Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39 Abdulkadir GÜL 1 OSMANLI DEVLETİNİN SON DÖNEMİNDE DERSİMİN ISLAHI İÇİN HAZIRLANAN RAPORLAR ve UYGULAMADAKİ BAŞARI DÜZEYLERİ 2 Özet Osmanlı yönetimine geçtiği XVI. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Dersim de, devletin kontrolü zaman içerisinde zayıfladı. Tarihi süreç içerisinde Dersim, bunu bağlı olarak asayiş problemlerinin yaşandığı, feodal düzenin derinleştiği, periyodik nüfus sayımlarının yapılamadığı ve buna bağlı olarak mükellefiyetlerin tahsil edilemediği, dış dünyaya kapalı, giderek muhafazakârlaşan bir bölge görünümündedir. Tanzimat a beraber devletin içine girdiği merkezileşme çabaları ve buna bağlı olarak başta idari yapı olmak üzere, birçok alanda yaşanan değişim ve dönüşümün yansımaları, Dersim Sancağını da içerisine aldı. İşte bu dönem, geçmişten devir alına ve büyüyerek devam eden yukarıda belirtilen problemlerin çözümü için mesailer harcandı ve Dersim e yönelik ıslahatlar yapılmasına karar verildi. Öncelikle Dersim de mevcut sorunların tespiti ve çözüm önerilerini içeren birçok layiha kaleme alındı. Layihaların bir kısmı Anadolu nun Doğu ve Güney Doğusu nu da içerisine alan, geniş kapsamlı raporlar olmasının yanı sıra, bir kısmı ise bizzat Dersim hakkında çözüm önerilerini içermektedir. İşte bu çalışmada, onlarca layiha incelenerek, Dersim in ıslahına yönelik geliştirilen politikalar, başlıklar altında tasnif edildi. Bu dönem imparatorluk genelinde uygulanan ıslahatlar ile Dersim bölgesindeki uygulamaların benzeyen ve benzemeyen yönleri ortaya konuldu. Dersim e yönelik çözüm önerileri, diğer bölgeler için hazırlanmış ıslahat raporlarıyla mukayese edildi. Dersim in ıslahı için ortaya konulan çözüm önerilerinin, hangi düzeyde hayata geçirildiğine dair sorunun cevabı arandı. Bunun için, diğer arşiv kayıtlarına müracaat edildi. Elde edilen bulgular, sonuç kısmında genel bir tasnife tabi tutuldu. Anahtar Kelimeler: Dersim, Islahat, Layiha, Politika, Modernleşme. 1 Doç. Dr., Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilgiler ABD., abdulkadirgul25@hotmail.com 2 Bu çalışma; Osmanlı Devleti Dönemi Dersim de Eşkıyalık Hareketleri Ve Bununla İlgili Uygulanan Sosyal Politikalar adlı proje Erzincan Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü (SOS-A140613-0024) tarafından desteklenmiştir.
17 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri THE OTTOMAN STATE DURING TO LAST PERIOD POLICIES FOR THE IMPROVEMENT of DERSIM and THEIR FEASIBILITY Abstract The state control in Dersim was gradually weakened after it had been taken under Ottoman rule in the first quarter of the 16 th century. In parallel with this development, Dersim historically emerged as a region where security problems were widely seen, the feudal order was deepened, census could not be carried out and taxes could not be collected as desired, while being more closed to the outside world and becoming more conservative. The reflections of the centralization the state was affected after the Tanzimat, and the reform and transformation in many fields, especially in the administrative structure were also seen in Dersim Sanjak. In order to solve the abovementioned growing problems those were inherited from the past, hours were spent and it was decided to initiate improvements for Dersim. To this end lots of reports, containing present problems and solution suggestions, were prepared. Some of these reports were wider reports comprising Eastern and South Eastern Anatolia while some of them were only related to solution suggestions about Dersim. In this study, after examining tens of reports, the policies for the improvement of Dersim are classified under headings. The similarities and differences among the improvements carried out throughout the empire and the policies for Dersim are put forward. The solution suggestions for Dersim are compared with other improvement reports prepared for other regions and the answer for to what extend these solution suggestions put forward for the improvement of Dersim were realized is sought. In order for this, other archive records are referred and the findings are subjected to a general classification in the conclusion. These efforts, which could be named as the centralization of the state, caused reaction in the region. The long-lasting security problems were deepened in this period and inherited to the Republic. The first step of the central government for the improvement of Dersim was asserted as first identification then solution process. During the identification process, reports were prepared on how to improve the region. The solution suggestions of these reports provided inspiration for those of the Republic period. The solution suggestions put forward in these reports underpinned the policies of the state towards the region. These policies includes military operations, reconstruction operations, education, fostering new area of employment, the construction of government agencies, migrant housing, Sunniizaiton, inclusion of the local forces into the state apparatus, prevention of missionary and some other general headings. Some of these solution suggestions were achieved as planned while some other could not be realized. Despite these efforts, Dersim question remained as an important problem. Key Words: Dersim, Improvement, Report, Policy, Modernization. 1.GİRİŞ Bölgeye hâkim olanların tam anlamıyla bir düzen kuramadığı yerlerin başında Dersim gelmekteydi. Dersim e, bu özelliğini coğrafya sunmuştur. Dersim in zorlu coğrafi yapısı, bölgede hâkimiyeti tesis etmeye çalışanlar açısından olumsuz bir durum sergilerken, devlet
Abdulkadir Gül 18 denetimine girmek istemeyenler açısından da avantaj sağladı. Aslında Dersim tarihi hep bunun kavgası ve hikâyesinden ibarettir. Bölgede meskûn aşiretler, kendileri açısından güvenli bir mıntıka olduğu için, daha erken dönemlerde, konar-göçer hayattan vazgeçip, yerleşik hayatı tercih ettiler 3. Ancak ekilebilecek arazinin yetersizliği ve hayvancılığında istenilen seviyede yapılamaması, artan nüfusun beslenmesini çok zor hale getirdi. Bu durum Dersim de ziraat, hayvancılık, sermaye oluşumu ve buna bağlı zanaat sektörünün gelişmesine de imkân tanımadı. Osmanlı fethiyle birlikte bölgede, Çemişgezek Sancağı olarak adlandırılan bir idari yapılanmaya gidildi 4. Bu idari yapılanma, bilenen klasik sancaklardan farklı olarak, yurtlukocaklık sancaklar statüsündeydi 5. Bu sancak türünün en belirgin özelliği, yerel hanedan veya beylerin, yeniden yönetici olarak tayin edilerek, zaten önceden mevcut olan güçleri meşrulaştırmasıydı 6. Klasik dönem Dersim bölgesinin idari yapısı; Çemişgezek, Sağman, Pertek, Kiğı, Kuzucan ve Mazgirt, yurtluk ve ocaklık şeklinde idare edilmekteydi. Başlangıçta bu idari ünitelerin büyük kısmı Diyarbakır Eyaletine bağlı iken, sonradan Pertek, Sağman, Çemişgezek, Kuzucan ve Mazgirt kısa dönemler halinde Erzurum Eyaletine bağlandığı görülür. Modernleşme dönemi Dersim in idari sınırları, klasik dönemden pek farklı olmadan varlığını korudu. Dersim Sancağının ana kütlesi; Pülümür, Kızılkilise (Nazimiye), Mazgirt, Çemişgezek, Çarsancak, Ovacık ve Hozat tan ibaretti 7. Son dönem kayıtlarında Dersim; İç Dersim ve Dış Dersim olmak üzere iki önemli mıntıkaya ayrılmaktaydı. İç Dersim; esas itibarıyla Munzur vadisi ile Pülümür vadisi arasında kalan dağlık alandı 8. Bu saha güneyde bugünkü Tunceli il merkezinin hemen kuzeyine kadar uzanıyordu. İç Dersim in bir diğer adı da Asıl Dersim dir. Kayıtlarda Asıl Dersim ile Hozat, Mazgirt, Kızılkilise, Ovacık ve Pülümür Kazaları kast edilmekte ve aşiretlerin yerleştiği bölge olarak tanımlanmaktadır 9. Bu bağlamda Dersimli, Dersim ekrâdı ve Cebel-i Dersim ahalisinin büyük kısmı da Pah, Kızılkilise, Köşer Dağı, Darboğaz ve Dere Nahiyesi ile Hıran bölgelerini içerisine alan bölgede meskûndular 10. İç Dersim deki yerleşmeler, en az 2-3 ve en fazla 15-20 haneyi geçmeyen küçük köyler ve mezralar olarak şekillenmiştir 11. Bu durumun, XIX. Yüzyılın sonuna kadar devam ettiği görülür 12. İki nesil öncesine kadar, istisnasız Müslim veya Gayr-i Müslim köyler, az nüfus barındıran iskân birimlerinden ibaret olup, iç içe girmiş ve kümelenmiş evlerden oluşuyordu. Evlerin pencereleri oldukça küçük, köy içerisinde sokak yok denecek kadar azdı. Bu şekliyle köyler, suru olmayan birer kale görünümündeydi. Hatta bazı Ermeni köylerinde evler, bir ev 3 BOA. TD.64,164. vb. 4 Mehmet Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, TTK. Yayınları, Ankara 1999; Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566),(Basılmamış Doktora Metninden), Erzurum 1972, s.233-239. 5 Yaşar Yücel, Osmanlı İmparatorluğu nda Desantralizasyona (Âdem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler, Belleten, Cilt: XXXVIII, (Yıl: 1997)No.152, s.657-708. 6 Ömer Toraman, Tanzimat ın Yurtluk-Ocaklık Ve Hükümetlik Sancaklarda Uygulanması (1839-1864), (Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ 2010, s.7-8; Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı- Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Ceren Matbaacılık, Elazığ 1997, s.10-12. 7 BOA. İ.DH. 1026/80927; DH. MKT. 1481/84. vb. 8 BOA. Y. EE. 132/39; Y. PRK. AZJ. 33/70. 9 BOA. İ.MMS.68/31338.vb. 10 BOA. İ.DH. 1467/1.vb. 11 BOA. TD. 64, 164, 106. 12 Heyet-i Islahiye Layihası, BOA. Y.PRK. KOM.7/59.
