USKUDAR SEMPOZYUMU IV

USKUDAR SEMPOZYUMU IV 3-5 Kasım 2006 BİLDİRİLER CİLT I EDİTÖR DR COŞKUN YILMAZ

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU IV Yayın Kurulu Prof Dr Mehmet İpşirli 1 Prof Dr Mustafa Uzun Prof Dr Zekeriya Kurşun 1 Prof Dr Ş Tufan Buzpınar Yrd Doç Dr Mustafa Küçükaşçı 1 Yrd Doç Dr Erhan Afyoncu Yayma Hazırlık Ugur Demir 1 Resul Tamgüç İmla ve Tashih Prof Dr Mustafa Uzun 1 Ahmet Karataş Görsel Araştırma Dr Suphi Danealı 1 Yrd Doç Dr Erhan Afyoncu Ugur Demir 1 Resul Tamgüç Fotograf A Bilal Arslan 1 Fatma Durgut Orhan Durgut 1 Dr Suphi Danealı Sempozyum Fotografları Kenan Koca 1 İsa Telli Kapak Fotografı Üsküdar Kara Davut Paşa Camii Tasarım ve Uygulama Bülent Avnamak Baskı ve Cilt Seçil Ofset ISBN: 978-9944-5807-3-1 (Takım) İstanbul 2007 Kitabın telif hakları Üsküdar Belediyesi'ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çogaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktihas yapılamaz ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Hakimiyet-i Milliye Caddesi Atlas Çıkınazı No: 69 ÜSKÜDAR 1 İSTANBUL Tel: 0212 531 30 00 Faks: 0212 531 30 00 wwwuskudarbeltr

Üsküdar Hasbahçeleri Y R D D O Ç D R D Ü N D A R A L K I L I Ç Atatürk Üniversitesi stanbul, tarih ve kültürün yan nda esteti in ve güzelli in bahfledildi i yeryüzündeki en flanl yerlerden biridir Co rafî konumunun ona kazand rd güzelliklerin bafl nda, bugün bile inan lmaz yap laflmaya ra men öbek öbek kal nt lar na rastlad m z bahçeleri gelir Bahçeler, Osmanl tarihi boyunca, medeniyet içinde bir de er oluflturmufl; fakat kaynaklarda düzenlenmeleri hakk nda yeterince bilgi verilmemifltir Haklar nda bilgiye daha çok minyatürlerde, divânlarda, kroniklerde, seyahatnâmelerde ve baz arfliv malzemesinde rastlanmaktad r Bu kaynaklardaki bilgiler, Osmanl bahçelerinin nitelik ve özellikleri hakk nda yeterli olmasa bile afla yukar bir fikir verebilmektedir Osmanl devrinde stanbul da her ev veya konakta oldu u gibi padiflahlara ait saray, kas r ve köflklerde birer bahçe oldu u bilinmektedir Osmanl Saray ndaki as l Hasbahçe haricinde, yine padiflahlara tahsis edilen stanbul bahçeleri de vard, bunlara da Hasbahçe denirdi Hasbahçelerin bak m için oluflturulan görevliler Bostanc Oca ndan yetifltirilirdi Bunlara Bostanc yân- Hassa denilirdi 1 Osmanl sultanlar yo un devlet ifllerinden f rsat buldukça gezip dinlenmek amac yla Hadâik-i Hassa denilen saray bahçelerine giderlerdi 2 stanbul un Binifl-i Hümayun yap lan bahçeleri tarih boyunca anlat la gelmifltir Bunlar içinde Üsküdar da olanlar ise en meflhurlar idi Üsküdar Bahçesi, Kuleli Bahçesi, Kandilli Bahçesi, Tokat Bahçesi ve Sultaniye Bahçesi bunlardand r 3 Türkçe bir deyim olan binifl sözcü ü, binmek fiilinden türetilmifltir 4 Binifl, padiflah n gezi ya da ziyaret amac yla saraydan ayr l p stanbul civar nda bir yere gitmesi için kullan lan bir tabirdir Binifl-i Hümayun, Binifl-i Saltanat veya Teflrif-i Saltanat denilen geziler küçük fakat gösteriflli olurdu XVI yüzy lda padiflahlar, stanbul çevresindeki av alanlar na kalabal k atl gruplarla gidip dinlenmekteydiler XVII yüzy lda ise padiflahlar, kente daha yak n mesirelere dinlenmek ve e lenmek için günü birlik gidip dönerlerdi Bu günü

