T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) KİMYA TEKNOLOJİSİ PNÖMATİK KONTROL 3 ANKARA, 2008
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 05.09.2008 tarih ve 186 sayılı sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.
İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1...3 1. AKIŞ AYAR VALFLERİ...3 1.1. Hız Azaltma Valfi...4 1.2. Çek Valfli Ayarlanabilen Akış Kontrol Valfi...5 1.3. Çabuk Egzos Valfi...5 1.4. Zaman Rölesi...6 1.5. VE Valfi...7 1.6. VEYA Valfi...8 UYGULAMA FAALİYETİ...10 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...12 ÖĞRENME FAALİYETİ 2...13 2. DEVRE ÇİZİM KURALLARI...13 2.1. Pnomatik Devre Çizimlerinde Elemanların Numaralandırılması...14 2.1.1. Rakam Kullanarak Adlandırma...14 2.1.2. Grupların Sınıflandırılması...14 2.2. Alfabetik Harfleri Kullanarak Adlandırma...15 2.2.1. Boru Hatları...16 2.3. Temel Pnömatik Eleman Sembolleri...16 UYGULAMA FAALİYETİ...20 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...22 MODÜL DEĞERLENDİRME...24 CEVAP ANAHTARLARI...27 KAYNAKÇA...28 i
KOD ALAN DAL MODÜLÜN ADI AÇIKLAMALAR 524KI0197 Kimya Teknolojisi Proses Pnömatik Kontrol 3 Pnömatik kontrol sistemlerinde kolon beslemesini hazırlama, çalıştırma ve işletme şartlarını kontrol edebilme için gerekli MODÜLÜN TANIMI olan bilgi ve becerilerinin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI AÇIKLAMALAR Genel Amaç: Öğrenci, bu modül ile gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak pnomatik devre çizerek devre kurabilecektir. Amaçlar: Gerekli ortam sağlandığında kuralına uygun olarak; 1. Diğer pnomatik elemanları kullanabilecektir. 2. Pnomatik devre çizimini yaparak devre kurabilecektir EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Ortam: Sınıf, atölye, laboratuvar, işletme, kütüphane, bilgi teknolojileri ortamı (internet ) vb, çalışabileceğiniz tüm ortamlar. Donanım: Büyük ekran televizyon, bölüm kitaplığı, VCD veya DVD çalar, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar ve donanımları, internet bağlantısı, öğretim materyalleri vb. hortum ve borular, kompresör, bağlantı elemanları akış ayar valfi, çabuk egsoz valfi, zaman rölesi, ve valfi, veya valfi vb. Modülün içinde yer alan herhangi bir öğrenme faaliyetinden sonra, verilen ölçme araçları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Modül sonunda öğretmeniniz tarafından teorik ve pratik performansınızı ölçme teknikleri uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirileceksiniz. ii
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Kimya teknolojisi alanı Proses dalı mezunu olacaksınız. Çalışma ortamlarınızda Pnomatik sistemleri kullanacaksınız. Buralarda verimli bir şekilde üretime katılmak için yaptığınız işi iyi bilmeniz gerekir. Türkiye Cumhuriyeti nin kurucusu Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk bizlere çok çalışmamız gerektiğini her zaman işaret etmiş ve bu uğurda millete hitaben Bu millete çok şey öğretebildim ama onlara uşak olmayı bir türlü öğretemedim demek kaydıyla çok asil bir millet olduğumuzu vurgulamıştır. Sizlerde Atatürk ün Dünyada her şey için, medeniyet için, hayat için, başarı için en