19 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri olmaktan ziyade mağara hükmünde, oldukça iptidaî meskenlerdi. Bu iskân yapısı bölgenin her açıdan geri kalmasına zemin hazırladı. Ayrıca İç Dersim haklı ahali-i gayr-i mutia (itaatsiz halk), Dış Dersim için ise ahali-i mutia (itaat eden halk) şeklinde tanımlanmıştır 13. İç Dersim ile Dış Dersim arasındaki bu belirgin fark, insan-çevre etkileşiminin en güzel örneklerinden birisini vermektedir. Tarım faaliyetlerinin yaygınlığı, ulaşım imkânlarının uygunluğu ve buna bağlı olarak geçim araçlarının daha gelişmiş olması, Dış Dersim de yaşayan ahaliyi, devletle uyumlu hale getirmiştir. Çünkü üretim ve ticaret için güvenlik zaruridir; güvenlik ise devletin birkaç asil görevinden biridir. İç Dersim ise daha çok dağlık, tarıma elverişsiz arazilerden oluşan bir yapıya sahipti ve geçim son derece zordu. Diğer taraftan sosyal yapı itibariyle Dış Dersim, yoğunlukta Türk-Sünni, Gayr-i Müslim (ağırlıklı olarak Ermeni) İç Dersim de ise Zaza-Kızılbaş ve az miktarda Gayr-i Müslim bulunmaktaydı. Bu kimlikler, İç ve Dış Dersim ayırımını tek başına izah edebilecek unsurlar da değildir 14. Öncelikle Kızılbaş kitleler Anadolu nun birçok yerinde de vardı. Ancak bunların büyük çoğunluğu, Dersim deki sosyal davranışları göstermemekteydi. Bu toplumun liderleri; ağa, reis ve reis yardımcıları, hanedanlar 15, dini önderleri; seyyidler, dedeler, papazlar, pirler, mele (molla, monla dan gelme) ve şeyhler (özellikle Sünni gruplar arasında Nakşibendî ve Mevlevi Şeyhleri) aşiret veya kabile aristokrasini oluşturmaktaydılar 16. Bazen Kızılbaş aşiretlerde, dini liderlik ile aşiret ağalığı aynı kişinin şahsında toplandığı da görülür 17. Akkoyunlu Devletinden devralınan bölgede, Osmanlı döneminde de Akkoyunlu beylerinin etkinliği bir dönem daha sürdü. Bitlis emiri Şerefhan tarafından yazılan Şerefname ye göre, Dersim bölgesi Akkoyunlu hanedan üyelerinin yönetimi altındaydı 18. Dersim bölgesinin idaresi, neredeyse tamamen Pir Hüseyin in çocuklarına bırakıldı. Bundan dolayı Dersim, Pir Hüseyin Bey ülkesi olarak da bilinmekteydi 19. XVI. Yüzyılın sonundan itibaren Dersim de varlığına rastladığımız, Şeyh Hasanlı, Seydanlı ve Desimli/Dersimli aşiretlerinin altında konfedere olmuş, yüzden fazla irili ufaklı aşiret veya kabile şeklinde örgütlenmişlerdi 20. Bu aşiret yapılanması, yukarıdan aşağı doğru konfederasyon, aşiret, kabile ve ezbet denilen gruplara ayrılırlar. Genellikle aşiretleri oluşturan kabile veya ezbetler, isimlerini ailenin büyünden alırlar ve isimlerinin sonlarında da uşağı tabirini yaygın kullanırlardı. Şeyh Hasanlı, Seydanlı ve Disimanlı aşiret konfederasyonu, bölgeye Osmanlı fethinden kısa bir dönem sonra Malatya ve Gerger den geldikleri görülür 21. Dersim e göçen bu aşiret konfederasyonu, zamanla buradaki Sünni Türk hanedan gruplarını Dış Dersim e doğru ittiler 22. 13 BOA. Y. PRK. SGE. 7/16; Y. PRK. UM. 32/92. vb. 14 BOA. Y. PRK. MYD. 15/41. 15 BOA. Y. EE. 132/39; Y. PRK. AZJ. 33/70. 16 BOA. Y.PRK. UM. 44/80. 17 Kureyşanlı, Şeyh Hasanlı ve Balabanlı gibi aşiretlerin liderleri ağa ve seyyidlik vasıflarını uhdelerinde toplamışlardır. 18 Şeref Han-ı Bitlisi, Şerefname, Kahire 1930, s.431.vd. 19 Şerefname, s.218.vd. 20 Abdulkadir Gül-Ali Rıza Özdemir, Dersimliler Ermeni mi? XVI. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Dersim in Nüfus Coğrafyası, İdil Yayınları, İstanbul 2014, s.172-178. 21 BOA. Y.PRK. SGE.7/16; İ.DH. 1467/1, 3 C.1326. 22 Sağıroğlu hanedanlığı için bkz. BOA. C.DH. 252/12584; MVL. 588/45; A.MKT. DV.198/25. vb. Çemişgezek ve Çarsancak hanedanlarından Hacı İshak Paşa, Osman Paşa ve aileleri için bkz. BOA. İ.DH.1234/96674;DH. MKT. 2656/48. vb.
Abdulkadir Gül 20 Ermenilerin de büyük bir kısmı bu zorunlu yer değiştirmede, Sünni Türklerle hareket etmek zorunda kaldılar. Bu hanedan aileleri Çemişgezek, Çarsancak, Pertek ve Kemah taraflarındaki ekilebilen arazilerin olduğu bölgelere yöneldiler. Bunlar yeni geldikleri bu yerlerde, çiftlikler oluşturup, birçok insanı istihdam ederek güçlerini devam ettirdiler. Bu yaşanan nüfus hareketi, bütün Dersim in güç dengelerini, sosyal ve demografik yapısını derinden etkiledi 23. Artık Dersim de ikinci bir güç olarak Kızılbaş Ekrad aşiretleri 24 ve onların yöneticileri sahne almaya başladılar. Dersim deki Türk hanedan ailelerin çok büyük kısmı, eskiden itibaren asker orijinli ve devlet hizmetinde bulunuyorlardı. Ancak zamanla Dersim de Kızılbaş aşiret liderleri de devlet hizmetini kabul ettiler. XVII-XVIII. Yüzyıllar boyunca, Türk hanedanlar ve kısmen Kızılbaş ağalar bölgede voyvodalık yaptıkları görülür 25. XIX. Yüzyılda ise devletin atadığı yöneticilerin her biri, kendi hâkimiyet bölgelerinde resmiyet kazanarak, ayrı bir yerel güç olarak varlıklarını korudular. Dersim e gelen bu Zaza ca konuşan Kızılbaş aşiretler zamanla, bölgede bulunan Ermeni ve Sünni Türk veya büyük aşireti bulunmayan Kızılbaş grupları kendilerine bağlayıp, bunları kapı halkı, maraba, besleme, yarıcı ve uşak noktasına getirdiler ve ellerindeki arazileri alarak kendilerine iyice bağımlı kıldılar. Buna karşılık, Dış Dersim deki hanedan gruplarının nüfuz alanları, zamanla daraldı ve merkezi otoriteyi kabul etmek zorunda kaldılar. Bu durum onları, Zaza aşiretleri karşısında zayıflattı. Hatta onların zaman zaman çapullarına maruz kaldılar. Bunların her biri bölgesinde birer hâkim güç olarak, varlıklarını Cumhuriyet e kadar devam ettirdiler. 2. Dersim Neden Islah Edilmek İstenmektedir? Dersim in idari yapısı, sosyal durumu ve demografik özellikleri, Osmanlı nın fethinden sonra, yaşanan geniş çaplı siyasal hadiselerden etkilendi ve şekillendi. Doğu Anadolu da daha XVI. Yüzyıldan itibaren, sürekli yaşanan savaş, yağma ve talanlardan dolayı bölge meskûnları, daha güvenli yerlere göç etmek veya kaçmak zorunda kaldılar. İşte Dersim, kaçan bu grupların sığınak ve saklanma noktalarından birisi oldu. Çemişgezek tahrirlerinde bölgede, Kızılbaş nüfusla beraber, yoğun Ermeni nüfusunun meskûn olması, yaşanan bu siyasal hadiselerin bir sonucu olsa gerektir. Sonraki sayımlarda Dersim de, Ermeni nüfusun giderek azalması, savaşlar sonrası sağlanan huzur ortamıyla izah edilebilir 26. Osmanlı, İran ile olan savaşlarda Sünni ideolojinin temsilcisi olarak ortaya çıktı ve Doğu ve Güneydoğu Anadolu daki birçok Sünni Kürt aşiretini saflarına kattı. Hatta İran ın bu bölgeler ve daha iç taraflardaki Kızılbaş gruplarla irtibatını kesmek için Sünni Kürt aşiretleri, Kars, Erzurum, Bayezid ve Van hattı boyunca yerleştirdi 27. Osmanlı Devleti bu şekilde, Anadolu daki Kızılbaş gruplar üzerinde hâkimiyet tesis etmek gayretinde oldu ve Kızılbaşları ötelerken, Ermeni veya diğer zimmî nüfusu yönetimine ısındırmaya çalıştı. Bu stratejinin 23 BOA. Y.PRK. UM.32/108. 24 Osmanlı arşiv kayıtlarında bölgede meskûn aşiretler Ekrad yani Kürtler şeklinde ifade edilmiştir. İç Dersim deki aşiretlerin çok büyük kısmı Zaza-Kızılbaş, Dış Dersimdekiler ise Zaza-Kızılbaş, Kurmanç-Kızılbaş ve az miktarda Kurman-Sünni gruplar şeklindeydi. 25 BOA. C. DH. 19/924; C. ML./23123; ML. MSF. d. 12313; 13083; 13846; MVL.323/4; C.DH.89/441.vb. 26 BOA. TD. 64, 164.vb. 27 Bu dönem Türkmenlerin bu bölgeleri boşaltıp İran içlerine gitmeleri üzerine bu yerlere, Osmanlı Sünni siyasetinin bir tezahürü olarak Diyarbakır ve havalisinden Zilan, Milan, Celali, Kaskanlı ve Camadanlı gibi Kürt aşiretleri sürgün yoluyla yerleştirmiştir. BOA. MD. 36, s.115, (13 Nisan 1579).
21 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri sonucu, Dersim gibi dağlık alanlar Kızılbaş gruplar için sığınak halene geldi. Bu şekilde Doğu Anadolu nun içerisinde bir ada gibi bulunan Dersim bölgesi, Sünni kuşak tarafından çevrelenmişti 28. Bu süreçte, sürekli askeri teftişlere maruz kalan Dersim deki aşiret üyeleri can ve mal güvenliklerinin temini maksadıyla ağalara sığınmak mecburiyetinde kaldılar. Bu durum, bölgede feodal yapının oluşmasına etki eden nedenler arasında sayıla bilir. Osmanlı, Dersim e hâkim olduğu XVI. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, zaman içerisinde merkezi erkini kaybetmeye başladı. Daha XVII. Yüzyılın başlarından itibaren bölgede, güvenlik meselelerinden dolayı, külliyatlı nüfus sayımları yapılamadı, ancak parça parça belirli kazaları içeren sayımlar tamamlandı 29. Devlet artık, Dersim den istediği gibi asker almayan, vergi toplayamayan ve güvenliği tesis edemeyen bir konuma düştü 30. Bu durumun derinleşerek XIX. Yüzyılın sonlarına kadar devam ettiği görülür. Yaklaşık 300 yıl devlet erkinin istenilen düzeyde tesis edilemediği Dersim de, otorite boşluğunu, aşiret reisleri ve hanedanlar doldurdu. Tanzimat la beraber başlayan merkezileşme gayretleri 31, aşiret reisleri tarafından büyük tepkilerle karşılandı ve bu siyasetten dolayı büyük çatışmalar yaşanmaya başladı. Bu kaotik yıllarda, bölge iyice fakirleşti, eşkıyalık bir yaşam biçimi şeklinde iyice belirginleşti. Dersim bölgesinde istenilen düzeyde devlet idaresinin tesis edilmemesi, bir takım problemleri de beraberinde getirdi. Bunlar genel başlıklar altında toplandığında: 1. Bölgede sosyal ve iktisadi hayat; gelişmiş bir yol sisteminin eksikliği, ekilecek arazinin yetersizliği, güvenlik ve aşiret yapılanması gibi daha birçok gerekçeden dolayı, dışa kapalı, yakın bölgelerdeki gelişmelerden dahi haberi olmayan, gittikçe muhafazakârlaşan, tabiata yoğun anlamlar yükleyen ve toplumsal hareketin alt düzeyde kaldığı bir yaşam biçimi şeklinde gelişti. 2. Devlet otoritesinin boşluğunu yerel liderler doldurdu ve feodal düzen hâkim oldu. Devletin tahsil etmesi gereken vergileri bunlar tahsil ettiler. Devletin toplaması gereken askeri bunlar kapılarında beslediler ve kendileri için silahlı güç oluşturdular. Bu yapıdan dolayı, bölgede ne nüfus sayılabildi ne de bunun doğal sonucu olan mükellefiyetler belirlendi. 3.Bir yaşam biçimi olarak eşkıyalık bölgede kurumsallaştı. Bu durum Dersim i tehdit ettiği gibi bu eşkıyalığın etki alanı; Kemah, Arabgir, Eğin, Divriği, Erzincan, Refahiye, Gümüşhane, Sivas, Tercan, Harput ve Erzurum önlerine kadar genişledi 32. Bu durum, geniş bir alanda güvenlik zafiyeti oluşturdu. Suç oranlarını artırdı. Özellikle Kemah, Eğin ve Arabgir gibi bölgelerdeki zengin Ermeni nüfus, İstanbul a göç etmek zorunda kaldı ve bu yaşanan zorunlu göçler bölgenin ekonomik yapısı olumsuz yönde etkilendi. 4. Dersim bölgesinin ilk meskûnları Sünni idi. Sonradan gelen aşiretler sayesinde Şiilik bölgede hâkim oldu. Ancak bölgedeki Şiilik zamanla değişime uğrayıp, Kızılbaşlık olarak adlandırılan bir yorum şekline evrildi. Devletin bölgeye yönelik askeri müdahaleleri, Dersimli aşiret mensuplarının korunma ve güvenlik içgüdüsünden dolayı içe dönük, ötekileşmiş ve dış tehditlere karşı daha organize hale getirdi. Hatta XIX. Yüzyılın sonunda bu durum zamanla siyasallaşmaya zemin hazırladı. 28 Fazıl Paşa layihası, BOA. İ.MMS.68/3183. vb. 29 BOA. A.MKT. MHM.389/90; DH. MKT.1393/106;1719/43.vb. 30 BOA. DH. MKT.1363/23. vb. 31 Halil İnalcık, Tanzimat ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993, s.361-425. 32 BOA. DH. MKT. 172/50; A. MKT. MHM. 723/13;İMMS. 108/4621; Y. PRK. AZJ. 17/80. vb.
