EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ)

EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) UYGUN ÇEŞİT GELİŞTİRMEK ÜZERE SEÇİLEN NOHUT (Cicer arietinum L.) GENOTİPLERİNİN PERFORMANSLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR İzzet YILDIRIM Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı Bilim Dalı Kodu : 501.12.00 Sunuş Tarihi : 03.08.2006 Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Hasan SEPETOĞLU Bornova - İZMİR

Sayın İzzet YILDIRIM tarafından YÜKSEK LİSANS tezi olarak sunulan Uygun Çeşit Geliştirmek Üzere Seçilen Nohut (Cicer arietinum L.) Genotipleri Performanslarının Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve 03-08-2006 tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri: Jüri Başkanı..: Raportör Üye : Üye...: Üye...: Üye...:

III ÖZET UYGUN ÇEŞİT GELİŞTİRMEK ÜZERE SEÇİLEN NOHUT (Cicer arietinum L.) GENOTİPLERİN PERFORMANSLARININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR YILDIRIM, İzzet Yüksek Lisans Tezi, Tarla Bitkileri Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Hasan SEPETOĞLU Temmuz 2006, 51 sayfa Bu çalışmada, kışlık üretime uygun olarak yeni geliştirilmiş 13 Kabuli tipi nohut ve 2 ticari çeşidin (İspanyol ve Menemen 92) 2002-2003 yılında İzmir- Bornova koşullarında yetiştirilerek tane verimi ile 10 agronomik özellik bakımından genotip performanslarının ve özellikler arası ilişkilerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Varyans analizleri; bitki boyu, birincil dal sayısı, baklada tane sayısı ve biyolojik verim dışındaki tüm özellikler yönünden genotipler arasında önemli farklılıkların bulunduğunu ortaya koymuştur. Korelasyon ve path analizlerinden elde edilen bulgular; bitkide tane sayısının tane verimini etkileyen en önemli özellik olduğunu göstermiştir. Tane verimine doğrudan katkı payı yüksek olan diğer özellikler ise biyolojik verim ve hasat indeksidir. İncelenen özelliklerden bitkide tane verimi, bitkide bakla sayısı ve baklada tane sayısının tane verimi oluşumunda doğrudan etkileri olumsuz olmuştur. İncelenen diğer özellikler ise daha az oranlarda fakat pozitif yönlerde tane verimine doğrudan etki payına sahip olmuşlardır. Anahtar sözcükler: Nohut, Cicer Arietinum, hasat indeksi, biyolojik verim, bitki tane verimi, verim özellikleri, korelasyon, path analizi

IV ABSTRACT DETERMINING OF PERFORMANCE OF CICER GENOTYPES SELECTED FOR DEVELOPING SUITABLE VARIETY. YILDIRIM, İzzet MSc in Field Crop Supervisor: Prof. Dr. Hasan SEPETOĞLU July 2006, 51 pages In this research, it was aimed that Kabuli type (13 Unit) and trade variety (Ispanyol and Menemen 92) which were developed for winter production were grown to determine gain yield, genotypic performance and relations among traits as to 10 agronomical traits at Izmir Bornova ecological conditions in 2002-2003 years. Varyans analyses show that there are significance differences among all traits except for plant height, primer branch number, grain number in pod and biological yield. As a result of correlation and path analyses grain yield was effected by grain number in plant significantly. Biological yield and harvest index impacted the grain yield directly and highly. Grain yield in plant, pod number in plant and grain number in pod contributed to grain yield directly negatively effects. Other traits less effect positively and directly on grain yield. Key words: Cicer, harvest index, biological yield, grain yield in plant, yield traits, correlation path analyses.

V TEŞEKKÜR Bu çalışma süresince özellikle, bana her zaman yol göstererek, kıymetli görüşlerinden yararlandığım ve yakın ilgisini esirgemeyen değerli hocam Sayın Prof. Dr. Hasan SEPETOĞLU na ve bütün eğitim-öğretim hayatım boyunca maddi ve manevi destekleri ile daima yanımda olan aileme teşekkürü bir borç bilirim.

XI İÇİNDEKİLER ÖZET... III ABSTRACT...IV TEŞEKKÜR... V ÇİZELGELER DİZİNİ... XIII GİRİŞ... 1 2. KAYNAK BİLDİRİŞLERİ... 3 2.1.Büyüme İle İlgili Çalışmalar... 3 2.2. Verim Ve Verim Öğeleri İle İlgili Çalışmalar... 5 2.3. Özellikler Arasındaki İlişkilerle İlgili Çalışmalar... 10 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 16 3.1. Materyal... 16 3.2.Yöntem... 16 3.2.1Yetiştirme ve Deneme Tekniği... 16 3.2.2.Gözlem ve Ölçümler... 17 3.2.3. İstatistik Değerlendirmeler... 18 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 20 4.1.Büyüme ile İlgili Bulgular ve Tartışma... 20 4.1.1.Bitki Boyu... 20 4.1.2. Yandal sayıları... 20 4.1.3. Biyolojik Verim... 21

XII 4.2. Verim ve Verim Öğeleri ile İlgili Bulgular ve Tartışma...22 4.2.1. Bitkide Bakla Sayısı...22 4.2.2. Bitkide Tane Sayısı...23 4.2.3. Baklada Tane Sayısı...23 4.2.4. Bin Tane Ağırlığı...24 4.2.5. Hasat İndeksi...24 4.2.6. Bitki Verimi...25 4.2.7. Tane Verimi...26 4.3 Özellikler Arası İlişkiler Ve Path Analizi...34 SONUÇ VE ÖNERİLER...42 KAYNAKLAR DİZİNİ...44 ÖZGEÇMİŞ...50

XIII ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. Bornova koşullarında yetiştirilen 15 nohut genotipinde incelenen bitki boyu, birincil dal sayısı, ikincil dal sayısı, biyolojik verim ve hasat indeksi için elde edilmiş ortalama değerler... 27 Çizelge 2. Bornova koşullarında yetiştirilen 15 nohut genotipinde incelenen bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, baklada tane sayısı, 1000 tane ağırlığı, bitki verimi ve tane verimi için elde eilmiş ortalama değerler... 28 Çizelge 3. 15 Nohut genotipi ile yapılan denemede tane verimi, verim öğeleri ve bazı büyüme özellikleri arasında saptanan korelasyon katsayıları... 37 Çizelge 4. 15 Nohut Genotipinin Tane Verimine İlişkin Path Analizi.... 41

XIV ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil -1: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitki Boylarının Değişimi...29 Şekil -2: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Birincil Dal Sayılarının Değişimi...29 Şekil -3: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak İkincil Dal Sayılarının Değişimi...31 Şekil -4: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Biyolojik Verimlerinin Değişimi...33 Şekil -5: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitkide Bakla Sayılarının Değişimi...31 Şekil -6: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitkide Tane Sayılarının Değişimi...31 Şekil -7: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Baklada Tane Sayılarının Değişimi...32 Şekil -8: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak 1000 Tane Ağırlıklarının Değişimi...32 Şekil-9: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Hasat İndekslerinin Değişimi...33 Şekil 10: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitki Verimlerinin Değişimi...34 Şekil-11: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Tane Verimlerinin Değişimi...34

1 1. GİRİŞ Nohut ülkemizde en çok üretilen, yurt içinde beslenme bakımından oldukça büyük ekonomik öneme sahip tane baklagil bitkisidir. Vernalizasyon ve uzun gün şartlarına hassas olan genotiplerin mevcut olması nohutun kışlık tabiata sahip olduğunu göstermesine karşın soğuk zararı ve antraknoz riskinden kaçınmak için, kışı ılıman geçen bölgelerde bile yazlık olarak yetiştirilmektedir. Bu nedenle nohut ıslahındaki en önemli konu, kışa ve antraknoz hastalığına mukavim çeşitlerin geliştirilmesidir. Birçok bitkide morfolojik, biyolojik, fizyolojik, genetik ve çevresel etkenler gibi pek çok faktörün verime katkı paylarının bilinmesi son derece önemlidir. Diğer yandan populasyonlarda doğrudan verim yerine onu oluşturan özelliklerin seleksiyonda seçim kriteri olarak kullanılması daha yararlıdır. Ayrıca bazı bitki özellikleri verim üzerine doğrudan etkide bulunmasının yanısıra diğer özelliklere de etki ederek dolaylı olarak verime katkıda bulunabilmektedirler. Tüm bitkilerde olduğu gibi nohut ıslahında temel amaç, soğuğa ve antraknoza dayanıklılığın yanısıra açık renkli ve iri taneli çeşitler geliştirerek kışlık üretime olanak sağlayıp birim alandan elde edilen tane veriminin arttırılmasıdır. Özellikle tahıl grubu bitkilerde tane veriminin arttırılmasına yönelik çalışmalarda biyolojik verim ve buna bağlı olarak hasat indeksi gibi fizyolojik özellikler verim için seçim ölçütü olarak sıkça kullanılmaktadır (Sharma et al.,1987). Akdeniz iklim koşullarının egemen olduğu bölgelerde nohutun kışlık olarak yetiştirilmesine yönelik çalışmalardan elde edilen bulgular; kışlık ekimlerin yüksek biyolojik verim sağladığını ve bunun sonucu olarak tane verimlerinin de %50-100 arasında arttığını ortaya koymuştur (Singh and