hakiki mürşit ilimdir fendir sözünden yola çıkıp bilimin ve bilimsel gelişmelerin önemine inanmalısınız. Unutmamalısınız ki çok yıllar önce ölümcül kabul edilen birçok hastalık bilimsel gelişmeler neticesinde bugün hiç de korkulmayan ve alınabilecek küçük önlemlerle engellenebilen birer hastalık olmuşlardır. Bu modülü başarıyla bitirdiğinizde fabrika ve tesislerin vazgeçilmez ekipmanları olan, pnömatik sistemlerini verimli bir şekilde kullanmayı öğreneceksiniz. Aynı zamanda çalışma sırasında meydana gelebilecek arızaların sebeplerinin neler olabileceğini bilecek, çözümü aşamasında büyük katkılarınız olacaktır. Bu modül sayesinde kazanacağınız beceriler iş hayatının yanı sıra günlük yaşantıda da sizlere artı değer sağlayacaktır. 1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak akış ayar valfi hakkında yeterli bilgiye sahip olacaksınız. ARAŞTIRMA Akış ayar valfleri ne işe yarar? Araştırınız. Çabuk egzos valfi nedir? Araştırınız. Zaman rölesinin görevlerini araştırınız. Ve valfi ile Veya valfinin görevi nedir? Araştırınız. 1. AKIŞ AYAR VALFLERİ Akış miktarını (debiyi) ayarlamaya yarayan valftir. Kısma etkisi her iki yönde aynıdır. Silindir, motor gibi alıcıların hızlarını ayarlamada kullanılır. Bir ayar vidası yardımıyla hava geçiş kesitinin ayarlanması prensibine göre çalışır. Hava geçiş kesiti azaldığında havanın debisi azalır. Hava geçiş kesiti arttığında hava debisi artar. Bu tür valflere kısma valfleri de denir. Resim 1. 1: Ayarlanabilen akış kontrol valfi 3
Ayar Vidası 1.1. Hız Azaltma Valfi Resim 1.2: Akış ayar valfi ve Sembolü Bu valf tek etkili ve çift etkili silindirlerde strokun herhangi bir noktasında hız ayarı yapılmak istendiği zaman kullanılır. Çift etkili silindirde bazen büyük kütlelere kumanda edildiğinde yastıklama amacıyla kullanılabilir. Bunun için piston koluna yerleştirilmiş bir kam mekanizması valfin makarasına basar ve bu da gövdesine konik bir form verilmiş olan ayar sürgüsünü aşağı doğru iter. Böylece istenen hız ayarı yapılmış olur. Kamın makaraya basma boyu veya makaranın sürgüye basma boyu değiştirilerek ayar yapma imkânı elde edilir. Valf bünyesindeki cek valf sayesinde ancak bir yönde hız ayarı yapılabilir. Şekil 1.1: Hız azaltma valfi 4
1.2. Çek Valfli Ayarlanabilen Akış Kontrol Valfi Çek valf ve akış kontrol valfinin birleşmesinden oluşmuştur. Bir yöndeki akışı kısar; diğer yöndeki akışın rahat geçmesini sağlar. Ölü zaman diye nitelendirilen silindirlerin geri dönüş süresini azaltmak için kullanılır. Sağdan sola akışta çek valf kapandığı için, daraltılmış kesitten geçen havanın debisi düşüktür. Böylece silindirin hızı yavaşlar. Soldan sağa akışta ise, hava çek valfi açarak geçeceği için silindirin hızı artar. 