Abdulkadir Gül 22 İşte Tanzimat dönemiyle beraber başlayan merkezîleşmeye kadar, Dersim bölgesinde yılların getirdiği, biriktirdiği, kökleştirdiği problem ve açmazlar bunlardı. Bu yeni dönemde devlet, kendisi açısından yanlış işleyen bu çarkı ve düzeni ayarlamak gayreti içerisine girdi. Artık kendi erkini bölgede hâkim kılmak istiyordu. Zaten kavgada tam bu noktadan çıktı. 3. Dersimin Islahı İçin Geliştirilen Politikalar a. Raporlar Modernleşmeyle beraber, devlet kurumlarının bir düzene sokulması ve yenilerinin ihdası süreci, her yerde aynı oranda başarılı olamamıştır. Bir kısım bölgelerde yaşayan halk bu uygulamaları benimsemiş iken, bir kısmı ise tepkiyle karşılanmıştır. Devlet yeni düzenini kurmak için, bölgelerin özelliklerine göre farklı siyaset takip etmek zorunda kalmıştır. Bu siyaseti ise hazırlattığı layihalar üzerine kurmuştur. Osmanlı layiha (rapor) 33 geleneği eskilere kadar girmektedir 34. Ancak XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren farklı konuları içeren raporlar hazırlandı. Kömür tozunun geri dönüşümünün nasıl olması gerektiğinden tutunuz, damızlık hayvanlara, ağaçların aşılama tekniklerinden, güvenlik meselelerine kadar çok geniş bir yelpazede hazırlandığı görülür 35. Bu uygulama çerçevesinde, Dersim in ıslahına dair birçok direk ve dolaylı raporlar kaleme alındı. Bu raporların bir kısmı, muhtelif araştırmacılar tarafından çalışılmıştır. Bu raporların büyük bir kısmı Cumhuriyetin ilk dönemlerine ait olup, yayınlanan raporların bazıları ise bir birinin tekrarı niteliğindedir 36. Ancak Osmanlı dönemine ait üzerinde hala çalışılmamış yerli ve yabancıların kaleme aldığı, Dersim meselelerini ilgilendiren birçok rapor bulunmaktadır. Şunu ifade etmek gerekir ki, Osmanlı döneminde, herhangi bir idari birimin ıslahı için hazırlanmış rapor sayısı, Dersim in ıslahı için hazırlanmış rapor sayısına ulaşamaz. Osmanlı dönemi Dersim e dair raporlar bir tasnife tabi tutulduğunda: 1.Bizzat Dersim in ıslahı için kaleme alınan raporlar, a. Dersim yöneticilerinin bizzat kaleme aldıkları raporlar 37, 33 Bundan sonra böyle anılacaktır. 34 Ergin Çağman, III. Selim e Sunulan Islahat Layihaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010, s. XI-XV. 35 Başbakanlık Osmanlı Arşivi kataloglarında 13877 tane farklı konuda kaleme alınmış layiha kaydı bulunmaktadır. 36 Cihangir Gündoğdu, Vural Genç, Dersim de Osmanlı Siyaseti, Kitapyayınevi, İstanbul 2013; Suat Akgül, Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim, Yaba Yayınları İstanbul 2009; İbrahim Yılmazçelik, Osmanlı Devleti Döneminde Dersim Sancağı, İdari, İktisadi ve Sosyal Hayat, Kripto Yayınları, Ankara 2011; Faik Bulut, Dersim Raporları, Evrensel Basım Yayın, İstanbul 2007; İzzeddin Çalışlar, Dersim Raporu, İletişim Yayınları, İstanbul 2010; Dersim Jandarma Umum Kumandanlığı Raporu, (1932), Kaynak Yayınları, İstanbul 2010; Sami Önal, Tuğgeneral Ziya Yergök ün Anıları, Harbiye den Dersim e (1890-1914), Remzi Kitabevi, İstanbul 2006. vb. 37 Dersim Mutasarrıfı İbrahim Hakkı Bey Layihası: 23 Ağustos 1895 tarihli Dersim Mutasarrıfı İbrahim Hakkı Bey in layiha müsveddeleri için bkz. BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 1, 2, 3, 4, 5. Layihanın son hali için bkz. BOA. Y.PRK. UM. 32/92. Bu layihanın sonunda Dersim mutasarrıfı sabıkı sadık kulları, ibaresinden de anlaşıldığı gibi ismi yazılmasa da bu kişi Hacı İbrahim Hakkı Bey dir. Ayrıca Lef. 7 de mutasarrıf İbrahim Hakkı nın ismi bulunmaktadır. 27 Haziran 1895 tarihinde Dersim mutasarrıf İbrahim Hakkı Bey, azil edilip yerine Maraş mutasarrıfı Şükrü Paşa tayın edilmiştir. Bkz. BOA. İ.DH. 1324/1313/M-29. Hazırlanan layihanın tarihi 22 Eylül 1895 tarihidir. Yani hazırladığı layihayı görevden ayrıldıktan 3 ay sonra Dersâdet e takdim edilmiştir. Dersim Mutasarrıfı Arifi Bey layihası: Dersim Jandarma Umum Kumandanlığı Raporu, s.218-220. Dersim mutasarrıfı Hayri Bey in layihası: 13 Haziran 1908 tarihli layiha için bkz. BOA. İ.DH. 1467/1326/C.01. Ayrıca Hayri Efendi nin Dersim mutasarrıflığına tayını için bkz. BOA. İ.DH. 1466/1326/C.11. Dersim Mutasarrıfı Musa Celal Bey layihası: 23 Haziran 1908 tarihli olup, layihanın orijinali bkz. BOA. İ.DH. 26/ 1324/R.19; aynı layiha için bkz. BOA. İ.DH. 1467/1326/C.01. Asıl ismi Musa Celal bin Hakkı olan, Musa Celal Bey in Dersim mutasarrıflığına tayını için bkz. BOA. İ.DH. 1418/1321. Ayrıca Musa Celal Bey in Priştine mutasarrıflığına tayını ve layihanın Dersim den ayrıldıktan sonra takdimi için bkz. BOA. Y.A.RES. 131/84.
23 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri b. Dersim yöneticisi olmayıp, ancak Dersim e yönelik hazırlanan raporlar 38, 2.Erzurum ve Mamuretül-aziz vilayetlerine yönelik hazırlanmış raporlar, a. Bu vilayet valilerinin bizzat kaleme aldıkları raporlar 39, b. Umum müfettişler, heyetler, komisyonlar ve merkez yönetim tarafından, Dersim veya bu vilayetlere yönelik hazırlananlar raporlar 40, 3. Doğunun ıslahı, Kızılbaşlık meselesi, misyoner faaliyetleri, aşiretlerin iskânı, Kürt aşiretlerinin durumu veya eşkıyalığın nasıl önleneceğine dair hazırlanan raporlar 41, 4. Erzurum, Mamuretül-aziz, Bitlis, Van, Sivas ve Diyarbakır da uygulanacak ıslahatlara dair umum raporlar 42, 5. Yabancı devlet yetkililerinin, Dersim ve benzeri bölgelere dair çeşitli konuları içeren raporları, 43 6. Dersim hakkında kaleme alınmış raporların, muhtelif maddelerini içeren diğer kayıtlar 44, Dersim mutasarrıfı Hüseyin Şükrü layihası: BOA. Y.EE.131/34. Diğer sureti için bkz. BOA. Y.PRK. UM. 32/108. (23 Eylül 1895). Hüseyin Şükrü nün Dersim mutasarrıflığına tayını için bkz. BOA. MV. 85/11. (21 Mayıs 1895). 38 Fıkra-i İslahiye Kumandanı Fazıl Paşa layihası: BOA. İ.MMS. 68/3183.(23 Ekim 1880). Miralay Hüseyin Hüsnü, Miralay Yusuf Ziya ve Meclis-i Vükala memurlarından Ahmed Cevdet in layihası: BOA. Y.A.RES.60/27.(28 Mart 1893). Erzincan bidayet mahkemesi başkâtibi Mustafa Şefik Efendi layihası: BOA. Y.EE.131/33 (30Nisan 1896). Bu layihanın nasıl hazırlanıp İstanbul a gönderildiğine dair ayrıca bkz. BOA. DH. MKT. 1920/102. Hamidiye alay komutanlarından Yüzbaşı Mehmed Bey in Dersim hakkındaki layihası: BOA. Y.EE.131/35.(16 Kasım 1897). Genç Sancağı eski mutasarrıfı İbrahim Muhlis in Dersim hakkındaki layihası: BOA. DH. MUİ.2-5/33.(16 Eylül 1908). Erzincan mutasarrıfı Şefik Bey in layihası: Gündoğdu- Genç, Osmanlı Siyaseti, s.139-158. Mikdad Midhat Bedirhan layihası: BOA. DH. İD. 3/81.(13 Şubat 1913). 4.Ordu Müşiri İbrahim Paşa nın Dersim in ıslahı için kaleme aldığı layiha müsveddesi: BOA. MV.133. (31 Temmuz 1909). 39 Mamuretül-aziz eski valisi Hasan Hilmi nin layihası: BOA. Y.PRK. AZJ.17/80. (26 Ağustos 1890). Erzurum valisisin ıslahat layiha müsveddesi: BOA. Y.MTV.237/99. Lef.1, 2, 3, 4. Aynı dosyada Mamuretül-aziz valisinin layiha müsveddesi: BOA. Y.MTV.237/99. Lef.5,6, 7, 8, 9. 40 Dersim ıslahatı için oluşturulmuş komisyona sunulan, kim veya kimler tarafından hazırlandığı belli olmayan layiha müsveddesi: BOA. Y.A.RES.51/9.(18 Eylül 1889). Heyet-i Islahiye layihası: BOA. Y.PRK. KOM.7/59. (21 Haziran 1897). 4.Ordu Müşiri Zeki Paşa başkanlığında komisyon tarafından Dersim deki ıslahatın başarısız olma sebeplerine dair hazırlanmış geniş bir rapor: BOA. Y.PRK. ASK. 90/63.(10 Ekim 1894). 41 Müşir Zeki Paşa ve Ahmet Şakir Paşa nın layihası: BOA. Y.EE.131/31, diğer müsvedde için bkz. BOA. Y.EE.2/4.(3 Haziran 1896). Şakir Paşa nın 4. Ordu Müşiri Zeki Paşa ya takdim ettiği layiha: BOA. Y.EE. 81/8. (4 Aralık 1892). Dersim bölgesinde misyoner faaliyetlerine karşı alınması gereken önlemler hakkında layiha: BOA. Y.PRK.BŞK.19/27. (12 Eylül 1890). Tokat mutasarrıfı Bekir Sıtkı Paşa nın Şakir Paşa ya sunduğu layiha: BOA. Y.EE.132/39. (30 Eylül 1900). Sason Naibi Fazıl Efendi nin layihası: BOA. Y.EE.131/32. 42 Bu eyaletlerde uygulanacak müşterek ıslahat maddeleri için bkz. BOA. YEE.97/55; 81/19; Y.PRK. A.10/101. Zor kıtasındaki Kürtlerin ıslahı maddeleriyle Dersim de uygulananlar arasındaki büyük benzerlikler için bkz. BOA. Y.EE.8/11. Doğu Anadolu daki Kürtlerin nasıl ıslah edileceğine dair Dersim Kürtlerini de içeren geniş bir layiha: Komisyon tarafından hazırlanmıştır. BOA. Y.PRK. ASK. 20/58. 43 İngiltere sefiri tarafından bir kısmı bölgedeki ıslahatlar, Ermeni ve Kürtlerin durumuna dair oldukça uzun ve tafsilatlı layiha: (İngilizce ve Osmanlı Türkçesiyle), BOA. Y.EE.11/8; diğer bir İngiliz elçisi tarafından yine bölgede ki meseleleri de içeren layiha için bkz. BOA. Y.EE. 7/10; İngiltere Van konsolosunun Dersim hakkında kaleme aldığı rapor için bkz. BOA. HR. SYS.84/2. 44 Dersim in ıslahı maddelerinden olan yeni idari yapılanmalar ve çeşitli bayındırlık işlerinin dair layiha: BOA. A.MKT. MHM. 723/1. (16 Nisan 1894).