2 Saxena,1996). Ancak yüksek verime karşın kışlık yetiştirilecek genotiplerde tane iriliğinin biraz daha arttırılmasına ihtiyaç duyulduğu belirtilirken, Küsmenoğlu ve Meyveci (1996) de antraknoza dayanıklılık ve iri tanelilik yönünde geliştirilecek çeşitlerin kışlık nohut ekim alanlarını genişletme yolunda üreticileri cesaretlendirileceğini vurgulamışlardır. Nohut tarımında Batı Asya ve Kuzey Afrika bölgelerinde olduğu gibi ülkemizde de Ascochyta rabiei etmeninin neden olduğu antraknoz ve soğuk zararından kaçınabilmek amacıyla üreticiler tarafından geleneksel olarak kış sonu ve ilkbaharı kapsayan bir dönemde yazlık olarak ekilmektedir. Ancak söz konusu devrede yağışların azalması ve generatif dönemin düşük sıcaklıklara denk gelmesi nedeniyle bitkilerin olgunlaşmaya doğru kuraklık stresiyle karşı karşıya kalması ve vejetasyonun kısalması sonucu düşük verimler elde edilmektedir. Bu bağlamda, daha önce yürürlüğe konulan Uluslar Arası Kurak Alanlarda Tarımsal Araştırmalar Merkezi (ICARDA) tarafından da 1977 yılında Akdeniz iklim koşullarının egemen olduğu bölgelerde nohutun kışlık olarak yetiştirilme olanaklarının araştırılmasına başlanmıştır. Yapılan çalışmalardan elde edilen bulgular; büyüme ve gelişmenin yazlık ekime oranla daha geniş bir süreye yayılması ve kullanımıyla toprak üstü biyolojik verimin ve buna bağlı olarak tane veriminin %50-100 arasında arttığını ortaya koymuştur (Altınbaş ve Sepetoğlu, 2001). Bu çalışmada da; anabilim dalımızda yürütülen çalışmalar sonucu yeni geliştirilen kışlık üretime uygun bazı nohut hatlarından oluşan ve genetik tabanları farklı 13 Kabuli tipi nohut hattı ve 2 ticari çeşit (İspanyol ve Menemen 92) den oluşan 15 nohut genotiplerinin tane verimleri ile verim öğeleri ve morfolojik özelliklerinden oluşan bazı agronomik karekterler arası ilişkilerinin saptanması üzerine bir araştırma amaçlanmıştır.

3 2. KAYNAK BİLDİRİŞLERİ 2.1. Büyüme İle İlgili Çalışmalar Büyüme ağırlık veya hacim artışıdır. Bölünen hücrelerin içine asimilatların dolması ile gerçekleşir. Bazı araştırıcılar büyümeyi morfolojik özelliklerde meydana gelen değişikliklerle ifade ederken ( bitki boyu, yandal sayısı vb.), bazı araştırıcılar ise kuru madde ağırlığında meydana gelen değişimleri büyümenin esası olarak kabul ederler. Ancak bunlara göre bitkinin tüm kuru ağırlığı üretici materyal değildir. Büyük bir kısmı iskelet materyalinden meydana gelmiştir. Bunun için asıl üretici materyal olan yaprak alanının büyüklüğü ve oluşumu dinamiği de büyüme ve verimin oluşumu için çok önemli olmaktadır. Tüm bu özellikler araştırmamızda incelenmiş olup, bu alanla ilgili daha önce nohutta yapılmış bazı çalışmalar aşağıda özetlenmiştir. Singh et al (1990), 3267 kabuli tip nohut genotipinde ortalamaları bitki boyu için 29,7 cm, birincil dal sayısı ve ikincil dal sayıları sırasıyla 6,2 ve 5,5 adet/bitki olduğunu bildirmişlerdir. Aydın ve Sepetoğlu (1991), Bornova da iki nohut çeşidi ile yazlık ve kışlık 4 ekim zamanında yaptıkları denemede bitki boyu 40-55 (ort. 47) cm, kök kuru madde ağırlığı 22-52 (ort. 33) kg/da, toprak üstü aksam kuru madde ağırlığı 355-879 (ort. 605) kg/da, çiçeklenme başında saptanan nodul sayısı 8,3-18,0 (ort. 12,8) adet/bitki, nodul kuru madde ağırlığı 36-150 (ort. 77) kg/bitki arasında bulunmuştur. Ekim zamanı geciktikçe bitki büyümesinde bir gerileme saptanmıştır. Ayrıca büyümenin dinamiğini saptamak için yapılan tartımlarda, kök ve toprak üstü aksam ağırlığındaki artışın çiçeklenmeden sonra oldukça hızlandığı belirtilmiştir.

4 Müderriszade (1996), Bornova şartlarında 5 iri ve 6 orta taneli 11 nohut genotipi ile yaptığı denemede bitki boyunun 75,0 ile 105,7 (ort. 91,6) cm, yandal sayısının 2,0 ile 3,3 (ort. 2,8) adet/bitki arasında değiştiğini bildirmiştir. Ayrıca büyüme parametrelerinin dinamiği de incelenmiş ve iri taneli çeşitlerde çiçeklenme başlangıcı, çiçeklerime sonu ve olgunluk dönemlerinde sırası ile 62,6, 78,8 ve 93,7 cm, yandal sayısının 2,6, 2,8 ve 2,8 adet/bitki toprak üstü aksam kuru ağırlığının ise 165,5, 527,0 ve 275,4 kg/da şeklinde oluştuğu bildirilmiştir. Çiftçi ve Kulaz (1997), Van da 3 fosfor dozu ve 3 nohut hattı ile yaptıkları denemede fosfor dozlarının ortalaması olarak çeşitler arasında biyolojik verimin 32,2 ile 35,7 g/bitki, bitki boyunun 28,5 ile 30,3 cm ve bitkide yandal sayısının 2,9 ile 3,0 adet/bitki arasında değiştiğini saptamışlardır. Erman ve ark. (1997), 10 nohut genotipı ile yaptıkları denemede biyolojik verimin 6,5 ile 11,2 g/bitki, bitki boyunun 29,2 ile 42,4 cm arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Çiftçi ve Türk (1998), Diyarbakır da kışlık olarak ekilen 9 nohut hattı ile yaptıkları denemelerde 2 farklı yılda bitki boyunun 52,0 ile 61,3 ve 37,0 ile 49,3 cm, bitkide yandal sayısının 1,6 ile 2,3 ve 2,3 ile 3,6 adet/bitki arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Türk ve ark. (1999), Diyarbakır şartlarında 2 si hat 3 ü çeşit olmak üzere 5 nohut genotipi ile 2 yıl yapılan denemelerde yılların ortalaması olarak, biyolojik verimin 33,9-39,5 g/bitki, bitki boyunun 45,8 ile 59,2 cm, bitkide yandal sayısının 2,8 ile 3,1 adet/bitki arasında değiştiğini saptamışlardır. Yine Diyarbakır da 3 nohut hattı ile 3 sıklıkta yapılan denemede ortalama olarak,