1.3. Çabuk Egzos Valfi Resim 1.3: Çek valfli ayarlanabilen akış kontrol valfi Piston hızını artırma yollarından birisi, silindirden çıkıp atmosfere bırakılacak havanın çabuk atılmasıdır. Havanın egzozu ne kadar yavaş olursa, piston hızı o oranda yavaşlar. Özellikle silindirlerin ölü zaman diye adlandırılan geri dönüş süresinin çok kısa olması istenir. Bu valfler silindirlerin hemen çıkışına monte edilir. Hava R çıkışı üzerinden kolayca tahliye edilir. Böylece silindirin geri dönüş zamanı çok kısalır. Silindirlerdeki hava yön kontrol valfi üzerinden bırakılacağına, çabuk boşaltma valfi üzerinden atmosfere bırakılır. Valf üzerinde P, A ve R olmak üzere üç bağlantı kapısı vardır. A hattı silindire bağlıdır. P hattından basınçlı hava verildiğinde, valf içindeki esnek kapama elemanı, R çıkışını kapatarak, A hattından silindire hava gönderir. Piston normal işlevini bitirip geri dönerken, A girişinden çabuk egzoz valfine giren hava esnek kapama elemanını sürükleyerek P girişini kapatır. Hava R çıkışı üzerinden kolayca tahliye edilir. Böylece silindirin geri dönüş zamanı çok kısalır. 5
Resim 1.4: Çabuk egzoz valfi Resim 1.5: Çabuk egzoz valfi Yukarıdaki çabuk egzoz valffinin özelliği Maksimum çalışma basıncı 10 bardır Oda ısısı 10 o C + 85 0 C arasında değişmektedir. 1.4. Zaman Rölesi Bu valf bir 3/2 yön denetim valfi, bir hız ayar valfi ve bir de depodan meydana gelir. Normalde açık veya normalde kapalı tipleri vardır. Şekil 1-2-a da normalde kapalı bir zaman rölesi görülmektedir. P hattından gelen hava ilk anda A hattına geçememektedir. Z hava uyarı hattından hava verildiği zaman gelen hava önce bir kısma valfinden geçer. Daha sonra depoyu doldurur. Böylece valfe konum değiştirtecek hava uyarı basıncının oluşumu belli bir süre geciktirilmiş olur. Bu gecikmenin süresi hava basıncının değerine, kısmanın şiddetine ve deponun boyutuna bağlıdır. Z hattındaki hava uyarısı kesilince içerideki hava cek valf üzerinden geçerek hemen tahliye olur, valfin kapalı konuma geçmesi de derhal gerçekleşir. Şekil 1-2-b de ise normalde açık bir zaman rölesi görülmektedir. Burada Z hava uyarısı verildikten bir süre sonra valf konum değiştireceğinden P ile A nın irtibatı da bir süre sonra kesilecektir. Z uyarısı ortadan kalktığında valf hemen konum değiştirecek P ile A nın irtibatı da hemen sağlanacaktır. 6
Şekil 1.2: (a)normalde kapali zaman rölesi (b) normalde açik zaman rölesi A Z Şekil 1.3: Zaman rölesi sembolü P R 1.5. VE Valfi İki giriş ( X,Y ), bir çıkış (A ) olmak üzere üç kapılıdır. A hattından bir çıkış sinyalinin alınabilmesi için, her iki girişe de hava gönderilmesi şarttır. X ya da Y girişinden sadece birine hava gönderilirse, valf valf sürgüsü çıkışı kapatacağı için A dan çıkış sinyali alınamaz. Bu tür valfler özellikle mantık devrelerinde ya da pres, giyotin, makas vb. yerlerde emniyet amacıyla kullanılır. İki girişe farklı zamanlarda işaretin gelmesi durumunda, son gelen işaretin geçişine izin verilir. Gelen iki işaretin farklı basınçlarda olması durumunda ise, yüksek basınç tarafı kapanır. Düşük basınçlı sinyalin geçişine izin verir. İki yönden giren basınçlı hava ile çalışan VE valfleri; pres ve makas tezgahlarında çalışan işçilerin iki elin korunması gerektiği yerlerde kullanılır. Sistem iki ayrı butonla çalıştığı için 2. butona basılmadan sistem çalışmayacağından can emniyeti korunmuş olur. Bu sistem sayesinde kendi kendini kontrol eden devreler geliştirilmiştir. 7