Abdulkadir Gül 24 7. Dersim ıslahat maddelerinin uygulana bilirliğine dair münferit raporlar 45, 8. İstihbarat raporları, 46 9. Dersim veya yakın bölge halkının, özellikle askeri operasyonlar, eşkıyalık hareketleri ve imar faaliyetlerine dair merkezlere sundukları çözüm önerileri 47 şeklinde gruplandırılabilir. Bu tasnifte 1, 2, 3, 4 numaralı maddelerdeki rapor türlerinde, önce problemlerin tespiti ve ardından çözüm önerileri sunulmuştur. 5, 6, 7, 8 ve 9 nolu rapor ise daha tafsilatlıdır ve bölgedeki, aşiretler, yerel hanedanlar, kişiler, mevki isimleri ve yerel hadiseler gibi daha birçok konu kaleme alınmıştır. Bu raporları yazanlar, Dersim bölgesinde seyahat ederek şahit olduklarını nakil etmişlerdir. Genel ıslahat maddelerine dair sundukları çözüm önerileri 1-4 nolu raporlarda da sıkça vurgulananların tekrarı niteliğindedir. Bazı raporlar ise dönemin şartlarına ve kaleme alanın farklı bakış açısına göre, bir takım farklı çözüm önerilerinden oluşur. Bölgede çeşitli kademelerde görev yapmış yöneticiler raporlar hazırladıkları gibi, Dersim de görev yapmamış, ancak yakın yerlerde bulunmuş veya bir vesileyle bölgeyi gezmiş kişiler de raporlar kaleme almışlardır. Ayrıca Anadolu da umum müfettişlik ve teftiş faaliyetlerinde bulunmuş kişilerin de Dersim hakkında kaleme aldığı raporlar bulunmaktadır. Raporlardan bazıları sadece Dersim deki misyoner faaliyetleri, bir kısmı eğitimin vaziyeti, bir kısmı ise bölgeye gönderilen idarecilerin hangi özellikte olması gibi çok farklı hususları ve çözüm önerilerini içerir niteliktedir. Bunun yanı sıra raporlarda dile getirilen çözüm önerilerinin uygulanması hususunda, her türden imara dair (mektep, yol, teftiş, köprü, doğal afet, silah toplanması vb.) konuları içeren belgeler veya bu raporların yalnızca birkaç maddesi üzerinde duran kayıtlar da oldukça fazladır. İlave olarak Dersim de uygulanan ıslahat maddeleriyle, Hakkâri veya Hatay-Adana bölgelerin uygulanan ıslahat politikalarını mukayeseli şekilde anlatan ve aşağı yukarı benzer çözüm önerileri sunan raporlarda azımsanmayacak sayıdadır 48. Yine Sivas ve Erzurum valilerinin kendi vilayetleri için kaleme aldıkları raporlarda, Dersim Sancağının nasıl ıslah edilmesi gerektiğine dair bilgiler bulunmakta veya benzer çözüm önerileri sunulmaktadır 49. Ayrıca İngiliz 50 ve Fransız konsolosları 51 yukarıda isimleri ifade Dersim de ıslahat maddelerinden eğitime dair rapor için bkz. BOA. MF. MKT.649/33. (5 Temmuz 1902). Aynı konuyla ilgili Mamuretül-aziz vilayeti maarif müdürü Tevfik Efendi nin Dersim ve Malatya gezileri ve eğitimin durumu hakkında layihası: BOA. MF. MKT.519/20. ( Ekim 1899). 45 Dersim deki askeri ve mülki erkânın yapılacak ıslahat çerçevesinde vergi toplama, asker celbi, nüfus ve emlak sayımında uygulanacak usuller hakkında layiha: BOA. DH. MKT.1858/45. (13 Ağustos 1891). Şakir Paşa nın Dersimde ıslahat maddesi çerçevesinde kaleme aldırdığı eğitim faaliyetleriyle ilgili layiha müsveddesi: BOA. Y.PRK.BŞK.45/24. (8 Mart 1898). Dersim ıslahı hakkında kısa bir layiha: BOA. İ.DH.1275/100278. 4. Ordu müşirinin Dersim in ıslahı maddesi çerçevesinde imarın nasıl olması gerektiğine dair layiha: Bkz. BOA. İ.MMS.41/1688.(5 Mayıs 1871). 46 Haşim adlı muhbirin Mamuretül-aziz valisi Nasuh Bey e Dersim de eşkıyalığın önlenmesi hakkında sunduğu layiha: BOA. Y.MTV.53/85. (23 Ağustos 1891). Dersim in nasıl ıslah olacağı hakkında istihbarat layiha: BOA. İ.MMS.39/1605.(30 Mayıs 1869). Dersimin ıslahı hakkında geniş bir istihbarat layiha: (Tüfengi kâtiplerinden Mustafa Şevket kulları) BOA. Y.PRK. SGE.7/16.(1895). 47 Bölge ileri gelenlerinin Erzurum valisi vezir Mustafa Paşa ya gönderdikleri arz-ı mahzar hakkında bkz. BOA. C.ZB.22/1094.(1782). Dersim de eşkıya ile nasıl mücadele yapılacağı, vali, mutasarrıf, kaymakam ve memurlarda aranan şartların ne olması gerektiği ile ilgili layiha: BOA. Y.PRK. KOM. 16/33.(7 Haziran 1908). 48 Hakkâri bölgesi için bkz. BOA. MVL. 1031/136; İ.DH.184/10182; Y.EE.33/5; 131/13; İ. DUİT.146/93. Adana bölgesi için bkz. BOA. A.MKT.110/97; 160/108; A. AMD. 33/57; ŞD.2120/58. vb. 49 BOA. DH. MKT.1718/23; Y.PRK. DH.8/69.
25 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri edilen eyaletlere dair yazmış oldukları raporlarda, Dersim den de bahsettikleri gibi, bizzat Dersim le alakalı raporlarda hazırlamışlardır 52. Şakir Paşa nın mahiyetinde oluşturulan komisyonlarda da, Doğu ve Güney Anadolu bölgelerine dair muhtelif konularda hazırlanan raporlarda, çözüm önerileri kaleme alınmıştır. Şakir Paşa nın kaleme aldığı çözüm önerilerinin bir kısmı, Dersim in ıslahat maddeleriyle benzerlik gösterir 53. Anadolu nun doğusunu içeren diğer raporlarda da, ıslahat maddelerinin bir kısmı birbirinin tekrarı niteliğindedir. Bu durum bize bölgedeki problemlerin tespitinde, müşterek aklın iyi çalıştığını, Osmanlı yöneticilerinin bu işlere kafa yorduğu ve çözüm önerileri ürettiğini ortaya koyar. Ancak bölgeler arasındaki farklılık, bu çözüm önerilerinin uygulana bilirliğini etkilemiştir. b. Raporların Benzer Çözüm Önerileri Güvenliğe dair: Hazırlanan raporlarda güvenlik meseleleri başlığı altında toplanan ve üzerinde en çok durulan konular; eşkıyalık, güvenlik meseleleri ve bununla mücadele yöntemleridir. Raporlarda çözüm önerileri ve mücadele yöntemlerine bakıldığında, devletin oldukça geniş tecrübelere sahip olduğu görülür. Dönem ve şartlara göre farklı stratejiler uygulandığı anlaşılır. Güvenliğe dair çözüm önerileri şunlardır: 1. Hafiye teşkilatının oluşturulması 54, 2. Aşiretler arasındaki düşmanlıkların sonlandırılması 55, 3. İtaati kabul etmeyen aşiretlerin toptan başka bölgelere (Rakka, Trablusgarp vb.) sürülmesi ve iskânı 56, 4. Namlı aşiret ağaları ve eşkıyalığa dâhil olmuşlarının, kamuya ait suçlarının af edilmesi 57, 5. Bazı aşiretlerin Hamidiye alaylarına alınması 58, 6.Eşkıya önderlerinden bazıları ıslah edilmeleri için gayret gösterilmesine rağmen, bir sonuç alınamayanların ibretlik için idam edilmesi 59, 7. Aşiretlerin vergi ve asker vermeleri hususunda nezre bağlanması ve kefalet uygulamasının etkin kullanılması 60, 8. Aşiretlerin elindeki silahların toplatılması 61, 9. Barut ve benzeri ateşli silahlarda kullanılan maddelerin Dersim de imalatı ve ticaretinin yasaklanması 62, 10. Bölgede kalıcı askeri birlikler bulundurulması 63, 50 BOA. Y.A.HUS.162/139. 51 BOA. HR. MKT.158/21. 52 BOA. Y.EE.11/8; 7/10; HR. SYS.84/2. 53 BOA. Y.EE.12/39; İ.DUİT.146/33;146/93; 146/80; 131/13. vb. 54 BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef.5. 55 BOA. Y.PRK. UM.32/92; 32/104; Y.EE.131/34; MV.85/11. 56 BOA. Y.A.RES.60/27;Y.MTV.237/99. Lef.2. 57 BOA. BOA. Y.EE.131/31;132/39; Y.PRK. A.10/101. 58 BOA. YPRK. AZJ.17/80. 59 BOA. Y.EE.7/10;11/8;97/55. 60 BOA. Y.RES.51/9;DH. İD.3/81;Y.MTV.53/85. 61 BOA. DH. MKT.1858/45;İ.DH.1275/100278. Islahat layihalarının dışında bu hususta birçok kayıt bulunmaktadır. 62 BOA. İ.MMS.39/1605;Y.PRK.SGE.7/16.