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V birlik gidip dönmelere de binifl denmifltir 5 Padiflahlar, Binifl Saltanat Alay ile özellikle pazartesi ve perflembe günleri hava aç ksa, denizden Saltanat Binifli yapmak isterlerdi 6 Bayram, selâml k ve arz günleri d fl nda, padiflahlar n flehir içinde veya d fl nda s k s k binifl yapmalar ola and Binifllerde, resmî törenlerdekine benzer önlemler al nmaz; bu tür gezilerin bir alay- tören görünümü vermemesine özen gösterilirdi Yol üzerine asker dizilmesi ve gezinin halka duyurulmas adet de ildi Bu, oldukça sade bir surette cereyan ederdi Bununla beraber ne kadar sade olursa olsun yine de birtak m merasim yap l rd 7 Osmanl hasbahçeleri yani padiflaha ait bahçeler stanbul d fl nda olmakla birlikte a rl kl olarak stanbul da bulunmakta idi Ekserisi de Bo aziçi kenar nda bulunurdu Güzellikleri genellikle rem ba gibi diye tan mlanan fakat düzenleri hakk nda bilgi verilmeyen Osmanl bahçelerinin bafl nda Osmanl Saray Bahçeleri gelir 8 Bu saray bahçelerinin Üsküdar daki en ünlüleri ise flunlard r: Üsküdar Saray (Kavak Saray ) Bahçesi Kavak Saray da denilen Üsküdar Saray Bahçesi, önemini Kanunî Sultan Süleyman n 1550 lerde ilk yap s n Mimar Sinan a yapt rmas ndan kazanm flt r Bu dönemde Kanunî Sultan Süleyman n k z Mihrimah Sultan da, Üsküdar da Sul - tan Tepesi denilen yerdeki büyük saray nda oturuyordu 9 Kanunî Sultan Süleyman dan sonra II Selim ve III Murad, bu saray esasl bir surette tamir ettirmifl ve ilaveler yapt rm fllard r 1634 senesinde, IV Murad Ba dad n fethi hat ras olmak üzere, Topkap Saray ndaki Ba dad Köflkü nün inflas ndan evvel, Üsküdar n Salacak mevkiindeki bu saraya yeni ilaveler yapt rm flt r Mezkûr saray gezmifl olan Du Loir, onu flu surette tasvir eder: Üsküdar Saray, stanbul Saray ndan sonra saraylar n en büyü ü oldu u halde, orada az daire vard r Bundan, padiflahlar n mesirelere gittikleri vakit beraberle - rine kalabal k bir maiyet ve çok kad n almad klar anlafl l r Saray n bahçeleri odalar gibi süslü de ildir Çiçek tarhlar yoktur ve orada daha çok sebze cinsinden nebat yetifltirilir Tezyinat a açlar da yok gibidir Yaln z ser - vi ve çam a açlar göze çarpar ki, bu cins a açlara flehrin her taraf nda tesadüf edilir Üsküdar Saray ve Bahçesi, Topkap Saray na çok yak n oldu undan, padiflahlar taraf ndan s kça tercih edilen yerler aras ndayd Sarayburnu ndan saltanat kay na binen padiflah karfl yakadaki Üsküdar Saray na hemen ulafl rd Sultan II Selim in hemen her gün küçük kay klarla Topkap Saray ndan Üsküdar Saray na gitti ini anlat rlar Piri Reis in haritas n n Khalili Collection da bulunan XVII yüzy l kopyas ndaki stanbul haritas nda, Ba çehâ-i padiflah der mahrûse-i Üsküdar fleklinde, Üsküdar Bahçesi belirtilmifltir Günümüze kadar gelebilmifl birçok gravür ve 426

