cmyk TÜB TAK TÜRK YE B L MSEL VE TEKN K ARAÞTIRMA KURUMU TARP TÜRK YE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES YAYINLARI ARI YET ÞT R C L Ú ARI YET ÞT R C L Ú Doç. Dr. Ulviye KUMOVA Ç. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Ali KORKMAZ Alata Bahçe Kültürleri Araßt rma Enstitüsü Adana, 2001 TARIM ORMAN VE GIDA TEKNOLOJ LER ARAÞTIRMA GRUBU http://www.tubitak.gov.tr/togtag e-posta: togtag@tubitak.gov.tr
TÜB TAK TÜRK YE B L MSEL VE TEKN K ARAÞTIRMA KURUMU TARP TÜRK YE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES YAYINLARI ARI YET ÞT R C L Ú Doç. Dr. Ulviye KUMOVA Ç. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Ali KORKMAZ Alata Bahçe Kültürleri Araßt rma Enstitüsü Adana, 2001 TARIM ORMAN VE GIDA TEKNOLOJ LER ARAÞTIRMA GRUBU http://www.tubitak.gov.tr/togtag e-posta : togtag@tubitak.gov.tr 2
Ç NDEK LER 1. Giriß... 1 2. Tarihsel Gelißim çersinde Ar c l k... 1 3. Ar c l n Yeri ve Önemi...... 2 3.1. Dünya Ülkelerinde Ar c l k... 2 3.2. Türkiye'de Ar c l k...... 3 3.2.1. Genel Yap s...... 3 3.2.2. Üretim Etkinli i...... 6 4. Sitematikte Bal Ar s ve Irklar... 7 5. Bal Ar lar nda Yap sal Özellikler...... 11 5.1. Genel Yap... 11 5.2. ç Yap...... 12 5.2.1. Sindirim Sistemi...... 12 5.2.2. Dolaß m Sistemi...... 13 5.2.3. Solunum Sistemi... 13 5.2.4. Sinir Sistemi... 13 5.2.5. Üreme Sistemi ve Biyolojisi... 13 6. Kolonide Soyal Yaßam ve Görev Paylaß m...... 15 6.1. Ana Ar n n Yap s ve Görevleri... 15 6.2. ßçi Ar n n Yap s ve Görevleri... 17 6.3. Erkek Ar n n Yap s ve Görevleri... 18 7. Bal Ar lar nda Duyusal Özellikler...... 19 7.1. Renk Görme... 19 7.2. Koku Alma...... 19 7.3. Tad Alma...... 19 8. Bal Ar lar nda Toplama Davran ß...... 20 8.1. Nektar Toplama... 20 8.2. Polen Toplama... 20 8.3. Propolis Toplama... 21 8.4. Su Toplama...... 21 9. Ar Dans... 21 10. Ar c l k Teknikleri...... 22 10.1. Teknik Bilgi ve Deneyim...... 22 10.2. Altyap n n Olußturulmas...... 23 10.3. Ar Irk n n Seçimi...... 33 i
10.4. Ar l k Yerinin Seçimi...... 33 10.4.1. Kolonilerin Bitkilere Da l m... 34 10.4.2. Ar Bitki lißkisi ve Önemli Bitkiler...... 35 11. Ar larla Çal ß rken Dikkat Edilecek Konular...... 38 12. Ar c l kta lkbahar Çal ßmalar...... 38 13. O ul Dönemi Çal ßmalar... 42 13.1.O ul Verme...... 42 13.2. O ul Üretimi...... 44 14. Bal Ak m Dönemi Çal ßmalar... 45 14.1.Bal Ak m Dönemine Haz rl k...... 45 14.2.Bal Hasad n n Yap lmas... 45 15. Ar c l kta Sonbahar Çal ßmalar...... 47 16. Ar lar n K ßlat lmas...... 47 17. Ana Ar Yetißtiricili inin Önemi ve Üretimi...... 48 18. Bal Ar lar ndan Elde Edilen Ürünler... 52 18.1.Bal... 53 18.2. Balmumu... 54 18.3. Polen...... 54 18.4. Ar Sütü...... 58 18.5. Ar Zehiri...... 60 18.6. Propolis...... 61 19. Bal Ar s Hastal k ve Zararl lar...... 61 19.1. Amerikan Yavru Çürüklü ü... 62 19.2. Avrupa Yavru Çürüklü ü...... 63 19.3. Nosema Hastal...... 63 19.4. Kireç Hastal...... 64 19.5. Varroa jacobsoni...... 64 19.6. Kronik ve Akut Ar Felci...... 67 19.7. Septisemi...... 67 19.8. Taß Hastal... 67 19.9. Tulumsu Yavru Çürüklü ü...... 68 19.10. Acarapis woodi...... 68 19.11. Ar Hastal k ve Zararl lar ndan Korunmada Önlemler... 68 20. Kaynaklar... 70 ii