Abdulkadir Gül 26 11. Protestanlık faaliyetlerinin önlenmesi 64, 12.Ermeni gailesinin ortaya çıktığı dönemlerde, Dersimli aşiretlerle bunların ittifak yapmalarını engellenmesi 65, 13. Eşkıya ile mücadele de hukuk dışına çıkan, toplu itlafa kalkışanların tespit edilip ve bunların idam edilmesi 66, 14. Çevre yerlerden gelip Dersim e sığınan kanun kaçaklarına müsaade edilmemesi 67, 15. Askerlerin ve memurların halktan zoraki iane istememesi, bunun önüne geçilmesi 68, 16. Dersim de her türlü suça karışmış veya mükellefiyetlerini yerine yetirememiş olanlara genel af çıkarılması 69, 17. Dersim in Daire-i İtaate alınması için her türlü gayretin gösterilmesi 70. Sosyal hayata dair: Dersim de ki feodal düzen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu daki feodal yapıdan bazı hususiyetleri açısından farklı olsa da, birçok yönü ile de benzerlik gösterir. Bu düzen içerisinde yerel güçlerin hâkimiyetini azalmak gayreti, devlet tarafından uygulanan genel bir politikadır. Göçmen nakli uygulamaları ise yine imparatorluk genelinde yürüklükte olan bir politikanın ürünüdür. Sosyal hayata dair çözüm önerileri şunlardır: 1. Feodalitenin yıkılması 71, 2. Hanedan, aşiret ağaları ve seyyidlerin halk üzerindeki etnikliğinin azaltılması ve bu yerel güçlerin zulmünün önlenmesi 72, 3. Dersime Nogay ve Çerkez muhacirler yerleştirmesi 73. İdareye dair: İdari yapıya dair yukarıda maddeler halinde tasnif edilen çözüm önerileri ve uygulamalar, aslında devletin XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren imparatorluk genelinde yapmak istediklerinin bir tezahürüdür. İdari yapılanmaya dair 1864 74 ve 1871 75 Vilayet Nizamnameleri, 1876 tarihli İdare-i Umumiyye-i Vilayet Talimatnamesi ve bunun içerisinde Nahiye Nizamnameleri yeni idari yapılanmanın hukuksal temelini oluşturdu 76. Bölgeye yönelik raporlarda, idari yapıya dair öne sürülen çözüm önerileriyle, nizamnamelerin hemen hemen çoğu maddesi, birbirinin tekrarı niteliğindedir. Maddelerin birbirleriyle örtüşmesi, bu alanda yapılan yeniliklerin, sadece Dersim bölgesine ait olmadığının ispatı niteliğindedir. Ancak Bölgenin lisanı ve inancını hâkim yöneticilerin Dersim de görevlendirilmesi, Dersim de doğmuş memurları yine bölgeye memur olarak atanması ve Bazı seyyid ve aşiret ağalarına 63 BOA. Y.A.RES.60/27; MV.85/11. 64 BOA. Y.EE.132/32;132/39. 65 BOA. Y.EE.2/4. 66 BOA.A.MKT.MHM.9/10. 67 BOA.İ.DH.501/34074;İ.MSM.70/2035. 68 BOA.MV.28/12. 69 BOA.A.MKT.NZD.412/3. 70 BOA. İ.DH.1275/100278. 71 BOA.A.MKT.MHM.723/1. 72 BOA.İ.MMS.41/1688. 73 BOA.İ.DH.1275/100278. 74 Düstur, I. Tertib, I, s.625-626. 75 BOA. İ.DH. 626/43548. Lef. 1-12; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul 2009, s.76-77. 76 Erkan Tural, Bir Belge, 1864 ve 1871 vilayet Nizamnameleri ve 1876 İdare-i Umumiyye-i Vilâyât Talimâtnâmesi, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt: 14, Sayı:1, Ocak 2005, s.71-91.
27 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri maaş bağlanması gibi örnekler de olduğu gibi ıslahat raporlarında bölgeye ait spesifik uygulamaların da mevcut olduğu, ancak büyük bir yekun tutmadığı ifade edilebilir. İdareye dair çözüm önerileri şunlardır: 1. Aşiret reislerinin taltif edilmesi, nişan ve madalya verilmesi 77, 2. Bölge ileri gelenlerinin yönetim aygıtı içerisine dâhil edilmesi 78, 3. Güvenliğin daha iyi temini için idari taksimatta yeni değişikliklere gidilmesi 79, 4. Bölgenin lisanı ve inancını hâkim yöneticilerin görevlendirilmesi 80, 5. Vergi toplamak 81, 6. Nüfus sayımı yapabilmek 82, 7. Askere adam almak 83, 8. Hukuku tesis etmek ve mahkemeler kurmak 84, 9. Bölgede görev yapan mülki ve askeri erkânla halkın kaynaştırılması 85, 10. Bazı seyyid ve aşiret ağalarına maaş bağlanması 86, 11. Dersim de devletin kurumlarının oluşturulması 87, 12. Dersim de doğmuş memurların yine bölgeye memur olarak atanması 88, 13. Dersim in umumiyetle merkezi olan Hozat ta imar çalışmalarına hız verilmesi ve yeni mahalleler kurulması 89, 14. Kısa aralıklarla yöneticilerin bölgede teftişe çıkması, halkın vaziyetini görerek şikâyetlerine kulak verip, hal çarelerine bakması 90, 15. Başarısız yönetim sergileyen, ehliyetsiz yöneticilerin görevden el çektirilmesi 91. İmara dair: Tıpkı idari yapılanmada ortaya konulan çözüm önerileriyle imparatorluk genelinde uygulanan imar faaliyetleri arasında bir paralellik bulunmaktadır. Bu tarz projelerin Dersim de başlangıç, bitiş ve yarım kalması gibi hususları, diğer bölgelerdekiler ile farklılık arz etse de, ortaya konulan çözümler ve uygulama alanı arasında benzerlik vardır. İmara dair ıslahat raporlarında ileri sürülen hususlar, Dersim e dair bir özel durum değildir. İmara dair çözüm önerileri şunlardır: 1. Yol yapımı 92, 77 BOA.Y.PRK.KOM.16/33. 78 BOA. A.MKT.MHM.723/1. 79 BOA. A.MKT.MHM.723/1. 80 BOA.Y.PRK.KOM.16/33. 81 BOA. MV.85/11. 82 BOA.Y.A.RES.131/84. 83 BOA.Y.EE.131/31. 84 BOA. Y.PRK. KOM 7/59. 85 BOA. MV.85/11. 86 BOA. Y.PRK. KOM 7/59. 87 BOA.Y.PRK.UM. 32/108. 88 BOA.Y.PRK.KOM.16/33. 89 BOA.Y.PRK.BŞK.19/27. 90 BOA.Y.EE.132/39. 91 BOA.Y.PRK.KOM.16/33.
Abdulkadir Gül 28 2. Hükümet konağı inşası 93, 3. Kışla inşası 94, 4. Telgraf hatlarının yapımı ve posta teşkilatının oluşturulması 95, 5. İnşa edilecek yolların kenarlarına yeni köyler kurulması 96, 6. Yol üzerinde karakol, köprü ve hanlar inşa edilmesi 97, 7. Hastane ve hapishane inşası 98, 8. Bölgeye askeri ve belediye tabipleri gönderilmesi 99, 9.Çevre vilayetlerde salgın hastalıkların görüldüğü dönemler de, kordon uygulamaları yapılması 100. Eğitime dair: Islahat raporlarında en dikkati çeken hususlardan birisi ise eğitime dair olan önerilerdir. Dersim deki Kızılbaş gruplara yönelik geliştirilen bu politikalar, Tokat, Erzincan ve Sivas gibi Kızılbaş nüfusun yoğun meskûn olduğu yerlerdekilerden biraz daha farklı uygulanmıştır. Bu açıdan devletin, Dersim Kızılbaşlığına bakış açısı ile imparatorluğun diğer bölgelerinde meskûn olan ve fıkra-i dalle (Ana yoldan çıkmış zümre) 101 olarak da adlandırılan, Yezidiler için yürütülen siyaset arasında benzerlik görülüyor. Raporların bir kısmı, bölgenin geri kalmışlığı ve güvenlik meselelerini, Kızılbaşlık ile ilişkilendirmektedir. Sünnileştirmek, Tahsis-i İtikad (İtikatları düzelmek), Tasfiye-i Ezhan (Zihinleri düzeltmek), Temdini (Medenileştirmek), İzale-i Vahşet (İlkelliğin ortadan kaldırılması) gibi çözüm önerileri bölgeye yönelik siyasetin temelini oluşturur. Eğitime dair çözüm önerileri şunlardır: 1. Sünnileştirmek 102, 2. Protestanlık faaliyetler ile mücadele etmek 103, 3. Bölgeye Zazaca Kur an-ı Kerim gönderilmek 104, 4. Tahsis-i İtikad (İtikatları düzelmek) 105, 5. Tasfiye-i Ezhan (Zihinleri düzeltmek) 106, 6. Temdini (Medenileştirmek) 107, 7. İzale-i Vahşet (İlkelliğin ortadan kaldırılması) 108, 92 BOA. Y.PRK. KOM 7/59 93 BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 1-7 94 BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 1-7. 95 BOA. İ.ŞD. 58/3288. 96 BOA. İ.DH. 380/23057. 97 BOA.İ.MMS.41/1688. 98 BOA.İ.MMS.41/1688. 99 BOA. A.MKT.MHM.723/1. 100 BOA. A.MKT.MHM.723/1. 101 Dersim ve Erzurum vilayetine bağlı Bayezıd sancağındaki Yezidi zümre için bkz. BOA. A.MKT. MHM. 343/66;354/37; Y.PRK.BŞK.22/57; Y.MTV.23/13;51/61; DH. MKT.2818;2676/67; Y.A.HUS.194/40. vb. 102 BOA. A.MKT. NZD. 406/79 vb. 103 BOA. Y.PRK. UM. 28/70. 104 BOA. Y. PRK. BŞK.19/27. 105 BOA. Y.PRK. KOM. 7/59 vb. 106 BOA. DH. MKT. 74/10. 107 BOA. Y.MTV.74/44.