Ü S K Ü D A R H A S B A H Ç E L E R Kanuni Sultan Süleyman Üsküdar Saray bahçesinde (Hünername II, TSM H1524, 227b) 427

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Kavak Saray çeflitli resimlerde kimi çok kubbeli yap larla birlikte evler aras nda serpifltirilmifl çok say da bahçeden bahsedilir 10 Evliya Çelebi de Üsküdar Bahçeleri ni anlat rken; Evsâf- mesiregâh- Üsküdar: Evvela her canibi mesiregâh- teferrücgâhd r Amma cümleden padiflahlara mah - sus olan ba çe-i cennet-âsâlar birer tarik ile seyr olunsa her biri birer temâflâgâh- n sf- cihând r 11 demektedir Üsküdar veya di er ad yla Kavak Saray ve Bahçesi, XVII as rdan sonra ra betten düflmüfl ve hemen hemen tamam yla terk edilmifltir Nihayet III Selim, 1794 senesinde bu saray y kt rd Binan n mermerleri, k smen Topkap Saray na nakledilmifl, k smen de Nizam- Cedid askeri için yapt r lan Selimiye K fllas inflas nda kullan lm flt r 12 Kuleli Bahçesi Bo aziçi nin Anadolu Yakas nda Çengelköy ve Vaniköy aras nda, bugün içerisinde Kuleli Askerî Lisesi nin bulundu u bahçedir II Bayezid (1481 1512) ve I Selim (1512 1520) zaman nda bu korulu un uygun yerlerinde sebze ve çiçek yetifltirilmeye bafllanm fl ve buraya bostanc lar için baz binalar yapt r lm flt r 13 Bahçeye ismini veren kulenin yapt r l fl yla ilgili belgede 935 940/ 1528 1533 tarihleri aras nda, Karye-i Çengar (Çengelköy) yak n nda Mustafa Pafla Ba çe - 428

Ü S K Ü D A R H A S B A H Ç E L E R Kuleli Bahçesi nin bugünkü hâli si nde kule-i cedid inflas fleklinde, kulenin Kanunî döneminde yap ld n gösteren bilgi vard r 14 Kanunî Sultan Süleyman n ilgi gösterdi i ve baz binalar yapt rd Kuleli de bostanc odalar n n bulundu u bilinmektedir Daha sonraki dönemlerde Sultan II Mahmud bu odalar n yerine ahflap bir süvari k fllas yapt rm fl, 1829 y l nda ekler yapt r p onartm flt r Sultan Abdülmecid ise yar kârgir olarak bu k fllay yeniden yapt rm flt r Bina, K r m Harbi s ras nda hastahane, sonra da okul haline getirilmifltir 15 XVII yüzy lda, Bo aziçi nde gezinti yapan Eremya Çelebi, Kule Bahçesi ni flöyle över: Kandilli den ilerideki Kule bahçesi ayn zamanda büyük bir padiflah köfl - küdür Buraya girip binalar ve bahçeyi gördükten sonra d flar ç kmak istemezsi - niz 16 Evliya Çelebi de mevcut bilgileri do rulayarak, Kule Bahçesi nin Kuleli denilen yerde oldu unu ve Kanunî Sultan Süleyman taraf ndan imar edildi ini ve kule gibi yüksek bir saray yapt r ld n söyleyerek flöyle ilave eder: Kule ba - çesinde Süleyman Hân evci ayyuka ser çekmifl bir kal a kulesi misal tokuz kat bir kule-i kasr- âli itmifltir kim cihân- nümâd r Her kat nda f sk yye ve havz- fevvâ - re ve müte addid hücreler ile mebni bir kasr- âli olma la Kule Ba çesi dirler ve Süleyman Hân bizzât mübarek eliyle dikdi i bir servi var kim an gören flun- Hu - dâ ne idu in fehm ider Böyle bir serv-i sebz-gundur kim bir nihâli hâric de ildir Sübhâne l hallak Bu ba çenin gunâ-gûn meyve-i âbdârlar ndan inciri gayet memdûh- âlemdir 17 429

