ca ml ar zarar görebilir. Parla ma nokt ası, yangı nın geliştiği t ehli keli noktadır. Parla ma nokt ası nın değeri mal ze meni n yanı cı özelliği ne bağlı dır. Sell ül oz mal ze mesi i çi n bu değer 300 o C ci varı ndadır. Yangı n parla ma nokt ası değeri ni aştığı nda, ısı genel de 600-1000 0 C a ul aşır ve bi nanı n çökme riski vardır. Böyl ece böl üml erdeki yangı n söndür me faali yetleri i mkansız hale gelir. Bu aşa mada yangı n ile mücadel e edenl er yal nı zca çevre böl geleri koruyabilme i mkanı na sahi p ol urlar (Şekil 2. 5)[2]. 13

Tabl o 2. 5. Değişi k Bi na Tipl eri nde Yangı n Ol ayları nın Sayısı Her yıl ve her mi l yon metrekaredeki Bi nal arı n Kaynak yangı n sayısı fonksi yonl arı Endüstri yapıları İngiltere 2 Al manya 2 CI BW14 2 Ofis Bi nal arı İngiltere 1 ABD 1 CI BW14 0. 5/ 5 Konut İngiltere 2 Kanada 5 Al manya 1 CI BW14 0. 05/ 2 Şekil 2. 5 Kontrolsüz Yangını n Gelişi mi Kabul edilebilir Yangın Güvenli ği Kavra ml arı geliştirebil mek i çi n, kontrol edile mi yen yangı nları n ol ağan gelişi mi ni i ncelemek öne mli dir. Şekil 2. 6 da referans ol arak yangı n tedbir ölçmel eri ni n et kisi gösterilmekt edir[1]. 14

Şekil 2. 6 Et kili Koruma İçin Yangı nı n Önceden Öl çümü Ve Dur umu Yangı n güvenli ği kavramı, yeri ne getiril mek üzere bi na sahi pleri, yangı n ot oritesi ve tasarı mcı t arafı ndan kabul edil miş, doğr u t arif edilmi ş a maçl ara i mkan veren, yapısal, tekni k ve kurumsal yangın tedbir ölçüml eri ni n opti mal bir paketi olarak tanı ml anır. Yangı n Güvenli ği ne yöneli k üç yakl aşı m, strüktürel kavra m, denetle me kavra mı ve yangı n söndür me kavra mı aşağı da tarif edilmi ştir. 2. 5. 1 Strükt ürel Kavra m Strükt ürel kavra m, uygun bir yangı n dayanı m strükt ürü ile birleştirilen böl ü ml endir meyi kapsama kt adır; bi nanı n normal kull anı mı, yangı n dayanı m döşe mel eri ve duvarları aracılıyla böl üml endir meye i zi n verdi ği sürece en i yi çözü m ol arak düşünül ebilir. Yangı n söndür me çalışmal arı na başla madan önce, yangı nı n patla ma nokt ası nı aşabileceği kabul edilmekt edir. Yangı n dayanı mı i çi n gerekli süre, yangı nı n bul unduğu böl ümün dışına sıçra ma ması i çi n gerekli şartlar göz önünde t ut ul arak saptanmalı dır. Böyl ece ilgili bi nanı n bileşenl eri nin böl ücü ve t aşı yıcı fonksi yonu, yangı n süresi nce ayakt a kal malı dır (Şekil 2. 7). 15

Şekil 2. 7 Strükt ürel Yangın Güvenli ği Kavra mı Yangı n sı çradı ğı za man bi na ve böl üml eri, yangına dayanı mlı duvarlar ve döşe mel er tarafı ndan sı nırlandırıl malı dır. Ayrıca yangı na dayanı ksız bi na bileşenleri, kendi içleri nde yanarak, yangı nı n sı çra ması nı önl eyecek şekil de t asarlanmalı ve düzenl enmeli dir. Şekil 2.8 de gösterildi ği gi bi t asarlanan ayırıcı duvarlar, bir bi nayı tavanı n yüzeyi boyunca içten ve dıştan yayılan yangı na karşı kor umakt adır. Ayrı ca cephel er, bir üst kata ulaş maya çalışacak alevl eri önl eyici şekil de tasarlanmalı dır. Şekil 2. 8 Yangı nı n Yayılımı nı n Önl enmesi 1- Ayırıcı duvar 2- Yangı na dayanı klı mazeme; a. mi neral yün, b. çakıl 3- Yangı na dayanı ksız malze me 4- Tavan düzenle mesi Bi na bileşenleri ni n yangı na dayanı mı, bi na yönet meli kleri nde za man biri ml eri içerisi nde t anı ml anır. Yangı na dayanı m i çi n gerekli süre herza man 30 daki kanı n katları şekli nde ifade edilir; Ör neği n I SO 834- yangı nları ile bağl antılı ol arak 30, 60, 16