1. G R Þ Ar c l k eski uygarl klardan günümüze kadar insanlar n ilgisini çeken ve yaßamda önemli yeri olan tar msal bir etkinliktir. nsanlara sundu u do al ürünlerle toplumun sa l kl gelißimine, bitkisel üretimin süreklili inin sa lanmas na sosyo ekonomik aç dan katk larda bulunmaktad r. Bu öneme paralel olarak, yayg nlaßt r lmas ve bilimsel anlamda üretiminin yap larak nitelik ve nicelik yönünden ürünlerde art ß n sa lanmas kaç n lmaz olarak gündemde yerini alm ßt r. Ar yetißtiricili i di er tar msal faaliyetlere karß n topra a ba ml olmayan, düßük sermaye ve giderle, denetimi, yetißtiricili i insan eliyle yap labilen bir üretim konumundad r. Ar c l k insanlara sa lad bal, balmumu, polen, ar sütü, ar zehiri, propolis, ana ar ve larva gibi ar ürünlerine ek olarak; bitkisel üretimde polinasyona katk larda bulunarak bitkisel üretimde etkin ve baßar l bir ßekilde yerini alm ßt r. Tar msal üretime dayanarak gelißen ve gelißmekte olan ülkelerin ekonomilerine bu yönleri ile ar c l k büyük katk lar getirmektedir. 2. TAR HSEL GEL Þ M ÇERS NDE ARICILIK Ar c l n tarihçesi insano lunun ma ara yaßam sürdü ü onbinlerce y l öncesine kadar gitmektedir. M.Ö 7000 y llar nda spanya'da yap lan kaz larda ortaya ç kar lan ar resim ve fosilleri insanlar n do al yaßamda bulunan ar lardan yararlan ld n göstermektedir. lk insanlar do al olarak a aç kovuklar ve kaya oyuklar na yerleßen ar lar öldürerek, bal n beslenmelerinde kullanm ßlard r. Ar n n ilk kültüre al nd yer M s rd r. Milattan 4000 y l önce M s r da bal, vergi ödemede, di er mallar n sat n al nmas nda bir de ißim metaryali olarak kullan lm ßt r. Mezopotamya'da yaßayan Sümerliler Milattan 3000 y l önce bal bir ilaç olarak kullanm ßlad r. Milattan 2000 y l önce Babil yaz tlar nda, Hint dinsel metinlerinde ve M s r n eski yaz lar nda baldan söz edilmektedir. Eski Yunanistan'da bal, ölülerin ruhlar na ve tanr lara takdim edilen çok de erli bir madde olarak bilinmekteydi. Anadolu'da ar c l n geçmißi çok eskilere dayanmaktad r. Bo azköy'de yap lan kaz larda bulunan M.Ö 1300 y llar na ait Hitit yaz tlar nda, ar c l k yasalar ndan söz edilmektedir. Kutsal kitaplarda da ar lar ve ar ürünlerini konu eden bölümlere yer verildi i görülmektedir. 1