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Kitab- Bahriye deki stanbul tasvirinden Üsküdar Saray (Londra-Khalili Collection) Kandilli Bahçesi Kandilli de XVI yüzy ldan itibaren varl bilinen hasbahçelerdendir Ad ilk kez 991/ 1583 ten bafllayarak, Mevacib Defterleri nde Ba çe-i Kandil olarak geçer 18 Kandilli, havas ve suyunun güzelli iyle III Murad n dikkatini çekmifl ve onun taraf ndan burada bir hasbahçe yapt r lm flt r Semt ad n, bir rivayete göre Göksu deresinden dönen padiflahlar için burada yak lan bir kandil sebebiyle, bir baflka rivayete göre ise Revan Seferi nden (1632) döndükten sonra IV Murad taraf ndan burada infla ettirilen köflkte fiehzâde Mehmed in do umu üzerine yedi gece kandil donanmas yap lmas sebebiyle alm flt r 19 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi nde Kandilli Bahçesi ni flöyle tarif eder: Ve bu Hi - sar Göksuyu n n cenubi karfl s nda Ba çe-i Has Kandilli; (--) tarihinde Murad- Hân- Sâlis binas d r Amma Murad- Hân- Rabi âb- hevas ndan haz idüp dai - ma bunda iflret ederdi Ak nd burn ndan bir kaya üzre müteaddid kas rlar ile müzeyyen bir ba - cinând r Ensesi kayal da lar olma la ba lar dard r Ba çe üsdat ve yüz neferât vard r 20 430

Ü S K Ü D A R H A S B A H Ç E L E R Kandilli Bahçesi (fiehinflehname, TSM B200, 98b) 431

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Karaa aç Eserini Sultan III Murad için haz rlam fl olan Seyyid Lokman, fiehinflâhnâmesi nde bu bahçenin havuzlar, f skiyeleri, serin rüzgâr, meyve a açlar, gül, sümbül ve yasemin dolu çiçek tarhlar yla cenneti and rd n söyler 21 Kandilli de özellikle Ak nt Burnu çevresinde yamaçlar denize dik ve kayal k olarak iner Bu mevkide, bir kaya üzerinde, set set yükselen laleler ve sümbüller bezenmifl bir bahçeden bahsedilir Bu bahçeyi Sultan III Murad düzenletmifl; daha sonra kayal k yamaç üzerine kas rlar kurulmufl, bahçe geniflletilmifltir 1078/ 1667 68 tarihli bir belgeden ö renildi ine göre, di er baz hasbahçelerle birlikte Kandilli Bahçesi ve içindeki baz binalar onar lm fl; 1704 te de Kandilli Bahçesi kas r ve köflklerinde bulunan bina ve eflyan n say m yap lm flt r Bu say m n kay tlar na göre, bahçede deniz üstünde Fevkani Kurflunlu Kas r, civar nda Kubbe Odas, Kafesli Kas r, Tahtani fiad rvanl Kas r, Valide Sultan Odas, Bülbül Köflkü, Cafer Pafla Kasr, Saydhâne Odas, Yal Kasr ve Bostanc lar Mescidi gibi binalar vard Yine ayn belgeden bu binalar n çok de erli eflya ile döflenmifl oldu u anlafl lmaktad r 22 Padiflahlar, Kandilli deki hasbahçeye baz defalar, tebdilen halvet tariki ve lüzu - mu kadar bendegân ile gelir, burada e lenirlerdi Kanunî den bafllayarak, III Murad, I Ahmed, IV Murad, IV Mehmed, II Süleyman, III Ahmed, I Mahmud, III Selim ve II Mahmud bahçeye, buradaki sahil saray ve kas rlara özel ilgi göstermifl olan padiflahlard r Kandilli Hasbahçesi, içindeki binalarla birlikte padiflahlara ve çevresine mahsus görünümünü daha I Mahmud döneminde yitirmeye bafllad I Mahmud buradaki sahil saray n onartmakla birlikte baz bölümleri, özellikle içeride kalan araziyi parselleterek halka da tt ve bahçe giderek bir Bo aziçi köyüne; Kandilli semtine dönüfltü Kandilli Bahçesi nin bir bölümünde halen, Kandilli K z Lisesi bulunmaktad r 432