5 biyolojik verim 33,9 39,5 g/bitki, bitki boyu 27,5 30,3 cm, bitkide yandal sayısı 4,8 6,2 adet/bitki arasında olmuştur (Kulaz ve Çiftçi, 1999). Karasu ve ark. (1999), Isparta da 11 nohut hat ve çeşidi ile yaptıkları denemelerde 2 yılın ortalaması olarak, bitki boyu 22,05 ile 26,63 (ort. 24,66 cm), yandal sayısı 2,52 ile 3,44 (ort. 3,08) adet/bitki arasında bulunmuştur. Öncan (2000), Bornova da 10 ve 15 nohut genotipi içeren 2 farklı populasyonda sırası ile bitki boyunu 44,7 53,5 (ort. 50,6) ve 45,1 50,9 (ort. 49.0) cm, yandal sayısını 5,7 7,6 (ort. 6.4) ve 3,8 7,3 (ort. 6,1) adet/bitki, biyolojik verimi 16,1 21,0 (ort. 18,2) ve 12,1 -- 17.7 (ort. 15,2) g/bitki olarak bulmuşlardır. 2.2. Verim ve Verim Öğeleri İle İlgili Çalışmalar Nohutta verim ve verim öğelerinin bildirildiği çok sayıda araştırmalar bulunmaktadır. Bunlardan bizim şartlarımıza en çok uyan bazı araştırmaların özetleri aşağıda sunulmuştur. Singh et al (1990), 3267 kabuli tip nohut genotipinde ortalamaları bitkide bakla sayısı için 25,0 adet/bitki, baklada tane sayısı için 1,10 adet/bakla, 100 tane ağırlığı için 25,1g ve hasat indeksi için de %48,9 olarak belirlemişlerdir. Aydın ve Sepetoğlu(1991), Bornova da birisi soğuk ve antraktoza dayanıklı diğeri hassas iki nohut çeşidinin yazlık ve kışlık 4 zamanda ekiminin yapıldığı denemede, tane verimini 57,5 ile 204,2 (ort. 125,1) kg/da, bitkide bakla sayısı 7,2 ile 35,7 (ort 18,6) adet/bitki, baklada tane sayısını 0,94 ile 1,10

6 (1,03) adet/bakla ve 1000 tane ağırlığını 261,3 ile 457,6 g (ort. 338,5) arasında bulmuşlardır. Jana ve Singh (1993), Türkiye nin de yer aldığı yedi farklı ülke ve bölgeden toplanan kabuli tip nohutlardan ülkemiz kökenli genotiplerin ortalama değerleri bitki boyu için 55 cm, 100-tane ağırlığı için 36 g ve hasat indeksi için de %49 olarak saptamışlardır. Güner ve Sepetoğlu (1994), Bornova da yazlık ve kışlık olarak 3 bitki sıklığında ekim yaptıkları nohut denemesinde tane veriminin 132-281 (ort. 217) kg/da, bitkide bakla sayısının 18,4-38,9 (ort. 26.3) adet/bitki, baklada tane sayısının 1,06-1,21 (ort. 1,13) adet/bakla ve 1000 tane ağırlığının 258-279 (ort. 267)g arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Anonim (1995), Uluslararası Kurak Alanlarda Tarımsal Araştırma Merkezi (İCARDA) tarafından Tel Hayda, Suriye de 1994-1995 de 22 F 7 nohut hattı ile yapılan denemede tane verimi 424 ile 3420 kg/da, 1000 tane ağırlığı 12,3 37,1 g ve hasat indeksi %12,3 ile 37,1 arasında bulunmuştur. Yine Tel Hayda da 1995-1996 yetiştirme mevsiminde yüksek verimli 40 nohut hat ve çeşidi ile yapılan çalışmalarda tane veriminin 1074 ile 2776 kg/ha, 1000 tane ağırlığının 27,2 ile 42,1 g, hasat indeksinin %15,7 ile 40,0 arasında olduğu (Anonim, 1996) yine aynı bölgede 1996-1997 mevsiminde 30 nohut hat ve çeşidi ile yapılan denemelerde ise tane veriminin 826 ile 1443 (ort. 1075) kg/ha, 1000 tane ağırlığının 24,8 ile 39,8 g ve hasat indeksinin %22,9 ile 45,3 arasında değiştiği (Anonim, 1997) bildirilmiştir. Müderriszade (1996), Bornova da 11 nohut genotipi ile yaptığı denemede tane veriminin 142,1 ile 277,8 (ort. 192,1) kg/da, bitkide bakla

7 sayısının 22,6 ile 47,3 (ort.40,3) adet/bitki, baklada tane sayısının 0.-96 ile 1,44 (ort. 1,12) adet/bakla, 1000 tane ağırlığının 352,l ile 489,7 g arasında değiştiği saptanmıştır. Cinsoy ve ark. (1997), Çanakkale, Balıkesir, Manisa, İzmir, Aydın, Muğla illerinden toplanan 117 nohut örneği, ve 8 tescilli çeşit ile olmak üzere 125 nohut genotipini değerlendirdikleri çalışmalarının sonucunda,birincil ve ikincil dal sayıları sırasıyla 1,3 ve 7,2, bitkide bakla sayısının 7,2 ile 46,0 (ort. 20,9) adet/bitki, baklada tane sayısının 0,8 ile 1,3 (ort. 1,06) adet/bakla, bitkide tane sayısının 6,2 ile 66,6 (ort. 22,3) adet/bitki, bitkide tane ağırlığının 1.5 ile 16,8 (ort.6.2) g/bitki ve 100 tane ağırlığının 16,7 ile 48,5 (ort. 35,3) g arasında değiştiği bildirilmiştir. Çiftçi ve Kula (1997), Van koşullarında 3 fosfor dozunun ortalaması olarak 3 nohut hattında; tane verimi 117,6-141,6 kg/da, bitkide tane verimi 10,3-12,9 g/bitki, bitkide bakla sayısı 10,1-10,8 adet/bitki arasında değişmiştir. Çiftçi ve Türk (1998), Diyarbakır da 7 si ICARDA kökenli 2 si yerli toplam 9 nohut çeşidini 2 yıl yazlık ve kışlık olarak ekerek yaptıkları denemede kışlık ekimde 2 yılda sırası ile tane verimi 43,9-192,0 ve 139,6-203,3 kg/da, bitkide bakla sayısı 15,2-21,5 ve 23,4-39,2 adet/bitki, 1000 tane ağırlığı 302,8-444,0 ve 293,5-407,8 g bulmuşlardır. Kula ve Çiftçi (1999), Van koşullarında 3 nohut hattı ile 3 bitki sıklığında yaptıkları denemede 3 sıklığın ortalaması olarak, hatlarda tane verimini 123,0-144,9 kg/da, bitkide bakla sayısını 9,7 13,2 adet/bitki, bitkide tane verimini 10,3 13,3 g/bitki, 1000 tane ağırlığını 261,2 263,4 g arasında bulmuşlardır.

8 Türk ve ark., (1999), 5 nohut genotipi ile Diyarbakır şartlarında yapılan denemede 2 yılın ortalaması olarak, tane veriminin 119,2 ile 194,8 kg/da, bitkide bakla sayısının 29,5 ile 36,5 adet bitki, baklada tane sayısının 1,0 ile 1,4 adet/bakla, 1000 tane ağırlığının 293,2 ile 407,8 g arasında varyasyon gösterdiğini saptamışlardır. Azkan ve ark., (1999), Bursa da 8 tescilli, 2 üretim izinli çeşit ile 7 hat ve 1 köylü populasyonu olmak üzere 18 nohut genotipini kışlık ve yazlık farklı zamanlarda ekerek 3 yıl yaptıkları denemelerde yılların ortalaması olarak, kışlık ekimde tane verimini 121,6 ile 197,9 (ort. 168,2) kg/da. 1000 tane ağırlığını 313,1 ile 555,6 (ort. 414,6) g, bitkide bakla sayısını 18,5 ile 34,5 (ort. 24,4) adet/bitki ve bitkide tane sayısını 18,7 ile 32,9 (ort. 23,2) adet /bitki değerleri arasında bulmuşlardır. Karasu ve ark., (1999), Isparta şartlarında 11 nohut hat ve çeşidi ile 2 yıl yaptıkları denemelerde, tane veriminin 14,6 ile 125,6 (ort. 112,8) kg/da bitkide bakla sayısının 5,53 ile 9,70 (ort. 7,56) adet/bitki, bitkide tane sayısının 5,95 ile 10,63 (ort. 8,04) adet/bitki, 1000 tane ağırlığının 311,6 ile 522,6 (ort. 423,6) g ve bitki tane veriminin 2,67 ile 3,59 (ort. 3,14) g/bitki arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Anlarsal ve ark., (1999), Çukurova da ICARDA kökenli 23 nohut hattı ile yapılan denemelerde tane verimi 178,6 ile 255,5 (ort. 217,3) kg/da, bitkide bakla sayısı 15,8 ile 27,3 (ort. 21,9) adet/bitki, bitkide tane sayısı 17,0 ile 28,8 (ort. 21,3) adet/bitki, bitkide tane ağırlığı 5,3 ile 8,6 (ort. 6,9 g/bitki ve 100 tane ağırlığı 26,7 ile 37,5 (ort. 33,2) g değerleri arasında bulunmuştur.