Ar c l kta ilk bilimsel çal ßmalar, 16. Yüzy lda bilim ve teknolojideki gelißmelere paralel olarak baßlam ßt r. Nicket Jacobs, 1568'de ana ar n n yumurtadan meydana geldi ini belirtmißtir. Charles Butler, 1609'da ana ar n n dißi oldu unu göstermiß ve kraliçe ar olarak isimlendirmißtir. C. Linnaeus, 1758'de bal ar lar n bal toplayan anlam na gelen Apis mellifera olarak isimlendirmißtir. A. Janscha, 1771 y l nda ana ar lar n kovan d ß nda ve havada uçarken erkek ar larla çiftleßti ini aç klam ßt r. E. Spilzer, 1788'de ißçi ar lar n kovana nektar getirdikten sonra petekler üzerinde çeßitli hareketler yapt klar n aç klam ßt r. Bu tarihi gelißim içersinde gen merkezleri Asya, Afrika ve Avrupa k talar olan bal ar lar 1638 y l nda Amerika k tas na götürülmüß ve modern ar c l n ilk temelleri at lm ßt r. Lorenzo Langstroth, 1851 y l nda Amerika'da kendi ad ile an lan ve ar lar n do as na uygun, yönetimi kolay ve ölçüleri standart olan ilk modern kovan tipini gelißtirmißtir. Ar c l kta bu y llardan sonra teknik ve bilimsel gelißmeler h z kazanm ß ve günümüzdeki düzeyine ulaßm ßt r. 3. ARICILIÚIN YER VE ÖNEM 3.1. Dünya Ülkelerinde Ar c l k Ar c l k dünya üzerinde yap lan en eski tar msal u raß lardan birisidir. Özellikle bal ar lar n n Amerika ve Avustralya k talar na geçißinden sonra ar c l k, tüm dünya ülkeleri aras nda istikrarl bir gelißme göstermißtir. Ar c l n önemini bilen gelißmiß toplumlar, do al beslenme ve do al ürünlerle tedavi politikas içersinde ar lardan elde edilen bal, balmumu, polen, ar sütü, propolis ve ar zehiri gibi de erli ürünleri pekçok alanda yayg n olarak kullanmaktad rlar. Ar c l n az sermaye ve düßük girdilerle topra a ba l olmadan yap labilmesi, gelißmekte olan ülkelerin k rsal kalk nma çal ßmalar nda önemli bir yer tutmaktad r. Gelißmiß ülkelerde tar msal alanlar n artmas ve yo un ilaçlamalarla do ada azalan tozlay c böceklerin yerine; yetißtirilmeleri ve ço alt lmalar kolay, tar msal ilaçlara dayan kl, 75 km 2 lik geniß bir alanda etkinlik gösterebilen, adaptasyon özelli i yüksek, çok çeßitli bitkileri ziyaret edebilen, bölgeye ve bitkiye uyum göstermiß bal ar lar n ön plana ç karm ßt r. Kültür bitkilerinde verimlilik art ß n n, etkin polinasyona ba ml olmas ar c l öne ç karmakta, ar c l özendirmektedir. Ar c l k, bir yandan polinasyona katk lar getirerek tar mda ürün art ß sa larken, ayn zamanda ar ürünlerinin 2
üretimine neden olarak ülkeye ve yetißtiricilere önemli ekonomik olanaklar sa lamaktad r. Bu yap s ile ar c l k ekonomik de eri olan sürdürülmesi zorunlu bir bir tar m sektörü durumundad r. Dünya'da 52 milyon bal ar s kolonisi bulunmakta ve 1 120 000 ton bal üretimi gerçekleßmektedir. Koloni baß na bal verimi 21.5 kilogramd r. Koloni say s bak m ndan Çin 6 390 000 koloni ile birinci, Etiyopya 5 200 000 koloni ile ikinci ve Türkiye 4 000 000 koloni ile üçüncü s rada yer almaktad r. Bal verimi aç s dan 211 791 ton ile Çin birinci, 87 270 ton ile ABD ikinci, 70 000 ton ile Arjantin üçüncü ve 63 319 ton ile Türkiye dördüncü s rada yer almaktad r. K talar aras nda Afrika K tas 15 861 000 adet