Ü S K Ü D A R H A S B A H Ç E L E R Çubuklu Bahçesi Çubuklu isminin nereden geldi i hususunda farkl rivayetler olsa da, buraya ayr bir ün katt bellidir Burada yap lan çubuk lülelerinden ya da II Bayezid in o lu flehzade Selim e söyledi i K z lc k Çubu u menk besinden olsa gerek buraya Çubuklu ismi verilmifltir 23 Osmanl padiflahlar bu bölgeden av yeri olarak yararlanm fllard r Nitekim Eremya Çelebi; Çubuklu padiflah bahçesidir Buran n meyve ve sebze yetifltiren bostan na bostanc lar nezaret eder 24 diye yazar 150000 metre karelik alana yay lm fl Çubuklu Korusu, ayn zamanda Bo aziçi nin sevilen bir mesiresiydi Çubuklu ayn ismi tafl yan suyu ile de ün yapm flt r Buradaki bahçelerin ne zaman yap ld kesinlik kazanmamakla beraber, Baflbakanl k Osmanl Arflivi ndeki Mevacib Defterleri nde Ba çe-i Çubuklu olarak isminin geçmesi III Murad dan sonraki bir tarihte varl n göstermektedir Baharda bülbülleriyle ün yapan Çubuklu, III Ahmed zaman nda (1703 1730) imar edilmifl, Nevflehirli Damat brahim Pafla buraya büyük bir havuz ve güzel bir çeflme yapt rm fl, ayr ca çevresine ve dere boyuna ç nar a açlar dikilmifltir Bundan sonra Çubuklu Mesiresi Feyzâbâd ismini alm fl, havuz ve ulu ç narlar n alt ra bet görmüfltür 25 Bo aziçi nin çeflitli yerlerindeki Bostanc Ocaklar ndan birisi de burada kurulmufltur Fakat XVIII yüzy l n ortalar nda Çubuklu, Hasbahçe olmaktan ç karak köy haline gelmifl ve buraya insanlar yerleflmifltir Yine burada Keçecizâde zzet Molla n n yapt rd bir çeflme ile Sultan Abdülmecid devri Maliye Naz rlar ndan R fat Pafla n n kurdu u bir mahalle vard r R fat Pafla, eski Feyzâbad Kasr olan yal s n n s rt ndaki genifl koruyu yapma göletler, kaskadkar, havuzlar ve heykellerle Avrupa tarz nda düzenletmifl, deniz k - y s nda da çocuklar için befl yal yapt rm flt r Ayr ca semti flenlendirmek için halka bedava arsa da t p bir köyün oluflmas n sa lam flt r 26 Sahilden üst k s mdaki tepede ise M s r Hidivi Abbas Hilmi Pafla n n (Hidiv Kasr denilen) bir köflkü vard r Tokad Bahçesi Evliya Çelebi Tokad Bahçesi nin kuruluflunu, 1458 y l nda Tokad Kalesi nin al - n fl na, dolay s yla Fatih Sultan Mehmed e ba lar Fatih Sultan Mehmed in Beykoz skelesi nden içeri do ru bin ad m uzakl kta olan bu yerde avlanmaktayken, Mahmud Pafla n n Tokad Kalesi ni fethetti i haberi geldi inde, sevinçle Tiz flu mahalde bir ba çe yap l p ismine Tokad Ba çesi densin ve avlanan vahfli hayvan - lar korumak için etraflar na bir Tokad çiti gibi çitler çekilsin buyurdu unu, buraya tek katl bir köflk, büyük bir havuz ve seyretmeye de er bir flad rvan yapt rd n anlat r Bu büyük köflkteki havuzun f skiyesinden hâlâ adam boynu 433

