Yayın No: 59 Yayın Tarihi: 15.10.2014 Ilıman İklim Meyvelerinde Hasat Kriterleri Atakan GÜNEYLİ, Cemile Ebru ONURSAL Lütfen Dikkat!... Meyve yetiştiriciliğinde esas bol ve kaliteli üretimin yanında bahçeden çıkan ürünün mümkün olan en az kayıpla tüketiciye ulaşmasıdır. Bu da ancak doğru zamanda hasat edilen ürünün uygun koşullarda depolanması ve son tüketiciye kadar uygun şartlarda nakli ve muhafazası ile mümkündür.
HASAT Bitki ve toprak üzerinde belirli bir gelişme aşamasına erişen belirli bir olgunluk derecesine ulaşan meyveler bitkiden koparılır. Bu işleme hasat veya derim denir. MEYVEDE OLUM Meyvelerde hasat olumu ve yeme olumu olmak üzere 2 olum vardır. Sert çekirdekli meyvelerde hasat olumu genellikle sert olum adı verilen döneme karşılık gelip bu dönemde hasat edilirler. Hasat olumu: Ürünün hasat edilmeye hazır ve uygun olma durumudur. Fizyolojik anlamda hasat olumu, ağaç üzerinde fiziksel gelişmesi tamamlamış ve hasattan sonra olgun olarak tüketilen meyvelerde yeme olumuna ulaşmayı sağlayabilecek, yeme olumundan önceki olgunluk durumudur. Bu durumda fiziksel gelişme durmuş veya durmak üzeredir. Fakat biyokimyasal olaylar bakımından yoğun bir dönem başlamıştır. Kısaca; meyve daldan ayrıldıktan sonra en yüksek yeme kalitesine ulaşmak için gereken olgunlaşma olaylarının tamamlanmasını sağlayacak durumdadır. Hasat olumunu iklim ve toprak koşulları, kültürel işlemler ve çeşit etki eder. Yeme olumu: Meyvelerde fiziksel gelişmenin durduğu, biyokimyasal gelişmenin aktivite kazandığı dönemdir. Bu tüketime veya teknolojik değerlendirmeye uygun olma durumudur. Meyvede yeme olumu, ağaç olumu tamamlanmadan önce başlar. Meyveler tüketici sofrasında yeme olumunda bulunurlar. Hasat ile yeme olumu arasındaki süre tür, çeşit, hasattaki olgunluk durumu ve ortam koşullarına göre değişir. Depolama, hasat olumu ile yeme olumu arasındaki sürede uygulanır. ERKEN HASATIN SAKINCALARI Meyveler yeterli irilik, şekil ve ağırlığa ulaşmamışlardır. Bu nedenle meyveler küçük ve verim düşük olur. Meyvelerde yeteri kadar şeker birikmediği ve bazı burukluk veren maddeler azalmadığı için tat ve lezzet iyi olmaz. Meyvelerin kendine has üst rengi oluşmadığı için dış görünüş bozuk olur. Meyvelerde hızlı Sayfa 2
su kaybı olur ve meyveler çabuk buruşurlar. Bu meyvelerde fizyolojik bozukluklar fazla görülür. Meyvelerin dala tutulması iyi olduğundan hasat zorlaşır. GEÇ HASATIN SAKINCALARI Olgunluk ilerlemiş olduğundan hasat sonrası dayanma süreleri kısalır ve çabuk berelenirler. Meyvede asit kaybı fazlalaştığı için tat ve lezzet bozulur, ürün yavan bir tat alır. Geç hasatta da erken hasatta olduğu gibi fizyolojik bozukluklar görülür. Hasat önü meyve dökümleri artar. Bahçede beklediği için ürün için her zaman risk vardır. HASAT KRİTERLERİ VE ÖZELLİKLERİ Ilıman iklim meyvelerinde hasat kriterleri olarak kabuk alt (zemin) rengi, kabuk üst rengi, meyve eti sertliği, nişasta miktarı, meyve suyu miktarı, suda çözünen kuru madde miktarı, asit miktarı, olgunluk oranı (kuru madde/asit), irilik ve şekil, meyvenin daldan ayrılma durumu, meyve etinin çekirdekten ayrılma durumu, gelişme süresi (tam çiçeklenmeyle hasat arası), yeşil kabuğun ayrılma durumu, aroma (koku) durumu, solunum hızı gibi kriterleri daha da sayabiliriz. Bu kriterler üreticiler, teknik elemanlar ve depocular tarafından kolayca uygulanabilir ve basit olmalı, güvenilir sonuçlar vermeli ve ucuz araç - gereçlerle belirlenebilmelidir. Ölçülebilir nitelikte ve nesnel olmalı, mümkünse ürüne zarar vermemeli. Ürünün hasat sonrası özellikleri (depolama, raf ömrü) ile ilişki içinde olmalı. Uygulayan kişilere, bölgelere ve yıllara göre çok fazla değişim göstermemelidir. Dönemsel olarak farklı zamanlarda alınan örnekler, kullanılan kriter açısından belirgin farklar göstermelidir. GELİŞME SÜRESİ Ağaçların % 80-90 çiçeklerini açtığı döneme tam çiçeklenme denir (Şekil 1 ve Şekil 2). Hasat zamanının önceden belirlemesine imkan verir. Bu süreler bölgelere göre oldukça sabittir. Yapılan çalışmalarda bir çeşidin tam çiçeklenme ile hasat zamanı arasında geçen gün sayısı sabit olduğu tespit edilmiştir (Tablo 1). Sayfa 3
Şekil 1. Çiçek kümesinde tam çiçeklenme Şekil 2. Bahçenin tam çiçeklenmesi Tablo 1. Tür ve çeşitlere göre belirlenen tam çiçeklenmeden hasada kadar geçen gün sayıları Tür ve çeşit Tam Çiçeklenmeden Hasada Kadar Geçen Gün Sayısı Tür ve çeşit Tam Çiçeklenmeden Hasada Kadar Geçen Gün Sayısı Starking delicious (elma) 155-160 Formasa (erik) 120-130 Golden Delicious (elma) 150-155 Santarosa (erik) 120-130 Amasya (elma) 160-170 Black Beauty (erik) 125-135 Granny Smith (elma) 180-190 Angeleno (erik) 175-185 Red Chief (elma) 140-150 Papaz (erik) 80-90 Jersey Mac (elma) 100-110 Stanley (erik) 125-135 Bing Spur (kiraz) 40-45 Grand Prise(erik) 120-130 Stella (kiraz) 55-60 Gaint (erik) 145-155 Van (kiraz) 55-65 Spring time (şeftali) 90-100 Jubile (kiraz) 55-65 Spring Lady (şeftali) 100-110 0900 Ziraat (kiraz) 60-70 July Elberta (şeftali) 125-135 Morten Late (kiraz) 65-75 Elegant Lady (şeftali) 130-140 Akça (armut) 75-85 Alyanak Hale (şeftali) 165-175 Santa Maria (armut) 115-125 Monreo (şeftali) 170-180 Williams (armut) 135-145 Early Sun Grad (nektarin) 90-100 Abba Fetel (armut) 140-150 Spring Red (nektarin) 95-105 Ankara (armut) 150-160 Sun Red (nektarin) 100-110 Deveci (armut) 150-160 June Berta (nektarin) 105-115 Kieffer (armut) 140-150 Yerli nekterin 110-120 Sayfa 4