90 daki ka. Bunun anl a mı, bir bileşen I SO- yangı nları na göre belirlenen bir sı caklı ğı n altında gerekli süre boyunca fonksi yonl arı nı yeri ne getirebil meli dir. Londra daki ofis bi naları bu t ür bir kavra m i çi n i deal bir ör nektir. Londra da, Fi nsbur g caddesi ndeki dokuz katlı ofis bi nası nın kol on ve kirişleri çelik ol arak tasarlanmı ştır. Yangı n güvenli ği, strükt ürel kavram göz önüne alı narak pl anl anmı ştır. Bu bi nada as ma t avanl ar, püskürt me ver mükülit ve kut ula ma ile pasif önl e ml er de alı nmı ştır(şekil 2. 9, 2. 10)[2]. Şekil 2. 9 Londra daki Bir Ofis Bi nası nı n Gör ünüşü Şekil 2. 10Londra daki Bir Ofis Bi nası nı n Kol on ve kiriş detayl arı A- Kesit Det ayı B- Plan Detayı Strükt ürel yangı ndan koru ma kavra mı na di ğer bir ör nek Lükse mbur g daki Avr upa Topl ul uğu ofis bi nası dır. Taşı yıcı siste mi nde çeli k kullanıl mıştır. Ofis bi nası üç bodr um kat ve seki z normal kattan ol uş makt adır. 90 daki ka dayanı klı pasif önl e ml er kullanıl mıştır. Kirişlerde püskürt me yönt e mi, kol onl arda ise başlı kları n arası nı bet on ile dol dur ma yönt e mi uygul anmı ştır( Şekil 2. 11, 2. 12). 17

Şekil 2. 11 Avrupa Birliği Binası nı n Genel Görünüşü Şekil 2. 12 Avrupa Birliği Bi nası nı n Detayları 1. 12 c mbet on plak 3. Püskürt meli yangı ndan koruma 2. Çeli k tabliye 4. B35 bet on St andart yangı nlardaki za man-sıcaklı k ilişkisi ni n gerçek bir yangı ndaki nden öne mli farklılıkları ol abilir; ancak moder n yangı n t asarım yönt e ml eri doğal yangı nl ar i çi n yangı n dayanı mı nı n saptanması na izi n ver mekt edir. 18

Za man kriteri, bi nada bul unanl arı n bi nayı t erk et me süresi ol arak veya itfai yeni n müdahal e süresi ol arak yor uml anma malı dır. Bununl a birlikte strükt ürel ol mayan aktif yangı n yönt e ml eri aracılığı yla belirlenen parla madan kaçı nıl ması üzeri ne kur ulan alternatif kavraml arı n kullanıl ması daha et kili bir çözü mdür. Böyl ece yangı na dayanı m i çi n gerekli et kenl er azaltılabilir. Azalt manı n mi kt arı, yangı n ol asılığı ve kabul edilebilir risk ile bağl antılı olarak sapt anabilir. Aktif yönt e ml er, denetle me ya da söndürme kavra ml arı nı temel alır. 2. 5. 2 Denetle me ( Monitori ng) Kavra mı Denetle me kavra mı, oto mati k dedekt ör aygıtları ve ot omati k al ar m siste ml eri sayesi nde uygun bir yangı n eki bi ne, t erci hen bulunul an böl ge i çerisi ndeki bir eki be erken haber verebil meyi temel alır. Ot o mati k al ar m siste ml eri du man, ısı ya da kı vılcı m ile aktif hal e gelirler. Bunl ar mekani k ya da el ektronik siste ml er sayesi nde çalışır. Genel de en et kili yol ol arak du man dedekt örleri t avsiye edilir. Dedekt ör devreye girdi ği za man al arm ot omati k ol arak çalışır ve en yakı n söndür me eki bi ne gündüz ya da gece sinyal gi der. Spri nkl erlar yangı n söndür me aygıtları dır, ayrıca yavaş al ar m siste mi görevi de gör ürler ( Şekil 2. 13)[1]. Şekil 2. 13 Denetle me Yangın Koruma Kavra mı 19

Yangı n ile mücadal eni n et kili ol ması, itfai yenin varış süresi ne ve yangı na kol ay ul aşılabil mesi ne bağlı dır. Yangı na en basit müdahal e şekli küçük yangı n söndür me al etleri ni n kullanı mı dır. Şayet yangı nı n çı ktığı yerlerdeki i nsanl ar bunl arı kullanması nı biliyorsa bu yet erlidir. Yangı n söndür me eki pleri hal ka ait itfai ye eki bi ol abilir ya da bul unulan böl geni n kendi ekibi ol abilir. Çalışan itfai ye eki bi böl geni nse yangı na müdahal e hı zı di ğerleri nden daha fazla ol acaktır. Spri nkl er siste mi kadar itfai ye ekipleri ni n de suya zor unlu i hti yaçları vardır ve kışı n bazı önl e ml er alınarak bunl ar her za man hazır hal de bekl etil meli dir. a Şekil 2. 14 a. b. Yangı n İle Mücadalede Sı nırla ma b Yangı n genel t ut uş ma nokt ası nda ve sı nırlı bir alanda ise ( 200 m 2 altındaki al anl ar) itfai ye eki pleri onu i çerden kontrol edebilirler ( Şekil 2. 14a). Patla ma dur umu 400 m 2 ni n üst ünde bir al anda ise i çerden müdahal e imkansız hal e gelir ve itfaiye eki pl eri dışardan kotrol edebilir, ayrıca yan bi nalar da korun maya alı nır (Şekil 2. 14b). Denetle me kavra mı, bir bi nanı n nor mal kullanı mı içi n yapılan böl üml endir me sı nırlı ol duğunda ya da t aşı yıcı siste mi n yangı na dayanı ma i hti yaç duyul madı ğında et kili çözü mü i çerir. Bu kavram, yangı n söndür me ekipl eri ni n et kili ve hı zlı müdahal ede bul unduğu ve yangı n yükünün az ol duğu, yangı nı n yayıl ması nı n yavaş ol acağı tahmi n edilen orta katlı binalarda ol dukça rahat uygul anabilir. Denetle me kavra mı i çin en i yi ör nekl eden biri Lausanne de bul unan Pl ace Chauderon ofis bi nası dır. Pl ace Chauderon ofis bi nası, dört bodr um ve beş nor mal 20