9 Altınbaş ve ark., (1999), Bornova da kışlık ve Isparta da yazlık olarak ekilen 10 nohut genotipinde sırası ile bitki verimi 11,3-19,7 (ort. 14,2) ve 2,8-4,1 (ort. 3,6) g/bitki, bitkide bakla sayısı 24,7-44,5 (ort. 30,6) ve 7,0-9,8 (ort. 8,5) adet/bitki, bitkide tane sayısı 26,5-43,9 (ort. 32,5) ve 7,1-10,0 (ort. 8,6) adet/bitki, baklada tane sayısı 0,98-1,15 (ort. 1,07) ve 1,00-1,04 (ort. 1,02) adet/bakla, 100 tane ağırlığı 41,7-47,1 (ort. 44,9) ve 37,7-44,8 (ort. 39,8) g arasında olmuştur. Öncan, (2000), Bornova da 10 ve 15 nohut genotipi içeren iki farklı populasyonda sırası ile bitki tane verimini 7,6-10,0 (ort. 8,7) ve 6,2-9,3 (ort. 7,5) g/bitki, bitkide bakla sayısını 17,4-22,9 (ort. 20,9) ve 14,5-22,7 (ort. 18,5) adet/bitki, bitkide tane sayısını 18,6-25,6 (ort. 21,9) ve 15,1-22,4 (ort. 19,4) adet/bitki, baklada tane sayısını 1,01-1,11 (ort. 1,05) ve 0,93-1,18 (ort. 1,06) adet/bakla, 100 tane ağırlığının 36,7-44,1 (ort. 40,3) ve 35,6-45,2 (ort. 40,1) g olarak bildirmiştir. Altınbaş ve Sepetoğlu (2001), Bornova da 8 i İCARDA kökenli ve 2 si kontrol olarak denemelere dahil edilen toplam 10 çeşit 3 yıl kışlık olarak ekilerek yaptıkları denemede genotiplerin ortalama değerleri; bitki boyunda 60,7-68,4 cm; bitkide bakla sayısında 24,8-30,5 adet; bitkide tane sayısında 25,7-33,0 adet; baklada tane sayısında 1,00-1,09 adet; 100 tane ağırlığında 40,1-44,5 g; biyolojik verimde 29,8-40,8 g/bitki; hasat indeksinde %34,4-42,4; bitki tane veriminde 11,1-13,9 g ve tane biriminde 123,3-221,5 kg/da arasında değişmiştir.

10 2.3. Özellikler Arasındaki İlişkilerle İlgili Çalışmalar Nohutta tane verimi, verim öğeleri ve bazı büyüme parametreleri arasındaki ilişkileri araştıran çok sayıda araştırmalar bulunmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda özetlenmiştir, Tagore and Singh, (1990), 200 nohut genotipi içeren populasyonu 2 farklı çevrede ekerek değerlendirdikleri çalışmalarda, tane verimi ile yandal sayısı, bitkide bakla sayısı, baklada tane sayısı, 100 tane ağırlığı ve hasat indeksi arasında önemli pozitif ilişkilerin bulunduğunu, yapılan path analizleri sonucunda tane verimine en yüksek doğrudan etkiyi yandal sayısının yaptığını ve bunu hasat indeksi, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlıklarının izlediğini belirtmişlerdir. Singh et al., (1990), Suriye de 3267 nohut genotipi ile yaptıkları denemelerde tane verimi ile biyolojik verim, hasat indeksi, 100 tane ağırlığı, bitki boyu arasında, biyolojik verim ile 100 tane ağırlığı, bitki boyu, hasat indeksi arasında pozitif önemli ilişkilerin olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca yaptıkları path analizleri sonucunda tane verimine en büyük doğrudan pozitif etkinin biyolojik verim tarafından yapıldığını bildirmişlerdir. Akdağ ve Şehirali, (1992), Tokat ta 3 bitki sıklığı ile 2 yıl yaptıkları denemelerde tane verimi ile bitki boyu (r = 0,675**), biyolojik verim (r = 0,957** ve 0,977**), anadal sayısı (r = 0,421**), yaprak sayısı (r = 0,405** ve 0,746**), bakla sayısı (r = 0,940** ve 0,986**) ve tane sayısı (r = 0,976** ve 0,988**) arasında önemli ve olumlu ilişkiler saptamışlardır. Yapılan path analizine göre ise tane verimine en yüksek doğrudan etkiyi bitkide tane sayısının ve biyolojik verimin yaptığını bulmuşlardır.

11 Jana and Singh, (1993), çeşitli bölgelerden toplanmış 4049 nohut genotipi ile yaptıkları çalışmalarda tane verimi ile biyolojik verim, hasat indeksi, bitki boyu, m 2 de tane sayısı, 100 tane ağırlığı arasında pozitif ve önemli korelasyonlar bulmuşlardır. Ayrıca biyolojik verim ile 100 tane ağırlığı ve bitki boyu arasında önemli ilişkiler olduğunu bildirmişlerdir. Açıkgöz ve Kıtıkı, (1994), 5 nohut melezinin F 2 ve F 3 generasyonlarında 10 agronomik özellik arasındaki ilişkileri incelemişlerdir. Tane verimi ile biyolojik verim, ikincil dal sayısı, bitkide bakla sayısı arasında önemli pozitif ilişkiler saptamışlardır. Ayrıca biyolojik verim ile ikincil dal sayısı ve bitkide bakla sayısı, ikincil dal sayısı ile bitkide bakla sayısı arasında olumlu pozitif korelasyonun bulunduğunu bildirmişleridir. Sandhu and Mangat, (1995), 58 nohut hattı ile yaptıkları denemede inceledikleri 8 özellik içinde bitki verimi, 100 tane ağırlığı ve bitkide bakla sayısı bakımından genotipler arasında varyasyonunun fazla olduğunu bildirmişlerdir. Tane verimi ile pozitif korelasyon gösteren en önemli özelliğin bitkide bakla sayısı olduğunu, bunu yandal sayısı, bitki boyu ve hasat indeksinin izlediğini saptamışlardır. Muppidathi et al., (1995), 30 nohut genotipi ile yaptıkları denemede bakla sayısı ve yandal sayısı, tane verimi ile önemli şekilde pozitif korelasyon halinde bulunmuştur. Tane verimi üzerine en yüksek pozitif doğrudan etkiyi ise bakla sayısı yapmıştır. Singh et al., (1995), 15 nohut melezinin F 2 ve F 3 generasyonlarında 9 agronomik özellik bakımından yaptıkları değerlendirmelerde, bitkide tane verimi ile bitkide bakla sayısı biyolojik verim ve hasat indeksi arasında olumlu