MEYVE KABUK RENGİ Bu renk, kabukta yeşil renk üzerinde oluşan meyvenin orijinal rengidir. Üst renk oluşturan meyvelerde önemli bir kriterdir. Meyvenin üst rengi renk ölçer aletler ile ölçülebilmektedir. Meyve türlerine yönelik renk kartları geliştirilmiştir. Uygulamada bu renk kartlarından da yararlanılmaktadır. Meyvenin en az %95 i renklenmelidir. Ilıman iklim meyvelerinde meyve kabuk renginin belirlenmesinde kullanılan renk ölçüm cihazları ve renk kartları bulunmaktadır (Şekil 3). Şekil 3. Meyve kabuk renginin belirlenmesindeki renk ölçme cihazı, renk kartları MEYVE ETİ SERTLİĞİ Meyvenin olgunluğu ilerledikçe et sertliği geriler. Elmalarda 11.1 mm çapındaki silindirik uçlu penetrometre ile yapılan ölçümlerde elmalarda et sertliği 7.0-8.0 kg (16-17 lb) olmalıdır. Kiraza uygun uçları (8mm) takılarak ölçümler yapılır (Şekil 4, Tablo 2) Tablo 2. Bazı ılıman iklim meyvelerinin hasat meyve eti sertlik değerleri Tür ve çeşit Starking delicious Golden delicious Granny Smith Nektarinler Erikler Armutlar Hasattaki meyve eti sertliği 6-8 kg 6-7kg 9-10kg 4-5kg 3-4kg 5-8kg Sayfa 5
1 kg = 2,243 libre = 10 Newton Şekil 4. Meyve eti sertliğinin ölçümü ve penetrometre MEYVENİN NİŞASTA DÜZEYİ Nişasta taşıyan meyvelerde nişastanın azalması (şekere dönüşümü) olgunlukla bağlantılıdır. Bunun için iyot içeren I 2 KI (İyotlu Potasyum İyodür) Sayfa 6
çözeltisi kullanılır. Pratikte iyotlu çözelti olarak eczanelerde satılan Tentürdiyot kullanılabilir. Elmada nişasta testi oldukça iyi sonuç verir. Meyveler ekvatoral bölgeden kesilerek çözelti içerisine batırılarak 30 saniye bekletildikten sonra lekelenme durumu kontrol edilir. Lekelenen bölgeler henüz şekere dönüşmeyen nişastalı kısımlardır. Lekelenme göstermeyen bölgeler ise nişastanın parçalandığı kısımlardır. Lekelenme durumlarına göre daha önceden hazırlanmış skalalar kullanılarak hasat zamanı hakkında bilgi edinilir. Resimde Golden delicious ve Starking delicious için uygun hasat zamanı 5 numaralı resim, Granny smith için 7 numaralı resim uygundur (Şekil 5). Şekil 5. Bazı elma çeşitlerinde nişasta dönüşümleri ve I 2 KI uygulaması Sayfa 7
Şekil 5 (Devam) MEYVE SUYUNDA SÇKM Meyve suyundaki toplam suda çözünür kuru maddenin miktarıyla hasat zamanı belirlenebilir. Refraktometre olarak isimlendirilen aletle ölçüm yapılarak bulunur (Şekil 6 ve Tablo 3). Şekil 6. Refraktometre aleti ve kullanılması; meyve suyu aletin cam kısmına damlatılır, plastik kapak kapatılır ve ışığa tutularak diğer uçtan değerler okunur. Sayfa 8
Tablo 3. Bazı ılıman iklim meyvelerinin hasat zamanındaki SÇKM değerleri Tür ve çeşit Hasattaki SÇKM değerleri (%) Tür ve çeşit Hasattaki SÇKM değerleri (%) Starking delicious (elma) 11 Erikte 10-12 Kirazlarda 14-16 Armutta 11-13 Şeftalilerde 10-12 Böğürtlende 5-6 Nektarinlerde 12-13 Kayısıda sofralık 10-11 Üzümde 14-27 Kayısı kurutmalık 24-26 MEYVE SUYUNDA TİTRE EDİLEBİLİR ASİTLİK Asitlik düzeyi önemli olan böğürtlen ve nar gibi meyvelerde kullanılır. Asitliğin yanında renklenmenin de uygun olması istenir. Böğürtlende 0,68-1,84 narda 1,85 olması istenir. OLGUNLUK İNDEKSİ Toplam suda çözünür kuru maddenin asitliğe oranı şeklinde ifade edilir. Üzümlerde kullanılmaktadır (Tablo 4). Tablo 4. Bazı üzüm çeşitlerinin hasat zamanındaki olgunluk indeksleri Tür ve çeşit Olgunluk indeksi Tür ve çeşit Olgunluk indeksi Merlot 5,56 Alphonse Lavelle 28,5 Chardoney 6,09 Cardinal 27,6 C.Savignum 3,37 Perlette 27,3 Şiraz 3,61 Tarsus Beyazı 25,1 Sayfa 9