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V kal nl nda suyun havaya f rlay p, ta yukar daki kubbede bulunan alt n tasa vuruflunu tasvir eder Bahçe ustas ve yüz adet bostanc neferi bulundu unu, orman içinde bir hamam n ve çeflitli odalar n yer ald n, padiflahlar n burada sürek av yapt klar n, bütün hayvanlar s k flt r p seyrettiklerini yazar Evliya Çelebi ayr ca, Sultan IV Murad n buraya s kça geldi ini, bu tatl yerden çok hoflland n ve padiflah n burada e lendi ini, buran n meydan nda gezip, çimenli- inde de cirit oynad n anlat r 27 Eremya Çelebi ise padiflahlar n av yeri olan Tokad Bahçesi ni Kanunî Sultan Süleyman n çok sevdi ini söyler 28 Gallant 1673 teki an lar nda, hizmetinde bulundu u Frans z elçisinin Beykoz skelesi denen yere de gitti inden söz eder ve buray flöyle anlat r: Gayet latif bir yerdir ve oldukça dar bir ovada gölgeleri in - san dinlenmeye davet eden mefle a açlar, ç narlar, serviler, diflbudak a açlar, hlamur a açlar, karaa açlar ve daha baflka a açlar görülür ri ve genifl dall bir hlamur a ac n n yak n nda ve gayet güzel bir çay r, nihayetinde ise bir çeflmeden kol kal nl nda bir su akt görülüyordu Beykoz Hünkâr skelesi nde 1833 y l nda Ruslarla M s r a karfl imzalanan ittifak n an s na Servi Burnu nda bir kitâbeli tafl dikilmifltir Daha sonra M s r Valisi Mehmed Ali Pafla, Osmanl larla siyasal iliflkilerini düzeltince bu sütunu unutturacak daha büyük bir an t yapmak istemifl, Beykoz da padiflah için bir kas r infla ettirmek üzere izin al nca Beykoz Kasr n yapt rm flt r Kas rdan denize kadar inen park ve korusu büyük bir özenle düzenlenmifltir Burada daha önceki dönemlere ait herhangi bir yap kalmam flt r 29 Sultaniye Bahçesi 434 Beykoz dan daha ileride, deniz k y s nda sekiz yüz haneli ba ve bahçelerle süslü, camii ve hamam olan Ba çe-i Sultaniyye, Evliya Çelebi ye göre Sultan II Bayezid taraf ndan yapt r lm flt r Evliya Çelebi, bir bahçe üstad yla yetmifl bahçe neferi taraf ndan bak lan bahçede çok yüksek serviler ve Sultan II Bayezid zaman ndan kalma son derece güzel nak fll bir bina oldu undan söz eder Di er birçok kaynakta ise, buras n n Kanunî Sultan Süleyman taraf ndan yapt - r lm fl oldu u bildirilir Arfliv kay tlar nda ilk kez Kanunî dönemine ait belgelerin olmas bu tezi kuvvetlendirmektedir Kanunî Sultan Süleyman n burada Safevî elçisini ve Venedikli diplomatlar kabul etti i bilinir 30 Frense- Caneye ve arkadafllar 1573 y l nda Anadolu yakas nda dolafl rken Kanunî Sultan Süleyman n hasbahçelerinden Beykoz yak n nda, deniz kenar ndaki Sultaniyye yi de gezmifllerdi Yazar, a açlar n yo un oldu u bir tepenin ete inde yer alan Sultaniyye Kasr ve bu bahçeyle ilgili gördüklerini flöyle anlat r: Ka - raya ç kt k Denizin ortas nda yükselen, küçük, nefis bir yer; Venedik in özüne benzerli i ve t ls m karfl s nda mest olmufltuk Orada uzun bir süre oyalanarak mavi, sar ve k rm z çiçekler toplad k O kadar güzellerdi ki, çiçekleri, zarif ve sa - d k bir sevgiliden böylesine güzel bir hediye almaktan mutluluk duyacak birisine