12 pozitif ilişkiler saptamışlardır. Yapılan path analizi sonucunda, tane verimi üzerine en yüksek doğrudan etkinin biyolojik verimden olduğu ve bunu 100 tane ağırlığı ve baklada tane sayısının izlediği saptanmıştır. Özdemir, (1996), Adana da 38 nohut genotipi ile yaptığı denemede yapılan korelasyon ve path analizi bitkide tane verimi, bitkide ikincil dal sayısı ve bitkide tane sayısının önemli direkt ve indirekt etkileri ile en önemli verim komponentleri olduğunu göstermiştir. Bitkide bakla sayısının tane verimine direkt etkisi negatif olmasına karşın, baklada ve bitkide tane sayısı üzerinden dolaylı etkisinin pozitif olması nedeni ile tane verimi ile korelasyonu önemli ve pozitif olmuştur. Singh et al., (1997), 14 nohut genotipi ile yaptıkları denemede tane verimi ile bitkide tane sayısı, yandal sayısı, biyolojik verim arasında pozitif önemli ilişkiler bulunmuştur. Path analizi ise bunların dolaylı etkilerinin çok düşük olduğunu göstermiştir. Cinsoy ve ark., (1997), bitki verimi ile bitkide tane sayısı (r = 0,74**), bitkide bakla sayısı (r = 0,75**), baklada tane sayısı (r = 0,24**) arasında önemli, 100 tane ağırlığı arasında önemsiz, bitkide bakla sayısı ile bitkide tane sayısı (r = 0,92**); arasında önemli pozitif, 100 tane ağırlığı arasında (r = -0,29**) negatif önemli, bitkide tane sayısı ile yalnız 100 tane ağırlığı arasında (r = -0,28**) negatif önemli ilişkiler bulmuşlardır. Erman ve ark., (1997), Van da 10 nohut genotipi ile yaptıkları denemede tane verimi ile önem sırasına göre bitkide bakla sayısı, biyolojik verim ve bitkide tane verimi arasında olumlu, 1000 tane ağırlığı arasında olumsuz ilişkiler bulunmuştur. Bunların doğrudan etkileri de yüksek olmuştur.

13 Ayrıca biyolojik verimle bitkide bakla sayısı, bitki tane verimi arasında, bitkide tane verimi ile bitkide bakla sayısı arasında olumlu, 1000 tane ağırlığı ile bitki tane verimi, bitkide bakla sayısı arasında olumsuz ilişkiler bulunmuştur. Tripathi, (1998), 100 nohut genotipi ile yaptığı denemede tane veriminin bitkide bakla sayısı, tanede azot miktarı ve azot hasat indeksi ile biyolojik verimin ise bitki boyu, yandal sayısı ve biomasstaki azot miktarı ile pozitif korelasyon halinde olduğunu bildirmiştir. Tane verimine maksimum doğrusal etkinin biyolojik verimde olduğunu ve bunu hasat indeksinin takip ettiğini bulmuştur. Yadav et al., (1998), nohutta tane verimi ile bitkide dal sayısı, bakla sayısı ve biyolojik verim arasında önemli genotipik ve fenotipik pozitif korelasyonlar olduğunu bildirmişlerdir. Toker ve Çağırgan, (1998), tane verimi ile biyolojik verim (r =0,628**) ve hasat indeksi (r = 0,515**) arasında önemli pozitif ilişkiler bulurlarken, 100 tane ağırlığı, bitki boyu arasındaki korelasyonları ise önemsiz olmuştur. Jeena and Arora, (1999a), genetik olarak farklı 40 nohut genotipinde tane verim! ile biyolojik verim, bitkide bakla sayısı, ikincil yandal sayısı, 100 tane ağırlığı, bitki boyu, bakla oluşturan yandal uzunluğu arasında pozitif korelasyonlar bulmuşlardır. Jeena and Arora, (1999b), 36 farklı nohut genotipi ile yaptıkları denemelerde tane verimi ile biyolojik verim, bitkide bakla sayısı, bitki boyu arasında pozitif önemli korelasyonlar bulunmuştur.

14 Lokendra et al., (1999), 40 nohut genotipi ile yaptıkları denemede genel olarak genotipik korelasyonlar fenotipik korelasyonlardan daha yüksek bulunmuştur. Tane verimi ile biyolojik verim, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, 100 tane ağırlığı, bitki boyu ve konopi genişliği arasında önemli pozitif ilişkiler olduğunu bildirmişlerdir. Khedar and Maloo, (1999), 7 verim denemesindeki genetik olarak farklı 40 nohut hattı ile yaptıkları denemede tane verimi ile bitkide tane sayısının, yandal sayısının, 100 tane ağırlığının önemli pozitif korelasyon halinde olduklarını belirtmişlerdir. Yapılan path analizi tane verimine doğrudan etkisi en yüksek olan özelliğin bitkide bakla sayısı olduğunu ve bunu baklada tane sayısı, 100 tane ağırlığı ve yandal sayısının izlediğini bildirmişlerdir. Yadav et al., (1999), 40 nohut genotipi ile 2 lokasyonda 2 yıl yaptıkları denemelerde tane verimi ile hem genotipik hem de fenotipik önemli pozitif en yüksek korelasyonlar biyolojik verim ve hasat indeksi arasında bulunmuştur. Path analizi tane verimine doğrudan etkisi olan özelliklerin hasat indeksi, biyolojik verim ve 100 tane ağırlığı olduğunu göstermiştir. Arora and Jeena, (1999), 43 nohut genotipi ile yaptıkları denemede tane verimi ile bitki boyu, bitkide bakla sayısı ve biyolojik verim arasında, biyolojik verim ile bitkide bakla sayısı arasında önemli pozitif ilişkiler bulunmuştur. Kumar ve ark., (1999), 50 nohut genotipi ile yaptıkları denemede bitkide bakla sayısı, 100 tane ağırlığı, bitkide tane verimi ve hasat indeksi yüksek varyasyon kat sayısına sahip olmuşlardır. Tane verimi ile bitkide bakla sayısı, 100 tane ağırlığı ve hasat indeksi arasında önemli pozitif, bitki boyu arasında ise önemli negatif korelasyonlar bulunmuştur. Path analizi, tane

15 verimine hasat indeksi ve biomass veriminin yüksek pozitif doğrudan etkileri olduğunu, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığının ise negatif doğrudan etkiye sahip olduğunu ancak bunların biyolojik verim ve hasat indeksi yoluyla pozitif dolaylı etkileri olduğunu göstermiştir. Anlarsal ve ark., (1999), Çukurova koşullarında ICARDA dan temin edilmiş olan 23 nohut hattından oluşan populasyonda, tane verimi ile bitkide tane sayısı ve hasat indeksi arasında pozitif ve önemli, bitki boyu arasında ise önemli negatif ilişkiler bulunurken 100 tane ağırlığı ile ilişkileri önemsiz olmuştur. Öncan, (2000), Bornova da 10 ve 15 nohut genotipi içeren 2 populasyonda verimi etkileyen en önemli parametreleri belirlemek amacı ile yaptığı denemelerde tane verimi ile bitkide bakla sayısının ve biyolojik verimin en yüksek önemli pozitif korelasyonlara sahip olduklarını, 100 tane ağırlığı ile ilişkisinin önemsiz olduğunu saptamıştır. Yapılan path analizine göre tane verimine biyolojik verimin doğrudan etkisinin yüksek olmasına karşın, bitkide bakla sayısının oldukça düşük olduğu bildirilmiştir.

16 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Suriye de bulunan Uluslar Arası Kurak Alanlarda Tarımsal Araştırmalar Merkezi (ICARDA) den temin edilen farklı genetik tabanlı nohut populasyonlarından bölümümüzde 1993 98 yılları arasında yürütülen çalışmalar sonucu kışa ve antraknoza dayanıklı, açık renkli ve iri taneli olarak geliştirilen 13 Kabuli tip nohut genotipi ve iki ticari çeşit (İspanyol ve Menemen-92) çalışma materyalini oluşturmaktadır. Bu genotiplerden ikisi F4 bulk populasyonlarının (CIF4N MR 94) iki generasyon toplu hasat edilmesiyle elde edilen F6 generasyonundaki tek bitki seçimiyle geliştirilen 15 hat arasından 1997 1998 yetiştirme yılında yüksek tane verimi ve tane iriliğine göre seçilmiştir. 1996 yılında yine ICARDA dan sağlanan bir başka bulk populasyondan (CIF4N MR 96) seçilen 24 tek bitkinin 1996 97 ve 1997 98 yetiştirme dönemlerinden yapılan döl kontrolleri sonucunda verim ve 100 tane ağırlığı bakımından ümitli görülen 11 hat seçilmiştir. Böylece, F6 kökenli 2 hat olmak üzere toplam 13 genotip deneme materyalini oluşturmaktadır. İki standart çeşitten İspanyol iri ve açık renkli taneli, antraknoz ve soğuğa hassastır. Buna karşılık Menemen-92 orta irilikte taneli,antraknoza ve soğuğa dayanıklıdır. 3.2.Yöntem 3.2.1Yetiştirme ve Deneme Tekniği E.Ü. Ziraat Fakültesi nin Bornova daki deneme tarlasına 13 Kabuli tip nohut genotip ve 2 ticari çeşit (İspanyol ve Menemen-92) üç tekrarlamalı tesadüf blokları desenine göre deneme kurulmuştur ve parseller 4m uzunluğunda