MEYVE ETİ RENGİ Meyve et rengi değişimi belirgin olan şeftali ve nektarin gibi meyvelerde kullanılmaktadır. Aynı meyve kabuğu rengi gibi değerlendirilir. Renk kartları kullanılmaktadır (Şekil 7). Şekil 7. Şeftalide meyve gelişme döneminde meyve eti rengi değişimi YEŞİL KABUĞUN AYRILMA DURUMU Badem ve ceviz gibi yeşil kabuk oluşturan meyvelerde yeşil kabuğun sert dokudan ayrılma durumu hasat kriteri olarak kullanılmaktadır (Şekil8). MEYVENİN DALDAN KOPMA DURUMU Normal giden mevsimlerde hasat için iyi bir ölçüttür. Uygun hasat zamanında meyve daldan kolayca kopmalıdır. KRİTERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Bu ölçütlerin kullanılmasında uygun hasat tarihinden 7-10 gün önce örnek alınır ve meyveler incelenir. Aynı işlem uygun hasat tarihi gelinceye dek 3-4 gün aralıklarla tekrarlanır. Örnek alım işlemi bahçenin durumunu temsil edecek Sayfa 10
meyvelerden seçilmelidir. Örnekler bahçenin değişik yerlerinden alınarak testler yapılmalıdır. ( ) uygun hasat zamanı Şekil 8. Ceviz ve Bademde Meyve gelişme döneminde yeşil kabuğun ayrılma durumu HASATIN YAPILIŞI Meyve koparılırken avuç içine oturtulur ve yandan yukarı kaldırılırken dala bağlandığı noktadan bir dönme verilir. Kopma, meyve sapı ile meyve dalının birleştiği noktada gerçekleşmelidir. Güç kopan meyvelerde, baş ve işaret parmağı bu noktaya bastırılır. Meyvenin basitçe çekilmesi veya döndürülmesi sapın kopmasına ve kabuğun sıyrılmasına neden olur. Meyve daldan çekilirken dallara çarpılmamalı ve usulca toplama kabına konmalıdır. Meyve parmaklarla sıkılmamalı, tırnak ve yüzüklerle çizilmemelidir. Sert zemine 10 cm den, meyve üzerine 20 cm den düşen meyvelerde kalıcı zararlar oluşur. Kullanılan toplama kapları ve bahçe kasaları pürüzsüz olmalıdır (Şekil 9). Kaplar aşırı doldurulmamalı ve gölgeye bırakılmalıdır. Makas vb hasat makineleri keskin olmalı ve çok dikkatli kullanılmalıdır. Salkımlı meyveler hasat sırasında salkım bütünlüğü korunmalıdır. Hasat günün serin saatlerinde yapılmalıdır. Kademeli hasat tercih edilmelidir. Toplanan meyveler güneşte, rüzgarlı yerde Sayfa 11
bekletilmemelidir. Hemen ön soğutmaya alınmalıdır. Ceviz, badem gibi meyvelerde makineli hasat tercih edilebilir. Bu gibi meyvelerde hasadı kolaylaştırmak için etherel gibi kimyasallar kullanılabilir. Şekil 9. Toplama kaplarının iç yüzeylerinin yumuşak malzeme ile kaplanması Adres Kızılçubuk Mah. 2. Sok. No: 46 32500 Eğirdir / Isparta Telefon: 0 246 313 24 20-21 Faks: 0 246 313 24 25 E-posta: marim@marim.gov.tr İnternet : www.arastirma.tarim.gov.tr/marim