29 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri 8. Sıbyan ve rüştiye okulları açmak 109, 9. Aşiret ağaların çocuklarını İstanbul daki aşiret mekteplerine göndermek 110, 10. Camiler inşa etmek 111, 11. Dersim de bir muallim okulu açıp Zaza ca bilen gençlerden muallim yetiştirip, yine bölgede öğretmenlik yapmalarını sağlamak 112, 12. Bölge lisanını bilen Nakşî ve Mevlevi şeyhlerini buralara göndererek, bölge de misyonerlere karşı halkı eğitmek 113, 13. Seçilecek geçleri sınaî mektebine kayıt etmek 114, 14. Çocukları ziraat ve ticaret mekteplerine göndererek iş güç sahibi olmalarını sağlamak ve devlete bağlı kişiler olarak yetiştirmek 115. İktisadi hayata dair: Dersim e yönelik bu çözüm önerilerinin yine büyük bir kısmı, başka bölgelerde de uygulanan ıslahat politikalarının tekrarı niteliğindedir. Madenleri işletmek, yeni ziraat alanları açmak, istihdamı artırmaya yönelik faaliyetler ve fakirlikle mücadeleye dair çözüm önerileri bunlardan bir kaçıdır. Yalnızca Büyük ölçekli yatırımlarında (yol ve telgraf hatlarının inşası gibi ) işsizlerin belirli bir yevmiye ile çalıştırması, Vergisini ödeyememiş olanların, bayındırlık işlerinde istihdam ederek, günlük iaşeleri hariç, çalıştırılarak borçlarını mahsup ettirilmesi ve Hozat, Pertek, Çemişgezek, Pah ve Çarsancak kaza merkezlerindeki ticaretin canlandırılması gibi uygulamalar, Dersim e yönelik çözüm önerilerindendir. İktisadi hayata dair çözüm önerileri şunlardır: 1. Yeni ziraat alanlarının açılması 116, 2. Bölge insanına kredi verilip, tarım veya diğer mesleklere yönlendirilmesi 117, 3. Madenlerin işletilmesi 118, 4. Fakirlikle mücadele yöntemlerinin geliştirilmesi 119, 5. Dağınık, uzak ve dağlık alanlarda yaşayan aşiretlerin bir araya toplanıp, yeni köyler kurulması 120, 6. O dönem için endüstri ürünlerinden olan mısır, yonca, patates gibi bitkilerin ekimi yaptırılması, yine bölgede meşhur olan aracılık ve peynirciliğin geliştirip çevre vilayetlere satılması 121, 7. Halkın birikmiş vergi borçlarını silinmesi veya mümkün ise yeniden yapılandırılması 122, 108 BOA. Y. PRK. BŞK.19/27. 109 BOA. MF. MKT. 848/62. 110 BOA. İ.DH. 26/19.R./1324. 111 BOA. İ.MMS. 68/3183.Lef.1,3. 112 BOA. Y.MTV. 135/19. Lef. 1,2. 113 BOA. İ.DH. 1003/79220. Lef. 1, 3, 5. 114 BOA. MF. MKT. 89/54. 115 BOA. MF. MKT. 848/ 62. 116 BOA. BEO.3340/250463.Lef.1. 117 BOA. A.MKT. NZD.246/52. 118 BOA. A.MKT.MHM.723/1. 119 BOA.İ.DH.1275/100278. 120 BOA.İ.DH.1275/100278. 121 BOA.YPRK.KOM.16/33.
Abdulkadir Gül 30 8. Büyük devlet yatırımlarında (yol, köprü, han, telgraf hatlarının inşası gibi) işsiz güçsüzlerin belirli bir yevmiye ile çalıştırması 123, 9. Vergisini ödeyememiş olanların, bayındırlık işlerinde istihdam ederek, günlük iaşeleri hariç çalıştırılarak, borçlarını mahsup ettirilmesi 124, 10. Doğal afetlerden zarar görenlere mal sandığı ve ziraat bankası aracılığı ile kredi verilmesi ve bunların tefecilerin eline düşmelerinin engellenmesi 125, 11. Hozat, Pertek, Çemişgezek, Pah ve Çarsancak kaza merkezlerindeki ticareti canlandırılması 126. 4. Dersim in Islahı İçin Geliştirilen Politikaların Ne Kadarı Hayata Geçirliştir? Tasniflenmiş bütün ıslahat maddelerinin tek tek irdelenmesi bu çalışmanın kapsamını ve sınırlarını oldukça aşmaktadır. Bu zorunluluklardan dolayı, geliştirilen politikaların ne düzeyde hayata geçirildiğine dair örnekler verilerek izah edilecektir. Güvenliğe dair: Güvenlik meseleleri Dersim de en önemli sorunların başında gelir. XVII-XVIII. Yüzyıllarda Dersim deki eşkıyalık hareketlerini devlet, hem asayiş hem de siyasi bir boyutta ele aldı. İran harpleri döneminde, Dersim de eşkıyalık yapanları devlet, bir nevi İran devletiyle ittifak yapan bir iç düşman gibi algılandı 127. Bu münasebetle, eşkıya ile mücadele oldukça şiddetli sürdü. Aynı oranda bölgede, Desimli ve Şeyh Hasanlı aşiretlerinin eşkıyalık faaliyetleri de o derece sert seyrettiği görülür. Bu gruplar hakkında verilen fetvalarda, bunların Şia mezhebine mensup oldukları ve bu mezhebi yaymaya çalışan bir iç düşman gibi tanımlandılar. Bu bakış açısının bir tezahürü olarak, ele geçirilen aşiret liderlerinin, başları kesilerek öldürüldü, mallarına el konuldu ve çoluk çocukları sürgün edildi. Sürgün yeri olarak genellikle Rakka veya Fizan bölgeleri tercih edilmiş ise de pek uygulanmadı 128. XIX. Yüzyılda eşkıya ile mücadelede daha makul ölçülerde yapıldı. Eşkıyalığın sebepleri irdelendi ve bölgenin ıslahı için çabalar sarf edildi. Eşkıya ile mücadelenin sadece askeri operasyonlarla yapılamayacağı anlaşıldı ve bu sebepten bölgeye yönelik yeni, makul ve mümkün olduğu kadar uygulanabilir politikalar geliştirilmesi yoluna gidildi. Ancak neticede, hem XIX. Yüzyıla kadar eşkıyayla mücadele tarzı, hem de bu yüzyıldan sonra eşkıya ile yeni mücadele yöntemleri istenilen neticeyi vermedi. Asayiş problemleri zamanla emperyal devletlerin dikkatini çekti. Bölgede var olmak için kanallar aradılar ve kısmen de buldular 129. Örneğin Ruslar, Dersimli aşiretler ile ihtilalci Ermenileri yakınlaştırmak için büyük gayretler 122 BOA.YPK.SGE.7/16. 123 BOA.YPRK.KOM.16/33. 124 BOA.İ.DH.1275/100278. 125 BOA. DH. MKT.874/12. 126 BOA. DH. MKT.13/1. 127 BOA. C. DH. 286/14257; 331/16543; 86/4293. 128 BOA. C. DH. 62/3088; C. ZB. 34/1697; 41/2047.vb. 129 4. ordu müşirliğinden Dersaat e gönderilen şifreli telgrafname de Rusya devletinin Rize konsolosu ve yanında beş adamı Trabzon vilayetinden mürur tezkeresi alarak tebdil-i hava bahanesiyle Dersim e gelmiştir. Bu dönem Dersim, tebdil-i hava için müsait değildir. Bu mevsimde dağlara kar düşmüş ve yollar kapanma derecesine gelmiştir. Böyle bir zamanda konsolosun Dersim e gitmek fikrinde bulunması, henüz vahşet ve cehalet içinde bulunan Dersim ekradını ifsad etmek maksatları olduğu kesindir. Ayrıca buradaki Hıristiyanları uyandırmak, fesat çıkarmak, Ermeni ve Kürtler arasında irtibat kurmak için gayret sarf ettikleri istihbarat edilmiştir. (2 Ocak 1896 tarih) BOA. Y.PRK. ASK. 51/37. Lef.1, 2. Dersim üzerinde Rus-Alman mücadeleleri ayrı bir çalışma konusu olacak kadar geniş bir mevzudur. Bu hususta Osmanlı-Rus arşivlerindeki kayıtlar esas alınarak mesai harcadığımız çalışma yakında yayınlanacaktır.
31 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri sarf ettiler, ancak istenilen düzeyde bir netice alamadılar 130. Diğer taraftan Dersim in güvenlik meselesi, zamanla (azınlıklar hariç) hiçbir Müslüman grupta olmadığı kadar siyasallaştı. İster siyasi nitelikli olsun, isterse adi nitelikli suçlardan oluşsun, Dersim bölgesinde, eşkıyalık ve buna bağlı olarak güvenlik problemleri her zaman mevcut oldu. Aslında coğrafya, eşkıyalık, sosyal yapı, sermaye, güvenlik, nüfus, aşiret sistemi, ağalık, din, muhafazakârlık, üretim şekilleri gibi birçok farklı parametre birbirinin sebep sonuç ilişkisi içerisinde çözülemeyen bir sarmal gibi asırlardır sürdü. Bölgedeki Kızılbaş aşiretlerinin yürüttüğü eşkıyalık hareketleri, başlarda bir zorunluluktan doğmuşken, zamanla bir kültür ve yaşam biçimi haline dönüştü; çünkü bu faaliyetler artık doğallaştı ve bir geçim kapısı olarak görülmeye başlandı. Bölgedeki güvenliğe dair bütün dengeleri değiştiren 1877-78 (93 Harbi) Rus savaşıydı. Dersim, bu dönemde daha kaotik bir sürece girdi. Osmanlı nın içine düştüğü malî kriz nedeniyle, bölgede güveni sağlayacak kolluk güçleri görevini yerine getirecek güçten uzak ve aciz bir durumda kaldı. Bu şartlar içinde merkezîleşme çabalarından da bölgede sonuç alınamadı. Onu izleyen yıllarda Doğu Anadolu da Ermeni ve Türkler mal ve can güvenliğini sağlayamayan merkezi otoriteye olan güveni giderek yitirmeye başladılar. Bölgedeki bu güvenlik zafiyeti, daha da derinleşerek Cumhuriyet e kadar devam etti. Sosyal Yapıya dair: Osmanlı aslında Dersim e hakim olduğu ilk dönemden itibaren pragmatik bir siyaset takip etti. Devletin asıl gayesi, bölgedeki feodaliteyle mücadele etmek değildi. Devlet bölgede, mükellefiyetlerin icrasını ve güvenliği tesis etmek istedi. Bu maksatla merkezi iktidar, modernleşmeyle beraber bölgede devlet düzenini kurmak gayretindeydi. Dersim de feodal yapının temsilcileri olan yerel güçler, toplum üzerindeki hâkimiyet ve denetimlerini devlete bırakmak istemiyorlardı. Kontrol ettikleri halkı devletin kontrolüne bırakmak ve devlet kapısında birer paralı memur olmak kendileri açısından kabul edilebilir bir durum değildi. Uzun yıllar kendi adlarına vergi toplayan, topluma önderlik yapan, davaları konaklarında çözen ve güvenliği yine kapılarındaki adamlarıyla sağlayan, aşiret üyelerinin iaşesini temininde asıl güç bu ağalardı. Bu kişilerin devlete tabi olmaları, bütün bu üstünlükleri merkezi iktidara devretmek anlamına gelmekteydi. Devletin iktidarını kabul ettiklerinde ağalar ve onlara bağlı aşiret mensupları, askere gidecek, vergi verecek ve eşkıyalık yapmayacaklardı. Devletin kanunlarına uyacak böyle bir insan profilini o dönem için Dersim de hayal etmek, çok mantıklı ve gerçekçi bir durum değildi. Ancak Dersim de sınırlı sayıda aşiretler devletin kendilerine yüklediği mükellefleri yerine getirmekteyse de, bu durum devamlılık arz etmedi. Dersim de sosyal yapının temelini yerleşik hayata geçmiş aşiretler oluşturur 131. Dersim de uzun yıllar Şeyh Hasanlı ve Dersimli aşiretlerinin çatısı altında varlığını devam ettiren aşiretler siyasal otoritenin merkezîleşme basıncıyla belli bir süre sonra parçalandılar. Bu aşiretler, hâkimiyet alanlarını kurarak, daha başlarına buyruk talan ekonomisi temelinde gruplaşmalar içine girdiler 132. Zaten XIX. Yüzyılda Desimli gibi büyük aşiretinden belgeler söz etmemektedir. Muhtemelen ondan kopan ve kısmen de Seydanlı ve Şeyh Hasanlı dan ayrılan ve çoğunlukla isimlerinin sonuna uşağı tabirini alan birçok şedit aşiret grubunun bölgede 130 Dersim sancağı mutasarrıflığından Zaptiye Nezaretine çekilen şifreli telgrafname de Dersim in sahip olduğu ehemmiyet ve bu aralık Kürtlerin, Ermeniler ile ziyadesiyle ilişkilerinin gelişmesi ve itaate alınamayan aşiretler içinde serbest gezen Ermenilerin ruhanisinin fesada çalıştığını istihbarat ve hafiyeden öğrenilmiştir. (23 Mayıs 1895 tarihi),boa. Y.PRK. ZB. 15/79. 131 Musa Celal Bey in Layihası, BOA. İ.DH. 1467/1. 132 BOA. İ.DH. 878/70059. Lef. 7; İ.DH. 941/74478. vb.