koloni ile birinci s rada yer almaktad r. Ancak bu k tada teknolojik gelißmelerin yetersiz olmas bal verimini yükseltememißtir (9 kg/koloni). Avrupa k tas nda toplam koloni say s 12 771 620 dir. Bu k tada y lda 279 871 ton bal üretimi gerçekleßmekte ve koloni baß na ortalama verim 21.9 kg düzeyindedir. Amerika k tas nda 9 192 000 adet koloni ile 284 748 ton bal üretmekte ve koloni baß na bal verimi 30.98 kg olmaktad r. Avustralya k tas nda ise 350 000 koloniden 25 925 ton bal üretilmekte koloni baß na bal üretimi 74.0 kg ile k talar aras nda en yüksek bal verimine düzeyine ulaßm ß bulunmaktad r. Bu sonuçlar dünya ülkelerinde bal üretim etkinli inin koloni say s na ba l olmadan yap ld n, bal veriminin yüksek oldu u ülkelerde modern ar c l k tekniklerinin ileri düzeyde uyguland n göstermektedir. 3.2. Türkiye de Ar c l k 3.2.1. Genel Yap s Ar c l n yayg n oldu u ülkemizde önceleri geleneksel yöntemlerle yap lan ar c l k faaliyetleri her geçen y l yerini, yeni tekniklerin kullan m na yönelerek de ißtirmektedir. Ülkemiz uygun ekolojisi, zengin floras ve ar materyalindeki genetik varyasyonu ile ar c l kta söz sahibi ülkelerden biri durumundad r. Üç k ta aras nda co rafi konumu ve iklim özellikleriyle do al köprü konumunda bulunmas nedenleriyle dünyan n en önemli olarak nitelenen on iki ar gen merkezinden birisidir. Ülkemizde 10 000 nin üzerinde do al çiçekli bitki türü, bölgesel koßullara uyum göstererek yetißmektedir. Dünya'da belirlenmiß ball bitki türlerinin % 75'i ülkemizde do al koßullarda bulunmaktad r. Her co rafi bölgemiz ar c l k aç s ndan kendine özgü çok de ißik bitki türlerini bar nd rmaktad r (Þekil 1). 3
Þekil 1. Do al Bitki Alanlar nda Ar Kolonileri ve Bal Ar s n n Görünümü. Türkiye'de 1997 y l na göre, 4 milyon adet koloni varl ndan 63 319 ton bal ve 3 753 ton balmumu üretilmißtir. Bal verimi 16 kg/kolonidir. Koloni say s aç s ndan en zengin Ege Bölgesidir, bunu Karadeniz ve Akdeniz Bölgeleri izlemektedir. Koloni say s ve bal üretiminin en yo un oldu u iller s ras yla Mu la, Ordu, Adana, zmir ve Antalya'd r. 4
Ege Bölgesinin özellikle Mu la, Marmaris, Bodrum, zmir yöreleri zengin k z lçam (Pinus brutia) ve f st kçam (Pinus pinea) a açlar ndan olußan ormanlar ile kapl d r ve bu alanlar çok verimli çam bal üretim merkezleridir. Her y l binlerce ar yetißtiricisi kolonilerini A ustos, Eylül, Ekim ve Kas m aylar nda bu çam alanlar na götürerek kaliteli çam bal üretmektedirler (Þekil 2). Þekil 2. Çam Üretim Alanlar nda Ar Kolonileri ve K z lçam A açlar nda Yaßayan Çam Pamuklu Koßnilinin Görünümü. 5