kattan ol uş makt adır. Bi nanı n i nşa al anı 1717 m 2 dir. Döşe me siste mi, çelik sacl arı ve bet on t abli yeleri destekli yen I- kesitli profillerden ol uş makt adır. Yangı ndan kor unma, denetle me t e mel kavra mı esas alı narak t asarlanmı ş, ayrıca t aşı yıcı siste m içi n pasif önl e ml er alı nma mı ş ve pr ofiller çı plak olarak kullanıl mıştır. Bi nanı n al ar m siste mi ile Lausanne nin itfai yesi arası nda kurulan bağl antı sayesi nde yangı n eki pleri ne za manı nda haber ver me ol anağı sağl anmı ştır. Lausanne nin yangı n söndür me eki pleri ayrıca ofis bi nası nı n yakı nı nda bul unmakt adır ( Şekil 2. 15 )[2]. Şekil 2. 15 Londra daki Bir Ofis Bi nası nı n Genel Görünüşü 2. 5. 3 Söndür me Kavramı Söndür me kavra mı ot omati k söndür me aygıtlarını, örneği n spri nkl erlar, ot omati k al ar m siste ml eri ve bağlı itfai ye eki pleri il e birlikte CO 2 ve Hal on-siste ml erini t e mel alır ( Şekil 2. 16). Söndür me kavra mı, bir bi nanın nor mal kullanı mı i çin yapılan böl üml endir me sırası nda, sı nırlı ya da t aşı yıcı siste mi n yangı na dayanıma i hti yaç duy madı ğı et kili çözü mü i çerir. Bi nanı n kullanı mı ile birlikte ol uşan orta ve yüksek yangı n yük yoğunl uğunda ve hı zlı ilerleyen yangınl arda kullanıl ması uygundur. Bi na sahi pleri bu siste mdeki suyun depol anan mallara ve maki nalara zarar ver mesi nden kor karlar. Ancak spri nkleri n vanası yal nızca 70-140 o C kritik sıcaklı ğa ulaşıl dı ğı nda nokt asal ol arak devreye girer. Açı k spri nkl er yakl aşı k 50 m 2 li k bir alanı sul ar. Ot o mati k dedekt örler ve söndür me siste ml eri bir ya da i ki yıl da bir el den geç meli dir ( Tabl o2. 6). 21

Şekil 2. 16 Söndür me Kavra mı Tabl o 2. 6 Yangı n Söndür me Siste ml eri, Çalış ma Yönte ml eri Ve Uygul anması Siste m Kontrol u ve çalış ma yönt e mi Uygul a ması Spri nkler Su, soğut ma Dükkanl ar, a mbarlar, yüksek katlı fabri kalar ofis ve hal ka açı k bi nalar Şi ddetli su basan siste ml er Püskürt me su, soğut ma Ti yatrolar, petrol ürünl eri Köpükl ü yangı n söndür me Ki myasal ve sul u köpük, Depo tankl ar, ki mya soğut ma ve katılaştır ma endüstri, petrol ürünleri CO2 siste ml eri CO2 ile yer değiştir me ve katılaştır ma Bil gisayar siste ml eri Hal on-siste ml eri Hal oj eni ze edil miş hi drokarbon, oksijen Tut uş mayan sı vılar, bilgisayarlar ve yana mal ze me arası nda olabilecek ki myasal reaksi yonun önl enmesi Cenevre de i nşa edilen Havaal anı Depo Bi nası, söndür me kavra mı i çin i yi bir ör nektir. Bu bi na üç t ane birbiri nden bağı msı z bl okt an ol uşur. İki bodru m i ki de nor mal katı vardır. İnşa al anı 19800 m 2 dir. Bi nada söndür meli yangı ndan kor un ma siste mi uygul anmı ş, ayrıca yangı na karşı bölü ml endi mel er yapıl mıştır. Bi nanı n ot omati k spri nkl er sistemi aygıtları nı n, ot omatik al ar m ilet me siste mi ile Cenevre şehir ve havaalanı itfai yesi ne bağlı dır (Şekil 2. 17, 2. 18)[2]. 22