17 dörder sıradan ibaret olup sıra arası 35 cm ve sıra üzeri 6,6 cm (her sıraya 60 tohum) olacak şekilde elle ekim yapılmıştır. Ekim 15 Kasım 2002 tarihinde gerçekleşmiştir. Denemelerin kurulduğu tarlaların toprakları killi tınlı bünyede olup hafif alkali, tuz oranı düşük ve kireçlidir. Organik madde ve potasyum bakımından yeterli, fosforca orta durumdadır (Öncan, 2000). Ekimle birlikte 3 kg/da azotlu gübre uygulanmış ve yabancı ot savaşımı elle yolma ve çapalama şeklinde olmuştur. Deneme hasatları 25 Haziran 2003 tarihinde yapılmıştır. 3.2.2.Gözlem ve Ölçümler Hasat öncesinde her parselde ortadaki iki sıradan tesadüfü olarak seçilen 10 ar bitkide aşağıdaki özelliklere ilişkin ölçümler yapılmıştır (Sing et al., 1991; IBPGR, 1993) Bitki boyu (cm): Bir bitkide toprak seviyesinden en yüksek noktaya kadar olan uzunluk ölçülmüştür. Dal sayısı (adet/bitki): İki şekilde belirlemiştir. Birincil dal sayısı (adet/bitki): Bitkide ana sap üzerinden çıkan dallar sayılmıştır. İkincil dal sayısı (adet/bitki): Birincil dallar üzerindeki yan dallar sayılmıştır. Bitkide bakla sayısı (adet/bitki): 10 bitkideki tüm baklalar sayılmış, 10 a bölünmüştür. Bitkide tane sayısı (adet/bitki): Bitkiden elde edilen tüm taneler sayılmıştır.

18 Baklada tane sayısı (adet/bakla): Bitkide tane sayısı/bitkide bakla sayısı formülüyle hesaplanmıştır. Biyolojik verim (g/bitki): Bitkinin tüm toprak üstü kısımlarının ağırlığı (hava kurusu) olarak kaydedilmiştir. Bitki tane verimi (g/bitki): 10 bitkiden elde edilen tüm tanelerin tartılması ve 10 a bölünmesi ile bitki başına tane ağırlığı olarak saptanmıştır. Hasat indeksi (%): (Bitki verimi/biyolojik verim) X 100 formülüyle hesaplanmıştır. 1000-tane ağırlığı (g): Her parselden tesadüf olarak sayılan 50 şer tanelik dört örneğin ağırlıkları ortalaması alındıktan sonra ilgili katsayı ile çarpılarak hesaplanmıştır. Tane verim (kg/da): Her parselde ortadaki iki sıranın hasat edildiği 3,5 x 0,7 = 2,45 m 2 lik parsel hasat alanından elde edilen tane ürünü 15 gün bekletildikten sonra tartılarak ağırlığı saptanmış (g) ve birim alan başına tane verimine (kg/da) çevrilmiştir. 3.2.3. İstatistik Değerlendirmeler 1000-tane ağırlığı dışındaki özellikler bakımından her bir parselde 10 bitkiye ait ölçüm değerlerinin ortalaması alınarak elde edilen parsel değerleri ve 1000- tane ağırlığında da her parsel için hesaplanan ortalama değerler aşağıdaki istatistik analizlerde kullanılmıştır.

19 Varyans Analizi Genotipler arasındaki farklılıkların önem düzeyini belirlemek üzere 10 özelliğin her biri için tesadüf blokları deneme desenine ilişkin varyans analizleri (Açıkgöz, 1993) yapılmıştır. Her özellik bakımından genotip ortalamaları arasındaki ikili karşılaştırmalar için LSD değerleri hesaplanmıştır. Korelasyon ve Path Analizleri İncelenen özellikler arasındaki ikili ilişkileri gösteren basit korelasyon katsayıları (r) hesaplanmıştır. Daha sonra bitkinin verim ve büyüme ile ilgili öğelerinin tane verimi üzerine etkilerini katkılarını belirleyebilmek amacıyla korelasyon değerleri path analizi ile doğrudan (P) ve dolaylı etkilere ayrılmıştır. (Dewey and Lu, 1959; Li, 1986)

20 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Büyüme ile İlgili Bulgular ve Tartışma 4.1.1. Bitki Boyu 15 genotipin bitki boyu değeri Çizelge 1 ve Şekil 1 de verilmiştir. Genotipler arasında istatistikti olarak önemli bir farklılık yoktur. Hatların bitki boyu ortalaması 54,02 cm dir. 5 no lu genotipte 61,2 cm ile en yüksek, 12 no lu genotip ise 47,2 cm ile en düşük bitki boyu bulunmuştur. Toplam 7 genotipin bitki boyları ortalamanın, 12 genotipin ki İspanyol un ve 6 genotipinki ise Men 92 nin üzerinde olmuştur. Jana and Singh (1993), Çiftçi ve Türk (1998), Türk ve ark. (1999), yaptıkları araştırmalar sonucu 45,8-61,3 cm arasında buldukları bitki boyu değerleri bizimkilerle benzerlik göstermektedir. Singh et al. (1990), Aydın ve Sepetoğlu (1991), Karasu (1999), bulgumuzdan daha düşük, buna karşın Müderizade (1996) ve Anlarsal (1990), Altınbaş ve Sepetoğlu (2001) ise daha yüksek değerler bulmuşlardır. 4.1.2. Yandal sayıları Birincil ve ikincil dal sayıları ile ilgili bulgular Çizelge 1, Şekil 2 ve Şekil 3 de verilmiştir. İkincil dal sayısı bakımından genotipler arasındaki farklılıkların istatistikti olarak (P=0,05) önemli olduğu bulunmuştur. Buna göre; ikincil dal sayısındaki Menemen-92 ilk grubu, 6 no lu genotip ise son gurubu oluşturmuşlardır. Genotiplerde birincil dal sayısı 2,7 ile 3,6 adet/bitki ve ikincil dal sayısı ise 2,53 ile 6,06 adet/bitki arasında varyasyon göstermiştir.

21 Genotiplerin birincil ve ikincil dal sayıları ortalaması sırasıyla 3,0 adet/bitki ve 4,6 adet/bitki olmuştur. İspanyol ve Menemen-92 çeşitleri dahil olmak üzere toplam altı genotipin birincil dal sayıları, yine İspanyol ve Menemen-92 çeşitleri dahil toplam 8 genotipin ise ikincil dal sayıları ortalamanın üstünde olmuştur. Cinsoy ve ark (1997), birincil dal sayısı bizim bulgumuzdan biraz düşük, ikincil dal sayısı ise biraz yüksektir. Singh et al (1990), birincil ve ikincil dal sayıları bulgumuzdan yüksektir. Bunun nedeninin kısa boylu yaygın varyetelerde uzunlardan daha fazla yandal oluşması olabileceği düşünülebilir. Dolayısıyla Singh et al (1990) da denemede bulduğu bitki boyu bizim bulgumuzdan daha düşüktür. Öncan (2000), Bornova koşullarında yaptığı deneme sonucunda belirlediği birincil ve ikincil dal sayıları bizim bulgumuzla benzerlik taşımaktadır. 4.1.3. Biyolojik Verim Biyolojik verim ile ilgili bulgular Çizelge 1 ve Şekil 4 de verilmiştir. Genotipler arasında istatistikti olarak önemli farklılıklar görülmemiştir. Genotiplerde biyolojik verim 17,33 ile 28,76 gr/bitki arasında değişiklik göstermiştir. Genotiplerin biyolojik verim ortalaması 21,10 gr/bitki bulunmuştur. Buna göre; 6 genotip ortalamanın üstünde sonuç vermiştir. 3no lu genotipte en yüksek 11 no lu genotipde en düşük biyolojik verim bulunmuştur. Biyolojik verim bakımından 6 hat Menemen-92 den, 11 hat ise İspanyol dan düşük bulunmuştur. Çiftçi ve Kula (1997), Türk ve ark (1999), Altınbaş ve Sepetoğlu (2001) yaptıkları deneme sonucunda 32,2 ile 39,5 gr/bitki arasında buldukları biyolojik verim değerleri bulgumuzdan biraz daha yüksektir. Buna karşın Erman ve ark