Ü S K Ü D A R H A S B A H Ç E L E R Küçüksu Mesiresi vermekten büyük zevk al rd k Türklerin çiçekleri ne kadar sevdi ini, onlar elle - rinde tutarken ya da türbanlar n n k vr mlar aras nda s k flt r rken adeta kutsal bir fley gibi davranmalar n hayal bile etmek zordur Ve padiflah, di erlerinden daha çok hofluna giden bir a aç bulunca, hemen gölgesinde her türden ve koku - dan çiçekler eker Ve bahçelerde öylesine bir çeflitlilik vard r ki, elinizi uzatman z akla gelen her tondan kar fl k bir buket toplaman z için yeterli olacakt r Sultan yaln z yürüdü ü için dar olan yollar n hepsinin kenarlar nda, hayranl k uyand - ran yüksek serviler dizilmifl Bunun arkas nda, baflta padiflah n sürekli mücadele etti i yaban domuzlar olmak üzere, her türlü av hayvanlar yla dolu da ve or - manlar var 31 Evliya Çelebi, Sultan III Murad zaman nda Özdemiro lu Osman Pafla n n ran seferinden zaferle döndü ünde Sultaniye Bahçesi nde deniz kenar nda padiflah için çok süslü bir kas r yapt rd n anlat r 32 Eremya Çelebi de, burada padiflahlar n ava ç kt n ve Kanunî Sultan Süleyman n buray çok sevdi ini yazar 33 Göksu ve Küçüksu Bahçeleri Âlem Da ndan gelen sularla beslenip oluflan ve Anadoluhisar n n hemen yan ndan denize ulaflan Göksu ve Küçüksu, içinden geçtikleri çay rlara da kendi adlar n vermifltir Bunlar Kâ thane benzeri mesire yerleridir Bu nehirlerde kay klarla gezilir, k rlar nda da keyif yap l rd 34 435

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Beylerbeyi Saray Eremya Çelebi ye göre; Sultan IV Murad Gümüfl Servi olarak adland rd bu yeri düzleterek tanzim ettirmifltir Bu yerlerin arka taraflar nda çok nefis gül bahçeleri ve güzel konaklar vard r 35 Evliya Çelebi ise, Göksu Deresi nin iki taraf n n ba la kapl oldu unu, bu ba lara Hal c zâde Bahçeleri dendi ini söyledikten sonra flöyle anlat r: Havas güzel olup k rk bin adet ba lar nda binlerce mak - sureler, binlerce mutfak ve odalar, sanatlar köflklerinde nice bin f skiye ve ha - vuzlar heykellerle süslenmifl sudaklar ba lar d r ki, yeryüzünde Konya n n Me - ram, Malatya n n Aspozus u, Marafl n Deride Ba, gönül alan Tebriz in Cihân - flâh H yaban, cennet benzeri fiam n mesire ba lar, Rumeli de Peçoy- dilçuy Si - remin Baruthanesi, stanbul un Göksu yu ve Kâ thane si ve bu K r m diyar n n Sudak ba 36 Küçüksu Köflkü nü ibtida Mahmud- Evvel için Sadrazam Devâtdâr Mehmed Pafla sekiz yüz zirâ arsa üzerine bina ve cânib-i cenûbîsinde kâin da dan su getirtip, havuzlar, f skiyeler ve selsebiller infla ettirmifltir Muahharen Selim-i Sâlis ve Mahmud- Sânî tamir ettirmifllerdir 37 Sultan III Selim, Küçüksu civar n çok sevmifl, ahflap kasr n çevresindeki çay - r n k y ya yak n bir kesiminde büyük bir namazgâh sofas ile mermerden dört cepheli zarif bir meydan çeflmesini annesi Mihriflah Valide Sultan ad na 1221 de (1806) yapt rm flt r 38 Küçüksu Kasr n n flimdiki binas n ise yeniden, Sultan Abdülmecid Hân infla ettirmifltir Göksu ve Küçüksu, Bo aziçi nin en muteber mesiresidir Hatta seyir yerlerinin 436