A A X Y X Y Şekil 1.4: Ve valfi ve sembolü Resim 1.6: Ve Valfi ve sembolü 1.6. VEYA Valfi VE valfleri gibi üç kapılıdır.( X, Y, A ) X girişine hava gönderildiğinde Y girişi kapanır. X den gönderilen hava A dan çıkar. Hava Y girişinden gönderilecek olursa, X kapısı kapanır. Y den gönderilen hava A dan çıkar. Bu tip vakfler silindir ve valf gibi devre elemanlarının farklı noktalardan kumanda işlemlerinde kullanılır. İki ayrı yönden gönderilen basınçlı hava ile bir eleman çalıştırmak istendiği yerlerde VEYA valfleri kullanılır. Basınçlı hava bir yönden girdiği zaman tersi yönde itilir ve havanın yolu aynı çıkışa açılır. 8
Şekil 1.7: Veya valfi sembolü Resim 1.7: Veya valfi Resim 1.8: Veya valfi 9
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Kullanılan araç gereçler: Zaman rölesi, pnömatik silindir Uygulama Faaliyetinin Amacı: Zaman rölesi kullanarak silindirin çalışma ve bekleme süresini ayarlama uygulaması İşlem Basamakları Çalışmanızda kullanacağınız malzemeleri öğretmeninizden teslim alınız. Zaman rölesi ile silindir arsındaki kablo bağlantılarını ayarlayınız. Önce zaman rölesini çalıştırınız. Ardından silindiri dikkatlice çalıştırınız. Zaman rölesi ile silindirin çalışma süresini ayarlayınız Zaman rölesi ile bekleme süresini ayarlayınız. Çalışmanız sona erdiğinde zaman rölesini kapatınız. Çalışmakta olan silindiri durdurunuz. Malzemeleri öğretmeninize teslim ediniz. Çalışmanız sonunda rapor hazırlayınız. Öneriler Önlüğünüzü giyerek çalışma yerinizi düzenleyin. Ayarladıktan sonra tekrar kontrol ediniz çalışmanız sırasında bir hata çıkmasın Zaman rölesini çalıştırırken çalıştırma kurallarına uyunuz. Silindiri çalıştırırken öğretmeninizden yardım isteyebilirsiniz. Silindirin bekleme süresini istediğiniz zaman diliminde ayarlayabilirsiniz. Silindirin bekleme süresini istediğiniz zaman diliminde ayarlayabilirsiniz. Zaman rölesini kapatırken çalıştırma kurallarına uyunuz. Silindirin çalışmasını durdururken dikkatli davranınız. Malzemeleri eksiksiz olarak teslim ediniz. Hazırladığınız raporu öğretmeninize teslim ediniz. 10
KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 Çalışma malzemelerinizi öğretmeninizden teslim aldınız mı? 2 Kablo bağlantılarını ayarladınız mı? 3 Zaman rölesini çalıştırdınız mı? 4 Silindiri çalıştırdınız mı? 5 Silindirin çalışma süresini ayarladınız mı? 6 Silindirin bekleme süresini ayarladınız mı? 7 Uygulamanız bittiğinde silindiri durdurdunuz mu? 8 Uygulama raporu hazırlayıp öğretmeninize teslim ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız. Hayır, cevapları için öğretmeninize danışınız. 11
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki ilk 3 adet sorurunun doğru cevaplarını şıklar üzerine işaretleyiniz. Son 9 soru ise doğru- yanlış olarak cevaplayınız. 1. Basınçlı havanın tek yönde akışına müsaade eden, diğer yöndeki akışa kapalı olan akış ayar valfi hangisidir. A) VE valfi B) Çek valfli ayarlanabilen kontrol valfi C) Ayarlanabilen kontrol valfi D) Çek valfi 2. Çek valfinin en çok kullanılan tipleri aşağıdakilerden hangisidir. A) Bilyasız B) Bilyalı ve konik kaplamalı C) Bilyalı D) Bilyasız ve konik kaplamalı 3. Ayarlanabilen akış kontrol valfinin aşağıdaki özelliklerinden hangisi yanlıştır. A) Akış miktarını ayarlar B) Kısma etkisi her iki yönde aynıdır C) Basınçlı havanın akışını ayarlar D) Silindir, motor gibi alıcıların hızını ayarlar 4. ( ) Çek valfinin bilyalı ve konik kaplamalı tipleri pnömatikte çok kullanılan tipleridir. 