22 (1997), bulgumuzdan düşük, Öncan (2000) ise bulgumuza yakın değerler bulmuşlardır. 4.2. Verim ve Verim Öğeleri ile İlgili Bulgular ve Tartışma 4.2.1. Bitkide Bakla Sayısı Bitkide bakla sayısı ile ilgili bulgular Çizelge 2 ve Şekil 5 de sunulmuştur. Genotiplerin arasındaki farklılıkların istatistiki olarak (P = 0,05) önemli olduğu belirlenmiştir. Buna göre 3 no lu genotip 31,6 adet/bitki ile en fazla baklalı hat olurken, 8,7,15 ve 6 no lu genotipler sırası ile 17,1, 17,2, 17,3, 17,7 adet/bitki ile son grubu oluşturmuşlardır. Bitkide bakla sayısı bakımından 3 genotipi Menemen-92 den, 11 genotip İspanyol çeşidinden daha yüksek olmuştur. 1,2,3,5 ve 14 (Menemen-92) no lu genotipler 20.3 adet/bitki olan ortalamanın üstünde bulunmuştur. Aydın ve Sepetoğlu (1991), Çiftçi ve Türk (1998), Anlarsal ve ark (1999), Öncan (2000), yaptıkları araştırma sonucunda bitkide bakla sayısı bakımından 15,2 ile 39,4 adet/bitki arasındaki saptadıkları değerler bulgularımızla benzerlik taşımaktadırlar. Çiftçi ve Kulaz (1997), Altınbaş ve ark (1999), Kulaz ve Çiftçi (1999), Karasu ve ark (1999), araştırmaları sonunda 7,6 ile 13,2 adet/bitki arasında buldukları değerler bulgumuzdan biraz düşük, Güner ve Sepetoğlu (1994), Müderriszade (1996), Türk ve ark (1999), Azkan ve ark (1999) ise 24,4 ile 40,3 adet/bitki arasındaki buldukları bitkide bakla sayısı bulguları bizim değerimizden biraz yüksek oldukları görülmektedir. Bu sonuçlara göre; araştırıcılar arasında da farklı sonuçlar saptanmasının nedeni olarak bitkide bakla sayısı özelliğinin çevre koşullarından çok etkilenmesi

23 gösterilebilir. Özellikle yazlık olarak yapılan ekimlerde bunun düşük olduğu görülmektedir. 4.2.2. Bitkide Tane Sayısı Bitkide tane sayısı ile ilgili olarak saptanan değerler Çizelge 2 ve Şekil 6 de verilmiştir. Genotipler arasındaki farklılıkların istatistikti olarak (P = 0,01) önemli olduğu görülmüştür. Buna göre 3 no lu genotip 34,8 adet/bitki ile ilk grubu oluşturmuştur. Buna karşın 15 (İspanyol), 8-12-11-7 no lu genotipler ise sırası ile 18,8-19,5-20,1-20,5 adet/bitki ile son grubu oluşturmuşlardır. Cinsoy ve ark. (1997), Anlarsal ve ark (1999), Azkan ve ark (1999), Öncan (2000), Altınbaş ve Sepetoğlu (2001) yaptıkları deneme sonucu 19,4-33,0 adet/bitki arasında buldukları değerler bulgumuza yakın olduğu görülmektedir. Karasu ve ark. (1999) ile Altınbaş ve ark (1999), tarafından yapılan denemelerde ise sırasıyla 8.04 adet/bitki ve 8,6 adet/bitki olarak belirlenen ortalama bitkide tane sayısı değerleri bulgumuzdan nispeten daha düşüktür. Bunun nedeni, iki çalışmanın da yazlık ekimle Isparta şartlarında yapılmasındandır. 4.2.3. Baklada Tane Sayısı Baklada tane sayısı ile ilgili bulgular Çizelge 2 ve Şekil 7 de verilmiştir. Genotipler arasındaki farklılıkların istatistikti olarak önemsiz bulunmuştur. Baklada tane sayısı 1 ile 2 adet/bakla arasında fakat çoğunlukla 1 civarında değerler göstermektedir. Denememizdeki genotiplerin baklada tane sayısı 1,07 ile 1,28 adet/bakla arasında varyasyon göstermiştir.

24 Aydın ve Sepetoğlu (1991), Güner ve Sepetoğlu (1994), Müderriszade (1996), Cinsoy ve ark. (1997), Altınbaş ve ark. (1999), Öncan (2000), Altınbaş ve Sepetoğlu (2001) yaptıkları çalışmalar sonucu 0,8 ile 1,3 adet/bakla arasında buldukları değerler bulgumuzla benzerlik göstermektedir. 4.2.4. 1000 Tane Ağırlığı Denemede saptadığımız 1000 tane ağırlığı ile ilgili bulgular Çizelge 2 ve Şekil 8 de görülmektedir. Genetiplerde 1000 tane ağırlığı 278 ile 417 gr arasında varyasyon göstermiştir. Genotipler arasındaki bu farklılıklar istatistiki (P=0,01) olarak önemli olduğu saptanmıştır. 417 gr ile ilk grubu 13 no lu genotip, 278 gr ile son grubu Menemen-92 çeşidi oluşturmuştur. 6 genotipin 1000 tane ağırlıkları ortalamanın üstünde olmuştur. 3 ve 13 no lu genotiplerin (sırasıyla 395 ve 417 gr) 1000 tane ağırlıkları İspanyol çeşidinden yüksektir. Aydın ve Sepetoğlu (1991), Cinsoy ve ark. (1997), Çiftçi ve Türk (1998), Türk ve ark. (1999), yaptıkları araştırmalar sonucunda 293 ile 407 g arasındaki buldukları değerler bulgumuza yakın oldukları görülmektedir. Azkan ve ark. (1999), Karasu ve ark. (1999) ise bulgumuzdan biraz daha yüksek (141,6-423,6 g arasında), Güner ve Sepetoğlu (1994) ile Kulaz ve Çiftçi (1999), ise (261,2-267 g ile) daha düşük değerler bulmuşlardır. Araştırmacılar tarafından 1000 tane ağırlıklarının farklı sonuçlar göstermesinin nedeni olarak 1000 tane ağırlığının denemelerin yapıldığı bölgeye ve özellikle de denemelerde kullanılan farklı genotiplere göre değişebilme olasılığına işaret edilmiştir. 4.2.5. Hasat İndeksi Hasat indeksi ile ilgili bulgular Çizelge 1 ve Şekil 9 da görülmektedir. Çalışmamızda saptadığımız hasat indeksi genotiplerde %31,7 ile %50,3 arasında

25 değişiklik göstermiştir. Genotipler arasındaki bu farklılıkların istatistiki olarak (P = 0,01) önemli olduğu belirlenmiştir. Buna göre; 3no lu genotip %50,3 ile ilk grubu, 7 ve 8 no lu genotipler sırasıyla %31,7 ve %32,0 ile son grubu oluşturmuştur. Anonim (1995), Anonim (1997), Anlarsal ve ark. (1999), Öncan (2000) yaptıkları deneme sonunda %12 ile %49,4 arasında buldukları hasat indeksi değerleri bulgumuza yakın olmuştur.yine Jana ve Sing (1993), Singh et al. (1990), sırasıyla %49 ve %48,9 olarak buldukları hasat indeksi değerleri de bulgularımız sınırları içindedir. 4.2.6. Bitki Verimi Denemede belirlediğimiz bitki verimi ile ilgili bulgular Çizelge 2 ve Şekil 10 da verilmiştir. Bitki verimi genotiplerde 6,2 ile 14,5 gr/bitki arasında varyasyon göstermiştir. Genotipler arasındaki farklılıkların istatistiki olarak (P = 0,01) önemli olduğu bulunmuştur. Buna göre; 3 no lu genotip 14,5 g/bitki ile ilk grubu, 8 no lu genotip 6,2 g/bitki ile son grubu oluşturmuşlardır. Toplam 8 genotipin bitki verimi Menemen-92 den, 10 genotipin ki İspanyol çeşidinden, 5 genotipinki ise ortalamanın üstünde değerler saptanmıştır. Altınbaş ve ark. (1999) Isparta da yazlık ekim yapılan çalışmalarda ortalama 3,6 gr/bitki olarak belirlediği bitki verim bulgumuzdan düşük, Cinsoy ve ark. (1997), Çiftçi ve Kulaz (1997), Kulaz ve Çiftçi (1999), Anlarsal ve ark. (1999), Öncan (2000) ise yaptıkları çalışmalarda belirledikleri 1,5-16,8 g/bitki arasında belirledikleri bitki verimi değerleri bulgumuza yakın olmuşlardır.