Ü S K Ü D A R H A S B A H Ç E L E R Bâb âlisi dir derler Yevm-i mahsus Cuma günleri idi Rumeli cihetinde ikamet eden sultanlar, vüzera ve vükelâ haremleri hususî arabalar için Anadolu cihetinde birer mahal tedarikine mecbur olurlard Cuma günleri Anadolu taraf na kay klarla geçerler badehu arabalar na râkiben geflt ü güzâr ederlerdi 39 Osmanl kültürünün bir parças olan hasbahçeler, günümüz mimari, mimari süsleme ve bahçe peyzaj ndaki de iflim- geliflimi etkileyen en önemli kültür dokular m zdand r Osmanl Sultanlar, avlanmak, e lenmek ve dinlenmek amac yla stanbul Bo az nda uygun yerlerde bahçeler yapt rm fllard r Bu bahçelerde, meyve a açlar, çiçekler ve sebzeler yetifltirilirdi Ayr ca bu bahçelerin etraf nda padiflahlara ait kas rlar ve köflkler bulunurdu Hasbahçelere ait bu araziler zamanla insanlar n yaflam alanlar n oluflturan mekânlar olmufltur stanbul un fethinden hemen sonra padiflahlar n önem verdi i Hasbahçeler XVI- I yüzy ldan itibaren daha da önemsenmifl XVIII ve XIX yüzy llarda nerdeyse vazgeçilmezler aras nda yer alm flt r Bu dönem padiflahlar nda, bahçelere ve çiçeklere tutku daha çok artm fl, yabanc bahç van uzmanlar getirterek has bahçeleri düzenletmifllerdir De iflik iklim ve topraklara uyum sa layabilen Türklerin, Osmanl medeniyeti ile oluflturdu u bahçeler, tan flt klar kültürlerde oldu u gibi ço u zaman yaln zca çiçekli zevk ve sefa bahçeleri olmam fl, ayn zamanda yaflad klar kentin nefes ald çok özel mekânlar haline dönüflmüfltür D PNOTLAR 1 Mehmet Zeki Pakal n, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü I, stanbul 1993, s 239; smail Hakk Uzunçarfl l, Osmanl Devletinin Saray Teflkilât, Ankara 1988, s 465 2 Midhat Serto lu, stanbul Sohbetleri, stanbul 1992, s 80 3 Dündar Alik l ç, mparatorluk Seremonisi, stanbul 2004, s187 4 fiemseddin Sami, Kâmus- Türki, stanbul 1317, s 335 5 Eremya Çelebi Kömürciyan, XVII As rda stanbul, stanbul 1998, s 134 6 Çuhadar Haf z H z r lyas A a, Tarih-i Enderun, stanbul 1987, s 59 7 Ali Seydi Bey, Teflrifât ve Teflkilât m z, stanbul (?), s 97 98 8 Nurhan Atasoy, Osmanl Bahçeleri ve Hasbahçeler, stanbul 2005, s 11 9 age, s 144 10 age, s 146 147 11 Evliya Çelebi Seyahatnamesi (haz Orhan fiaik Gökyay), stanbul 1996, I, 204 12 Eremya Çelebi Kömürciyan, age, s 285 13 Tülin Çoruhlu, Kuleli Bahçesi Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1994, V, 117 118 14 Baflbakanl k Osmanl Arflivi, MAD 55, s159 15 M Tayyib Gökbilgin, Bo aziçi, D A, stanbul 1992, VI, 260 16 Eremya Çelebi Kömürciyan, age, s47 17 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, s 200 18 Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, Kandilli Bahçesi, stanbul 2003, IV, 410 19 M Tayyib Gökbilgin, Bo aziçi, D A, stanbul 1992, VI, 259 437

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V 20 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, s 200 21 Topkap Saray Müzesi B 200, 98b 22 Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, agm, s 410 23 Erdem Yücel, Çubuklu Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1994, II, 534 24 Eremya Çelebi Kömürciyan, age, s46 25 Erdem Yücel, agm, s 534 26 Nurhan Atasoy, age, s 153 27 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, s199 28 Eremya Çelebi Kömürciyan, age, s46 29 Nurhan Atasoy, age, s 154 30 Nurhan Atasoy, age, s 154 31 age, s 155 32 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, s 198 33 Nurhan Atasoy, age, s 155 34 age, s50 35 Eremya Çelebi Kömürciyan, age, s47 36 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, s 200 37 Bal khane Naz r Ali R za Bey, Eski Zamanlarda stanbul Hayat, stanbul 2001, s 125 38 Semavi Eyice, Küçüksu Kasr D A, Ankara 2002, XXIV, 530 39 Bal khane Naz r Ali R za Bey, age, s 124 438