5. ( ) Ayarlanabilen akış kontrol valfinde hava geçiş kesiti azaldığında havanın debisi artar, hava geçiş kesiti artırıldığında ise hava debisi azalır. 6. ( ) Zaman röleleri çalışma prensiplerine göre 4 e ayrılırlar. 7. ( ) Çek valfli ayarlanabilen akış kontrol valfinin özelliği; sağdan sola akışta çek valfi kapandığı için daraltılmış kesitten geçen havanın debisi düşüktür. 8. ( ) Çabuk egzoz valfinin bağlantı noktalarından A hattı silindire bağlıdır. 9. ( ) Veya valfleri X,Y,A olmak üzere 3 kapılıdır. 10. ( ) Ve valfleri pres ve makas tezgahlarında çalışan işçilerin yüzlerinin korunması için kullanılır. 11. ( ) Kumanda devrelerinde zamanla ilgili işlemlerin yapılmasında kullanılan röleye zaman rölesi denir. 12. ( ) Ve valfi iki giriş ve iki çıkış olmak üzere 4 kapıllıdır. DEĞERLENDİRME Yukarıdaki teste verdiğiniz cevapları, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Eksik konularınız varsa, bu eksikliğin neden kaynaklandığını düşünerek arkadaşlarınızla tartışınız. Öğretmeninize danışarak, tekrar bilgi konularına dönüp eksiklerinizi gideriniz. 12
ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak devre çizim kuralları hakkında yeterli bilgi ve beceriye sahip olabileceksiniz. ARAŞTIRMA Devre çizim kurallarını araştırınız. Devre çizim kuralları nerelerde geçerlidir araştırınız. Temel pnömatik eleman sembollerini araştırınız. 2. DEVRE ÇİZİM KURALLARI Devre elemanlarının sembolleri standarttır. Devre çiziminde sembollerin yanına isimler veya açıklamalar yazılmaz. Çizim evrensel bir dil olarak kabul edilir ve bölgesel farklılıklar yapılamaz. Bu nedenle sembol çizimlerinde dikkatli olunmalı, değişik semboller veya sembollerde kısaltma yapılmamalıdır. Devre elemanları birbirlerine göre ölçekli çizilmelidir. Sembollerin birbirlerine çok yakın çizilmesi devre elemanlarının okunmasını zorlaştırır. Ayrıca sembollerin çok küçük yapılması ya da birbirlerine çok uzak çizilmesi de bağlantıların okunmasında hata yapılmasına neden olabilir. Bu nedenle devre sembolleri çizim kâğıdına düzgün yerleştirilmelidir. Yatay ya da dikey düz çizgi ile gösterilen bağlantı elemanlarının mümkün olduğunca birbiri üzerinden geçmemesine ve çakışmamasına gayret gösteriniz. Bağlantı elemanları çapraz veya değişik açılarda çizilmemelidir. Bağlantı elemanlarının birleştiği yerlere küçük nokta konulmalıdır. Bu, resmin okunmasında yapılabilecek hataları azaltır. Basınç kontrol valflerinin yanına, ayarlanacağı basınç değeri bar cinsinden yazılmalıdır. Valf üzerindeki çalışma hatları A,B,C Valf üzerindeki basınç hattı P Valf üzerindeki egzoz hattı R,S,T Valf üzerindeki uyarı hattı X,Y,Z ile gösterilir. 13