Abdulkadir Gül 32 oldukça etkin olduğunu görmekteyiz. Bunlar arasında Şam uşağı, Koç uşağı, Kav, Yusufanlı, Kureyşanlı, Demenanlı, Hıranlı, Şadıllı, Alanlı, Haydaranlı, Lolanlı, Karsanlı, İzollu, Sur uşağı, Cibanlı, Şeyh Mehmetli, Maksut uşağı, Karaballı, Arilli, Arslan uşağı, Topuzlu, Beyt uşağı, Kalanlı, Pilvenk, Bahtiyarlı, Abbas uşağı ve Ferhat uşağı gibi aşiretler bunlardan öne çıkanlardır 133. Bu merkezileşme çabaları sonucu, uzun yıllar kendi özel hususiyetlerine göre şekillenmiş idari, sosyal ve ekonomik düzen bir daha eski halini almayacak şekilde bozuldu 134. Bozulan bu siyasal ve toplumsal denge ile birlikte aşiretler arasında bitmez tükenmez hâkimiyet mücadeleleri ve bunun doğal bir sonucu olarak aralarında kan davaları ve çatışmaların ortaya çıkmasına sebep oldu 135. Aşiretler arasında hızlanan çatışma 136 ve kargaşanın yarattığı güvensizlik ortamı, bu kaotik durumu aşmak üzere arabulucu bir mekanizma olan dini ve dinin yerel düzeydeki dede ve seyyid gibi dini liderlerin durumunu daha da ayrıcalıklı hale getirdi 137. Böylece zaten Dersim de etkin olan kendilerini peygamber soyundan geldiklerini söyleyen bu zümre, daha etkin bir rol oynamaya başladılar 138. Diğer bir husus ise devlet bölgede demografik yapıyı değiştirmek ve bölgeyi nüfus açısından Sünnileştirmek için Nogay ve Çerkez muhacirlerinin yerleştirilmesi planlarıdır 139. 26 Eylül 1862 tarihinde muhacirin komisyonu başkanlığından vilayetlere gönderilen yazıda Malatya da bulunan 210 hane Nogay muhacirinin Dersim, Erzurum ve Kürdistan a iskânı istenmektedir. Ancak ekilebilecek uygun arazi ve yerleşme bulunmadığı ve güvenlik meselelerinden dolayı bu muhacirler Dersim e yerleştirilememiştir. Bunun üzerine, bu 210 hane, 993 kişi diğer vilayetler arasında taksim edilmiştir 140. Bu dönem Osmanlı nın muhacir iskânındaki uygulamalara bakıldığında, uygun olan topraklara hem Balkanlardan hem de Kafkasya dan gelen nüfus iskân ediliyordu. Bu durum sadece Dersim e yönelik bir uygulama değildi. Ayrıca muhacirler, hem ziraat ve hem de zanaatta mahir olduklarından yerleştikleri bölgelere hem nüfus hem de üretim açısından katma değer sağlamaktaydılar. Dersim e muhacir iskânı hiçbir dönem yapılamadı. Ancak Sivas, Erzincan, Erzurum ve Harput gibi çevre yerlere farklı zamanlarda, muhacir iskânı gerçekleştirildi. Ayrıca, iskânı planlanan bu muhacir nüfus, (993 kişinin 1/3 Dersim e yerleştirilmek istenmiştir) Dersim Sancağına iskân edilmiş olsa bile, demografik yapıyı değiştirebilecek ve asimile edecek bir yoğunluğu değildi 141. Toplumsal meseleler hakkında uygulamaya konulan politikalar hemen sonuç veren uygulamalardan ziyade uzun dilimi içerisinde sonuçları alınmaktadır. Neticede, Dersim deki bu 133 BOA. İ.DH.1467/1. 134 Musa Çadırcı, Tanzimat Dönemi nde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK. Yayınları, Ankara 1997 s.190. 135 BOA. İ.DH. 501/34074; DH. MKT.1918/23; 1971/110; BEO. 2704/202756; 3517/263743; A.MKT. MHM.9/10; İ.MSM. 70/2035.vb. 136 Dersim liva merkezi civarında sakin Karaballı ve Koçuşağı aşiretlerinin çekişmesi neticesinde Koç uşakları, Karaballı aşiretine mensup iki köyü basıp, adam öldürmüşler ve birkaç yüz büyükbaş hayvan gasp etmişlerdir. Ayrıca, Şam uşağı aşireti de Ovacık kazasına bağlı Kav aşiretiyle geçmişten gelen düşmanlıkları bulunmaktadır. Örneğinde olduğu gibi birçok aşiretin birbirleriyle hem kan hem de arazi davaları vardı. BOA. İ.DH. 1244/97466. Lef.1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. 137 Martin van Burinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet, (çev: Sabiha Banu Yalkut),İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 273. 138 Dersim'deki Ermeniler, Keldaniler, Süryaniler'den ve Cizvit papazları, yine dede ve seyyidlerin toplum içerisindeki etkinlikleri ve Kızılbaş inancıyla ilgili Sason Naibi Fazıl Efendi'nin layihası, BOA. Y.EE.131/32. 139 8 Mayıs 1892 tarihli (hafiye raporu) Lazistan ve Rumili muhacirlerinden 10 bin nüfusun Dersim in muhtelif yerlerine iskânı, cami ve mescit ve mektep inşası lazımdır. BOA. İ.DH. 1275/100278. Lef. 2. 140 BOA. A.MKT. NZD.412/3; MV. 28/12( 4 Ekim 1887 tarih). 141 BOA. A.MKT. NZD.412/3;MV.28/12;İ.DH.1275/100278.
33 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri toplumsal yapının kodları Osmanlı dönemi çok esnemeden, Cumhuriyet in rejiminin getirdiği yeni uygulamalar ile zaman içerisinde hızlı bir değişim geçirdi. İdari Yapıya dair: Dersim de klasik dönemden modernleşmeye kadar İç ve Dış Dersim olarak adlandırabileceğimiz, idari ünitelerde köklü değişiklikler olmadı. Değişim, bir dönem bölgedeki bütün Ekrad gruplarını tek bir yönetim altında tutmak maksadıyla, Dersim sancak statüsünden çıkarılıp vilayet statüsüne getirildiyse de, bu idari yapı oldukça (8 yıl) kısa ömürlü oldu 142. Dersim tekrar sancak statüsüne getirildi 143. Dersim Sancağına bağlı kaza ve nahiyelerin sınırlarını doğal özellikleri belirlemiştir. Bu coğrafya içerisinde, kaza merkezi 144 ve sancak içerisindeki idari yapıda değişim, oldukça yoğun devam etti. Bu değişimlerin hepsinin temelinde merkezileşme ve bölgeyi daha iyi yönetmek düşüncesi yatmaktaydı. Tanzimat reformları kapsamında yeni bir mülkiye nizamnamesi hazırlandı. Bununla imparatorluk genelinde aşiretlerin, kabilelerin ve yerel beylerin hâkimiyetleri kırılmak isteniyordu. Kaymakamlık, nahiye müdürlüğü gibi makamlara tayinler için vilayetlerde intihab komisyonları kuruldu ve bu görevlere gelmek isteyenlere sınav yapıldı. Genellikle okuma yazma bilmeyenler bu makamlardan uzaklaştırılmak istendi 145. Ancak, ister İç Dersim isterse Dış Dersim deki yerel güç olan ağa, bey ve hanedanlar devlet mekanizmasında tıpkı eskiden olduğu gibi, yönetici olma imkânına sahip oldular. Sancağın yöneticisi mutasarrıf hariç, diğer yöneticiler yani kaymakam, kaza ve nahiye müdürleri hep bölge ileri gelenlerinden seçilirdi. Raporlarda, Dersim in huzur, güvenliği ve ıslahı için yerel güçlerin yönetime dâhil edilmesi gerektiğinden bahsetmişlerdir 146. Bu raporların tavsiyelerine uyan devlet erki, aşiret reislerini taltif ederek nişan ve madalya verdi 147. Bazı seyyid ve aşiret ağalarına maaş bağladı. 148 Dersim ileri gelenlerinin bu şekilde taltif edilmelerinin gerekçeleri arasında, eşkıyayla mücadelede yaptıkları hizmetler, imar faaliyetlerinde gösterdikleri gayretler veya yardımlar, devlete yakın olmaları gibi daha birçok husus sayılabilir 149. 142 19 Haziran 1886 tarihinde Dersim ve Hakkâri vilayetleri üçüncü sınıf vilayetler olup, tayın olacak valilere zamlı maaş olarak 12 bin kuruşun 15 bin kuruşa çıkarılarak verilmesine karar verilmiştir. Uygulamada vilayetlerin dereceleri ile burada istihdam edilenlerin maaşları arasında doğrudan bir ilişki vardır. Aslında Hakkâri ve Dersim valilerinin maaşları üçüncü sınıf olup 5000 kuruştur. Ancak bu iki idari ünitenin kendisinden kaynaklı öneminden dolayı, kalifiye personeli burada tutabilmek ve hayat pahalılığından dolayı maaşlar üç katına çıkarılmıştır. BOA. İ.MMS. 84/3616. Lef.1, 3, 4. 143 BOA. DH. MKT. 1537/71. (23 Haziran 1888). 144 Mazgirt, Ovacık ve Kemah için bkz. BOA. A.MKT. MVL. 2/10; Y.A.RES. 26/6; ŞD.2671/29. 145 BOA. Y.EE. 112/2. 146 Dersim mutasarrıfı İbrahim Hakkı Bey, layihasında nahiye müdürlerinin her birine 400 kuruş maaş bağlanmasını teklif etmiştir. BAO. Y.PRK. UM. 32/92.vb. 147 BOA. DH. MKT.1775/120;İ.DH.1188/92973; A.MKT. MHM. 265/71; 264/11; 265/61. 148 BOA. DH. MKT.2072/11; İ.DH. 1227/96087, Lef.1, 2, 3. 149 (3 Nisan 1863 tarih) Dersim dağının ıslahı için büyük hizmetleri görülen Dersim kaymakamı Arslan Bey ile tanınmış aşiret reislerine müceddeden 3, 4, 5 rütbelerden mecidiye nişan-ı zişanı ve kapıcıbaşılık rütbesi verilmiştir. 4. ordu müşiri Beşir Paşa nın Dersaat e gönderdiği yazıda isimleri bulunanlar:1.dersim kaymakamı İzzetlü Arslan Bey 4. rütbeden sahibi olduğu mecidiye nişanının 3. rütbeye yükseltilmesi, 2. Şah Hüseyin oğlu Ali Bey e, adı geçen kaymakamlıktan boşalan 4. rütbeden mecidiye nişanı verilmesi, 3. Şah Hüseyin oğlu Hüseyin Bey e 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 4. Kahraman Ağa ya 5. Rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 5.Yusuf Ağa ya, 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 6. Teymur Ağa ya 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 7. Munzur Ağa ya, 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 8. Kara hüseyni oğlu Mahmut Ağa ya, 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi. BOA.İ.DH. 506/34416 lef. 1, 3, 5.