26 4.2.7. Tane Verimi Tane verimi ile ilgili bulgular Çizelge 2 ve Şekil 11 de verilmiştir. Genotiplerde tane verimi 91,7 ile 206,8 kg/da arasında varyasyon göstermiştir. Genotipler arsındaki farklılıkların istatistiki olarak (P = 0,01) önemli olduğu belirlenmiştir. Buna göre; toplam 7 grup oluşmuştur. 1 ve 3 no lu genotipler sırasıyla 208,6 ve 206,4 kg/da ile ilk grubu, 15 (İspanyol), 7, 14 (Men92), 8 no lu genotipler ise sırasıyla 91,7-92,6-101,4 ve 105,3 kg/da son grubu oluşturmuşlardır. Tüm genotiplerin tane verim ortalaması 135,8 kg/da olmuştur. 11 genotipin tane verimi Menemen-92 den, 13 genotipin tane verimi İspanyol çeşidinden yüksek bulunmuştur. Bunun yanında toplam 6 genotipin tane verimleri deneme ortalamasının üzerinde olmuştur. Aydın ve Sepetoğlu (1991), Çiftçi ve Kulaz (1997), Kulaz ve Çiftçi (1999), Azkan ve ark. (1999), Altınbaş ve Sepetoğlu (2001), yaptıkları araştırmalar sonunda 117 ile 204.2 kg/da arasında belirledikleri tane verimi değerleri bulgumuzla yakın oldukları görülmektedir. Güner ve Sepetoğlu (1994), Anlarsal ve ark. (1999) ise 217 ile 444 kg/da arasında buldukları tane verim değerleri bulgumuzdan nispeten daha yüksektir.

27 Çizelge 1. Bornova koşullarında yetiştirilen 15 nohut genotipinde incelenen bitki boyu, birincil dal sayısı, ikincil dal sayısı, biyolojik verim ve hasat indeksi için elde edilmiş ortalama değerler. Genotipler Bitki Boyu (cm) Birincil Dal Sayısı (adet/bitki) İkincil Dal Sayısı (adet/bitki) Biyolojik Verim (g/bitki) Hasat İndeks (%) 1 54,1 3,6 5,9a b 26,33 39,0 b e 2 50,0 2,9 4,2 a-b 21,60 47,7 b 3 53,7 3,0 4,0 b-f 28,76 50,3 a 4 56,6 3,8 5,8 abc 20,66 47,7 b-e 5 61,2 3,0 5,7 abc 21,83 35,0 b-e 6 57,0 2,7 2,5 f 20,00 37,7 b-e 7 57,3 2,9 3,6 d e f 21,66 31,7 e 8 52,9 3,1 3,0 e f 19,76 32,0 e 9 56,9 2,8 4,7 a-e 19,00 34,0cde 10 52,9 3,3 4,0 c-f 19,66 41,3 bc 11 51,6 3,0 4,8 a-e 17,33 37,7 b-e 12 47,2 3,1 5,0 a-d 18,00 40,7 bcd 13 56,4 2,7 4,5 a-e 22,33 38,3 b-e Men 92 56,2 3,0 6,0 a 20,66 33,3 de İspanyol 51,1 3,3 4,7 a-e 19,00 36,3 b-e Ortalama 54,3 3,0 4,6 21,10 37,5 LSD öd Öd 1,8 öd 2,4 *,** : Sırasıyla 0,05 ve 0,01 olasılık düzeylerinde önemli öd : İstatistik olarak önemli değil

28 Çizelge 2. Bornova koşullarında yetiştirilen 15 nohut genotipinde incelenen bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, baklada tane sayısı, 1000 tane ağırlığı, bitki verimi ve tane verimi için elde edilmiş ortalama değerler. Genotipler Bitkide Bakla Sayısı Bitkide Tane Sayısı Baklada Tane Sayısı 1000Tane Ağırlığı Bitki Verimi Tane Verimi (adet/bitki) (adet/bitki) (adet/bakla) (g) (g/bitki) (kg/da) 1 24,3 b 31,3ab 1,28 302 fg 10,1 b 206,8 a 2 23,7 b c 27,5 b c 1,18 326 c-f 8,9 bc 163,0 abc 3 31,6 a 34,8 a 1,10 395 ab 14,5 a 206,4 a 4 19,4 b c d 20,7 c d 1,06 347 b-e 7,1 cd 121,8 cde 5 21,2 b c d 24,7bcd 1,15 318 efg 7,6 cd 175,3 ab 6 17,7 d 21,7 cd 1,23 326 c-f 7,6 cd 119,3 cde 7 17,2 d 20,5 d 1,19 340 c-f 6,7 cd 92,6 e 8 17,1 d 19,5 d 1,14 320 d-g 6,2 d 105,3 e 9 17,9 c d 21,1 cd 1,16 332 c-f 6,6 cd 106,5 de 10 19,8 b c d 24,9bcd 1,28 325 c-f 8,1 bcd 151,8 bcd 11 18,4 b c d 20,1 d 1,08 325 c-f 6,6cd 125,1 cde 12 18,2 c d 20,1 d 1,100 364 bcd 7,1 cd 117,6 cde 13 20,0 b c d 21,5 cd 1,07 417 a 8,5 bcd 152,8 bcd Men 92 21,3 b c d 24,0 cd 1,13 278 g 6,9 cd 101,4 e İspanyol 17,3 d 18,8 d 1,09 367 bc 6,8 cd 91,7 e Ortalama 20,3 23,4 1,14 338 7,9 135,8 LSD 6,0 7,0 öd 44,2 2,5 46,5 *,**: Sırasıyla 0,05 ve 0,01 olasılık düzeylerinde önemli öd : İstatistik olarak önemli değil

29 70 60 B itki B oyu (cm ) 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler 9 10 11 12 13 Men 92 İspanyol Şekil -1: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitki Boylarının Değişimi Birincil Dal Sayısı (A det/b itki) 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler 9 10 11 12 13 Men 92 İspanyol Şekil -2: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Birincil Dal Sayılarının Değişimi

30 İkincil Dal Sayısı (Adet/Bitki) 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler Şekil -3: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak İkincil Dal 9 10 Sayılarının Değişimi 11 12 13 Men 92 İspanyol B iyolojik Verim (g/bitki) 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler 9 Şekil -4: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak 10 11 Biyolojik Verimlerinin Değişimi 12 13 Men 92 İspanyol

31 Bitkide Bakla Sayısı (Adet/Bitki) 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler 9 10 11 12 13 Men 92 İspanyol Şekil -5: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitkide Bakla Sayılarının Değişimi B itkid e T an e Sayısı (A d et/b itki) 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 Genotipler 8 9 10 11 12 13 Men 92 İspanyol Şekil -6: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitkide Tane Sayılarının Değişimi

32 Baklada Tane Sayısı (Adet/Bakla) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Genotipler Şekil -7: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Baklada Tane Sayılarının Değişimi 11 12 13 Men 92 İspanyol 1000 Tane Ağırlığı (g) 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler Şekil -8: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak 1000 9 10 11 Tane Ağırlıklarının Değişimi 12 13 Men 92 İspanyol

33 60 H asat İndeksi (% ) 50 40 30 20 10 0 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler 9 10 11 12 13 Men 92 İspanyol Şekil -9: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Hasat İndekslerinin Değişimi B itk i Ve rim i (g/bitk i) 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Genotipler Şekil -10: 15 Nohut Genotipinde ve Genotiplerin Ortalaması Olarak Bitki 9 10 Verimlerinin Değişimi 11 12 13 Men 92 İspanyol