Not: Valfin sembolü belli ise okumak için önce yol sayısı daha sonra konum sayısı yazılır ve okunur. (5 e 2 veya 6 ya 3 gibi) 2.1. Pnomatik Devre Çizimlerinde Elemanların Numaralandırılması Sıklıkla karşılaşılan iki adlandırma şekli mevcuttur. 2.1.1. Rakam Kullanarak Adlandırma Rakamlarla adlandırmanın birkaç yolu vardır. Sıklıkla kullanılan iki sistem Seri Numaralama Bu sistem, karmaşık kontrol ve özellikle çalışma söz konusu olan durumlarda tavsiye edilir. Grup sayıları ve gruptaki seri numaralardan oluşur Örnek: 4.12 : 4. Gruptaki 12. eleman 2.1.2. Grupların Sınıflandırılması Grup 0: Tüm enerji tedarik elemanları Grup 1.2.3: Her bir bağımsız kontrol zincirinin gösterilmesi (her bir silindir, normal olarak bir grup sayısı alır) Seri Numaralama Sistemi 0: Çalışma elemanları 1: Kontrol elemanları 2,4: İlgili çalışma elemanlarının ileri hareketinde etkisi olan tüm elamanlar (çift sayılar) 3, 5: Dönüş hareketine etkisi olan tüm elemanlar 01,02: Kontrol elemanı ile çalışma elemanı arasındaki elemanlar 14
ÖRNEK: Kısma valfi Şekil 2.1: Elemanların kodlanması 2.2. Alfabetik Harfleri Kullanarak Adlandırma Bu tip adlandırma genellikle devre diyagramının metodik olarak hazırlanmasında kullanılır. Bir dereceye kadar, harf kullanıldığında listeleme ve hesaplar daha kolay ve daha açık yapılabilir. Çalışma elemanları büyük harflerle adlandırılır. Sinyal elemanları, sınır anahtarları küçük harfler ile gösterilir. Daha önceki adlandırmadan farklı olarak sınır anahtarı ve sinyal elemanları etkiledikleri gruba değil, onlara kumanda veren (konum değiştiren) silindirlere atanırlar. 15
A 1 A 0 A Şekil 2.2: Alfabetik harflendirme A,B,C, çalışma elemanlarının adlandırılması a0,b0,c0 A,B,C, silindirlerin geri konumlarında çalışan sınır anahtarlarının adlandırılması a1,b1,c1...a,b,c, silindirlerin millerinin ileri doğru çıkması durumunda çalışan sınır anahtarlarının adlandırılması. 2.2.1. Boru Hatları Mümkün ise boru hatları birbirini kesmeyen doğru çizgiler olarak çizilmelidir. Kontrolün çok karmaşık olmadığı yerlerde, çalışma hatları dolu, kontrol hatları kesikli çizgi ile gösterilmelidir. 2.3. Temel Pnömatik Eleman Sembolleri 16
17
18
19
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Kullanılan Araç Gereçler Kalem Kâğıt Cetvel Silgi Uygulama Faaliyetinin Amacı: Devre çizim kurallarına uyarak hava motoru şeması çizmek İşlem Basamakları Çalışmanızda kullanacağınız malzemeleri öğretmeninizden teslim alınız. Şemasını çizeceğiniz hava motorunu inceleyiniz. Çizim esnasında dikkatli olunuz. Şemayı çizerken devre çizim kurallarına uygun çiziniz. Çizgilerin kalınlıklarının çizgi boyunca eşit olmasına dikkat ediniz. Öneriler Önlüğünüzü giyerek çalışma yerinizi düzenleyin. Motoru inceleyerek gözden kaçabilecek detayları fark ediniz. Dikkatli davranmadığınız takdirde tekrar çizmek zorunda kalabilirsiniz Çizim yaparken kâğıdın kirlenmemesine dikkat ediniz Çizgi kalınlıklarının çizgi boyunca aynı olması için çizgi çizerken kalemi kendi etrafında eşit hızla döndürünüz. Çiziminiz bittiğinde kontrol ediniz. Çiziminiz bittiğinde daha önce çizilmiş bir hava motoruyla karşılaştırınız. Teslim aldığınız malzemeleri öğretmeninize teslim ediniz. Yaptığınız çizimle ilgili kısa bir rapor hazırlayınız. Aldığınız resim araç ve gereçleri eksiksiz olarak teslim ediniz. Hazırladığınız raporu öğretmeninize teslim ediniz. 20
KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 Çalışma malzemelerinizi öğretmeninizden teslim aldınız mı? 2 İş önlüğünüzü giyerek çalışma yerinizi düzenlediniz mi? 3 Hava motorunu incelediniz mi? 4 Çizim esnasında devre çizim kurallarına uydunuz mu? 5 6 Çizgilerin kalınlıklarının çizgi boyunca eşit olmasına dikkat ettiniz mi? Çizim sonunda daha önce çizilmiş bir hava motoru ile karşılaştırma yaptınız mı? 7 Çalışmanızla ilgili rapor hazırladınız mı? 8 Raporunuzu öğretmeninize teslim ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız. Hayır, cevapları için öğretmeninize danışınız. 21
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki ilk 4 adet soruyu doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz, test sorularının doğru cevaplarını işaretleyiniz. 1. ( ) Devre çizim kurallarında devre elemanlarının sembolleri standarttır. 2. ( ) Devre Çiziminde sembollerin yanına isimler veya açıklamalar yazmalıyız. 3. ( ) Çizim evrensel bir dil olarak kabul edilir ve bölgesel farklılıklar yapılamaz. 4. ( ) Basınç kontrol valflerinin yanına ayarlanacağı basınç değeri bar cinsinden yazılmalıdır. 5. Yandaki şekil hangi pnömatik elemana aittir. A) Sayıcı role B) Role C) Kollu valf D) Gerilim beslemesi 6. Yandaki şekil hangi pnömatik elemana aittir. A) Solenoid valf B) Makaralı valf C) Pedallı valf D) Zaman rölesi 7. Aşağıdaki şekillerden hangisi ampermetreye aittir. A) B) C) D) 22
8. Yandaki şekil hangi pnömatik elemanın sembolüdür. A) Kapasitif temassız algılayıcı B) Optik temassız algılayıcı C) Manyetik temassız algılayıcı D) İndüktif temassız algılayıcı DEĞERLENDİRME Yukarıdaki teste verdiğiniz cevapları, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Eksik konularınız varsa bu eksikliğin neden kaynaklandığını araştırarak arkadaşlarınızla tartışınız. Öğretmeninize danışarak, tekrar bilgi konularına dönüp eksiklerinizi gideriniz. 23
MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Pnomatik sistemlerde kullanılan devre elemanlarının sembollerini çizerek görevlerini açıklayınız. İşlem Basamakları Akış ayar valflerini sembollerine göre çiziniz. Çabuk egzoz valflerini sembollerine göre çiziniz. Zaman rölelerini sembollerine göre çiziniz. Ve valfini sembolüne göre çiziniz. Öneriler Çizim için gerekli araç gereçlerinizi hazırlayınız. Çizim alanınızı düzenleyiniz. Sembol çizgilerini orantılı olarak çiziniz. Pnomatik devrelerdeki her sembolün standart bir gösterimi olduğunu ve farklı şekillerde çizimlerinin yapılmaması gerektiğini unutmayınız. Çizimini yapacağınız devre elemanını, atölyede bulunan bir pnomatik devre üzerinde inceleyiniz. Bağlantı elemanlarının çizimini yaparken çizgilerin yatay ya da dikey olmalarına özen gösteriniz. Veya valfini sembolüne göre çiziniz. İnceleme sırasında etrafınızı rahatsız edebilecek davranışlardan kaçınınız. Devre çizim kurallarını inceleyiniz. İnceleme sırasında etrafınızı rahatsız edebilecek davranışlardan kaçınınız. Pnomatik eleman sembollerini inceleyiniz. İnceleme sırasında etrafınızı rahatsız edebilecek davranışlardan kaçınınız. 24