Abdulkadir Gül 34 Devlet, yine politik bir hamle olarak Dersim de doğmuş memurları yine bölgeye memur olarak atadı 150. Dersim in umumiyetle merkezi olan Hozat ta imar çalışmalarına hız vererek, yeni mahalleler kurdu 151. Halk ile iyi ilişki kurmayan, başarısız yönetim sergileyen yöneticiler, görevden el çektirildi. 152 Bu tarz idari yönetim açısından uygulamalarda başarılı oldu. Hatta XIX. Yüzyılın sonlarında devlet, Dersim de erkini daha fazla artırmak için, bir adım daha ileri giderek kışlalar 153, hükümet konakları 154, yollar, telgraf hatları, okullar ve mahkemeleri inşa etme gayretini gösterdi 155. Maliyeti diğer imar faaliyetlerine göre az olan, ancak devletin bölgede yönetiminin somut göstergesi olan bu kurumları tesis etmede başarılı oldu. İmar Faaliyetlerine dair: Dersim bölgesi coğrafi yapısı açısından oldukça olumsuz bir durum sergiler. Coğrafya bölgede, ulaşım, haberleşme, üretim, tüketim, iskân, güvenlik ve sosyal yapı gibi birçok hususiyetin belirleyicisidir. Dersim Sancağı bulunduğu konum itibariyle, Osmanlı dönemi Anadolu daki ana yolların dışında bir bölgede bulunmaktadır. Dersim de ulaşım, bu ana yollara bağlı kuzey-güney istikametinde bulunan oldukça iptidai, güvenlik ve yol standartları düşük, tali yollar sayesinde yapılmaktaydı. Modernleşmeyle beraber imparatorluğun diğer bölgelerinde olduğu gibi Dersim de de ulaşım ve haberleşme alanında büyük bir imar faaliyetleri planlandı ve bir kısmı ise hayata geçirildi. Bu maksatla 1863 1910 yılları arasında bölgede birçok yol şebekesi onarıldı veya yeniden yapıldı 156. Ayrıca bu dönemde, sancak dâhilinde bir hayli telgraf hattı inşa edildi 157. Bir kısım büyük nitelikli imara konu olan yolların inşası planladığı gibi gitmedi, sadece düşünce aşamasında kaldı. Dersim in ıslahı için yazılmış bütün raporlarda, yol ve haberleşme ağı ile şu ıslahat maddeleri arasında bir irtibatın olduğu görülür: Merkezileşme, asker celbi, vergi toplama, güvenlik, ulaşım, medenileşme, eğitim, ticaret, istihdam, ziraat, madencilik gibi. Bu ıslahat maddelerinin uygulanması, ancak yol ve haberleşme sisteminin sağlanmasıyla mümkün olacağı ısrarla vurgulanmıştır. Bunun yanı sıra devleti temsil eden ve birçok dairenin hizmet vereceği hükümet konaklarının tesisi yoluna da gidildi. Özellikle Hozat, Mazgirt, Kızılkilise ve Kuzucan gibi aşiretlerin ağırlıkta bulunduğu merkezlerde kışlalar 158, telgrafhaneler, belediye binaları, mektepler, köprüler de inşası yapıldı 159. Bütün olumsuzluklara rağmen umumiyetle vilayetin merkezi konumunda olan Hozat ta; kışla, hükümet konağı, belediye binası, hastane veya hapishane gibi devleti temsil eden bina ve kurumları tesisine ilk buradan başlandı. Hatta burada 150 Dersim Sancağına bağlı idari ünitelerde doğmuş 32 memurun biyografileri sicil-i ahval defterlerinde kayıtlar bulunmaktadır. 151 (28 Temmuz 1885 tarih) Dersim vilayetinin merkezi Hozat kasabası eskiden beri 20-25 haneden ibaret iken, vilayet teşkilinden beri bina sayısı çoğaldığı gibi imar ve inşaat faaliyetleri de artmıştır. Kasaba dört mahalleden oluşmakta, ancak yapılacak Hamidiye adında yeni mahalleye de ihtiyaç vardır. Miri arazi üzerine bu mahallenin inşasına izin verilmiştir. BOA. İ.DH. 957/75692. Lef.1,2. İ.DH. 1236/96789. Lef. 3, 5. 152 BOA. İ.DH. 984/77675; İ.DH. 1245/97535; Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 8.vb. 153 (6 Şubat 1895 tarih) Hozat taki kışlanın koğuşlarının inşası için 500 adet tahtanın kâfi olmaması üzerine, ilave olarak 235 adet daha tahta gönderilmiştir. BOA. Y.PRK. UM. 32/92. Lef.5. 154 BOA. DH. MKT. 1424/19; İ.ŞD. 79/4680. Lef.1, 2, 3.vb. 155 BOA. MV. 125; ŞD. 1459/32; İ.MMS. 108/4621,Lef. 1-17. vb. 156 Yol şebekeleri şunlardır: 1.Erzincan-Kuzucan-Kızılkilise-Harput yolu,2.erzincan-mercan Boğazı-Ovacık-Hozat- Harput yolu,3. Erzincan-Kemah-Eğin-Çemişgezek-Çarsancak-Pertek yolu, 4.Erzincan-Kemah-Eğin-Arapgir-Ağın- Harput veya Arapgir-Malatya yolu. BOA. Y.A. HUS. 242/11; Y.MTV. 306/170; Y.PRK. UM. 13/78; İ.DH. 380/23057; A. MKT. MHM. 288/92. vb. 157 Hozat-Kuzucan, Hozat-Ovacık, Mazgirt-Çemişgezek-Pertek vb. BOA. Ş.D 2417/30; İ.ŞD. 58/3288;İ.ŞD. 88/5265; DH. MKT. 1471/94; 1464/39. 158 BOA. Y.PRK. UM. 32/92. Lef.5. 159 BOA. A.MKT. MHM. 723/1; BOA. A.MKT. MHM. 286/30; BOA. MVL. 666/35. vb.
35 Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve Uygulamadaki Başarı Düzeyleri ihtiyaca binaen yeni mahalleler kurdu. Bu şekilde şehirleşmeyle beraber, güvenlik ve ticarette geliştirilmek istedi. Eğitime dair: Devletin bölgeye yönelik eğitim politikalarının temelini tashîh-i itikad ve tasfiye-i ezhan terimleriyle de ifade edildiği üzere halkın itikadını ve inancını düzeltmek şeklinde kendisini gösterdi 160. Bu yaklaşım, okula gitme arzusunun önünde ki en önemli engeldi. Dersim bölgesinde okullaşma istenilen düzeyde sağlanamadı. 161 Bunun sebepleri arasında, güvenlik, dağınık iskân yapısı, feodal düzen ve buna bağlı olarak ağa veya seyyidlerin denetimimdeki topluluğun devletle olan irtibatının gevşek olması gibi gerekçelerle izah edilebilir. Örneğin bölgedeki gençler, okullara sadece askere gitmemek için kayıt oldukları, çoğunlukla Sünnileşme korkusuyla bu okullara gitmedikleri belgelere yansımıştır 162. Devletin Sünnileştirme gayretlerinin yanı sıra diğer taraftan Hıristiyan misyonerlerin bölgedeki faaliyetleri arasında kalan halk daha fazla muhafazakârlaştı ve içine kapandı. Dersim in ıslahına yönelik, kaleme alınan birçok raporda, Cizvit papazlarının faaliyetlerinden bahsedilmiş, ancak buna yönelik okul ve cami inşası ise istenilen düzeyde yapılamadı. Devlet, bölgede misyonerlerin etkinliğinin kırmak için Zaza ca Kuran-ı Kerim dağıtıldı 163 ve Nakşibendî şeyhleri bölgeye gönderildi 164. Ayrıca Şeyh Hasanlı, Karaballı aşireti gibi dönemsel olsa da devlete bağlı aşiret ağalarının çocuklarının bir kısmı, İstanbul da aşiret mekteplerine kayıt ettirildi 165. İktisadi Duruma dair: Devlet, Dersimi iktisadi açıdan kalkındırmak için bulduğu çözüm önerilerinin büyük bir kısmını gerçekleştiremedi. Örneğin aşiretlerin uzak mıntıkalardan gelip yeni köylere yerleşerek denetim altına girmek istemediler. Aşiretler için planlanan yeni ziraat alanlarının açılması ve yeni köyler kurulması düşüncesi hayata geçirilemedi. Bölgede muhtelif maden yataklarının tespiti mühendisler sayesinde yapılmış ise de bunlar işletilemedi 166. Ayrıca, Hozat, Pertek, Çemişgezek, Pah ve Çarsancak kaza merkezlerinde ticareti canlandırılması gayretleri de bir sonuç vermedi. Ancak halkın birikmiş vergi borçlarını yeniden yapılandırıldı. İhtiyacı olanlara özellikle de bölgenin ileri gelenlerine krediler verildi ve tefecilikle mücadele edildi. Buna ilave olarak doğal afetlerden zarar görenlere mal sandığı ve Ziraat Bankası aracılığı ile kredi sağlandı 167. Büyük imar faaliyetlerinde bölge halkı mevsimlik amele olarak istihdam edildi. 160 BOA. Y.A.RES. 60/27; 51/9; Y.PRK. KOM. 7/59.vb. 161 27 Haziran 1886 tarih) Dersim Sancağı dâhilindeki rüştiye mekteplerinde eğitim gören talebe sayısı şöyledir: Hozat 15, Çemişgezek 68, Peri 24, Pertek 35, Mazgirt 25 adettir. BOA. MF. MKT. 89/54. Diğer kazalarda bu okullar henüz inşa edilememiştir. Zaten Çemişgezek, Peri ve Pertek tarafları ise dış Dersim olarak kabul edilen ve ağırlıklı Sünni Türk, kısmen Kızılbaş Türk ve Ermeni topluluklardan oluşmaktadır. İç Dersim de okullaşma oranı yok denecek kadar azdır. Bu kısımda ise Kızılbaş Kürt, kısmen Kızılbaş Türkler den oluşmakta ve bunlar devlete pek tabi olmayan gruplardır. 162 BOA. MF. MKT. 519/20. 163 BOA. Y. PRK. BŞK.19/27. 164 BOA. DH. MKT.1826/23. 165 BOA. DH. MKT. 74/10. Lef.1, 2, 3; Y.MTV.74/44. vb. 166 BOA. İ.DH. 250/15339; İ.MVL.202/6435; MVL.705/32. vb. 167 (6 Nisan 1893 tarih) Dersim Sancağına bağlı Kızılkilise, Mazgirt kazaları ve Çarsancak kazasına bağlı Peri köyünde iki seneden beri kuraklık sebebiyle zahirenin eksik olduğu, yiyecek zahirenin dahi bulunamadığından bazı köylerde ölüm hadiselerine rastlanmaktadır. Bunun üzerine, bölge insanı hükümetten yemekli ve tohumluk zahire veya nakdi yardım talebinde bulunmuşlardır. Bu yardımların fakir halkın durumuna göre adaletli şekilde dağıtılmasına karar verilmiştir. Bu münasebetle, şube sandığından yardım yapılmıştır. Ve yakın yerlerden tohumluk ve yemeklik zahire nakli için çevre kazalara emirler gönderilmiştir. Yardım yapılacak köylüye teminat olarak arazi ve emlak istenmiştir. Kızılkilise ve Mazgirt kazalarında teminat için yeteri kadar arazi olmadığı için yardımlar kefilsiz