UYGULAMALI TEST Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 Çalışma araç gereçlerinizi hazırladınız mı? 2 Akış ayar valflerini sembollerine göre çizdiniz mi? 3 Çabuk egzoz valflerini sembollerine göre çizdiniz mi? 4 Zaman rölelerini sembollerine göre çizdiniz mi? 5 Ve valfini sembolüne göre çizdiniz mi? 6 Veya valfini sembolüne göre çizdiniz mi? 7 Devre çizim kurallarını incelediniz mi? 8 Pnomatik eleman sembollerini incelediniz mi? 9 Yaptığınız çizimlerin doğruluğunu kontrol ettiniz mi? 10 Çalışmanız sonunda rapor hazırlayıp öğretmeninize teslim ettiniz mi? DEĞERLENDİRME Bu faaliyet sırasında bilgi konularında veya uygulamalı iş parçalarında anlamadığınız veya beceri kazanamadığınız konuları tekrar ediniz. Konuları arkadaşlarınızla tartışınız. Hayır, cevapları için öğretmeninize danışınız. 25
ÖLÇME SORULARI Aşağıdaki 10 adet soruyu doğru veya yanlış olarak cevaplayınız. 1. ( ) Zaman rölesi, 3/2 yön denetim valfi, bir hız ayar valfi ve bir de depodan meydana gelmektedir. 2. ( ) Çabuk egzoz valfinde silindirin geri dönüş zamanını kısaltmak için hava R çıkışı üzerinden tahliye edilir. 3. ( ) Çabuk egzoz valfleri silindirin girişine monte edilir. 4. ( ) İki ayrı yönden gönderilen basınçlı hava ile bir eleman çalıştırılmak istenilen yerlerde VE valfleri kullanılır. 5. ( ) Ve valfinde sistem iki ayrı butonla çalışmaktadır. 6. ( ) Çek valfli ayarlanabilen akış kontrol valfinde Sağdan sola akışta çek valf kapandığı için, daraltılmış kesitten geçen havanın debisi yüksektir. 7. ( ) Devre çiziminde sembollerin birbirine yakın çizilmesi devre elemanlarının okunmasını zorlaştırır. 8. ( ) Bağlantı elemanları çapraz veya değişik açılarda çizilmemelidir. 9. ( ) Bağlantı elemanlarının birleştiği yerlere noktalama yapılmamalıdır. 10. ( ) Devre çizimlerinde seri numaralama, çalışma ve kontrol elemanlarından oluşur. 11. Bir yöndeki akışı kısan, diğer yöndeki akışın rahat geçmesini sağlayan akış ayar valfi çeşidi hangisidir. A) Çek valfli akış kontrol valfi B) Çek valfi C) VEYA valfi D) Ayarlanabilen akış kontrol valfi 12. Çabuk egzoz valfinin valf üzerinde kaç bağlantı noktası vardır. A) 4 B) 3 C) 2 D) 5 DEĞERLENDİRME Yukarıdaki teste verdiğiniz cevapları, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Eksik konularınız varsa, bu eksikliğin neden kaynaklandığını düşünerek arkadaşlarınızla tartışınız. Öğretmeninize danışarak, tekrar bilgi konularına dönüp eksiklerinizi gideriniz. 26
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1 İN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 D B C D Y Y D D D Y D Y ÖĞRENME FAALİYETİ 2 NİN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 D Y D D B A A C MODÜL DEĞERLENDİRMENİN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 D D Y Y D Y D D Y D A B 27
KAYNAKÇA KAYNAKÇA Art Systems; FESTO Didactic, Pnömatik. GÜVEN- M.Emin Martı İ.Baha Coşkun İsmail Elektroteknik Cilt 1. KARTAl Faruk Elektropnömatik ve Otomasyon Sistemleri 1999. KÜÇÜK Mehmet Hidrolik Pnömatik 2003. MEGEP kapsamında hazırlanan diğer modül yazımları. Pnömatik Devre Elemanları Ve Uygulama Teknikleri TMMOB 2001. Temel Pnömatik Milli Eğitim Bakanlığı 1994. TEKÖZGEN Erdoğan Cura Ufuk Bilgisayara Giriş 1997. www.boun.edu.tr www.eogretmen.com www.festo.com www.hoerbiger-origa.com www.honeywell.com.tr www.mmo.org.tr/ www.modulteknik.com www.plcnedir.com www.uytes.com.tr 28