3.2.2. Üretim Etkinli i Ülke genelinde ar c lar n büyük bir k sm bal üretmeyi amaçlayarak ar c l k yapmaktad r. Bal üretimini gerçekleßtirmek için kolonilerini y l içersinde mevsime göre çiçek açan uygun bitkilerin bulundu u alanlara götürmektedirler. Yaklaß k 141 000 aile geçimini ar c l ktan sa lamaktad r. Bu grup içinde 10 000 aile, ar c l bir meslek olarak yapmakta ve ticari anlamda gelir sa lamakta; 35 000 aile baßka iß kollar nda çal ßmakla birlikte ar c l yan gelir kayna olarak kullanmaktad r. Geri kalan ar c lar ise aile gereksinimini karß lamak üzere küçük çapta ar c l k yapmaktad rlar. Büyük çapta ar c l k yapan ißletmelerde koloni say s 100 ile 500 aras ndad r. Bu ißletmeler y lda 4-5 kez yer de ißtirerek bal üretimlerini koloni baß na 30 kg seviyesine yükseltebilmißlerdir. Göçer ar c lar, de ißik yörelerden elde ettikleri ballar genellikle süzme bal ßeklinde kooperatifler kanal yla veya toptan sat ß n kendileri yaparak de erlendirmektedir. Ar c lar n % 80'i kolonilerini Ege ve Akdeniz sahil kußa nda k ßlatmakta, narenciye çiçeklerinden yararlanarak populasyonlar n üst düzeye yükselterek Nisan sonu-may s baß nda ç Anadolu, Orta Anadolu, Do u ve Güney Anadolu Bölgelerinin uygun bitki alanlar na götürmektedirler. Bu bölgelerin bitki floras ndan yararlanland ktan sonra Haziran-A ustos aylar nda bir k s m ar c pamuk bal için Urfa, Diyarbak r veya Ayd n, Denizli ve zmir illerine; bir k sm ise ayçiçe i bal üretmek için Trakya ve Ege Bölgelerine gitmektedirler. Ar c lar n büyük bir k sm da çam bal üretmek için Eylül-Kas m aylar aras nda Bodrum, Mu la, Söke, Marmaris yörelerinde konaklamaktad r (Þekil 3). Ülkemiz çam bal üretiminde Dünya'da tek üretici konumundad r. Çam bal üretimi y llara göre de ißmekle birlikte y lda yaklaß k 15 000-25 000 ton üretim gerçekleßmektedir. Elde edilen çam bal n n % 85'i AB ülkelerin ihraç edilmek üzere toplanmaktad r. Koloni say s 5-50 aras nda olan ißletmeler, genelde sabit ar c l k yapan küçük aile ißletmeleridir. Koloni baß na ortalama bal verimleri 5-10 kg d r. Bu ißletmeler ar c l yan gelir sa lamak veya aile gereksinmesini karß lamak amac yla yapmaktad rlar. Türkiye'de üretilen bal n büyük bir k sm iç tüketim talebinin karß lanmas nda kullan lmaktad r. Süzme bal üretiminin toplam üretimdeki yeri % 90 düzeyindedir. Süzme bal, yayla veya çiçek bal ad alt nda pazarlanmaktad r. 6
Þekil 3. Göçer Ar c l k. 4. S STEMAT KTE BAL ARISI VE IRKLARI Dünya üzerinde Apidae familyas na ba l dört tür bal ar s bulunmaktad r. Bunlar aras nda en yayg n ve ekonomik önemi bulunan Apis mellifera türüdür. Ar n n taksonomik s n fland r lmas aßa da gösterilmißtir. 7
Alem Þube S n f Tak m Alt Tak m Üst Familya Familya Cins Tür : Animalia (Hayvanlar) : Arthropoda (Eklembacakl lar) : Insecta (Böcekler) : Hymenoptera (Zar kanatl lar) : Apocrita : Apoidea : Apidae (Ar lar) : Apis (Bal ar lar ) : Apis mellifera Apis dorsata Apis florea Apis cerena (indica) Bal ar lar genel olarak Do u ar lar, Afrika ar lar ve Bat ar lar ßeklinde gruplanarak incelenmektedir. A. mellifera d ß ndaki üç tür bal ar s Asya k tas nda yaßamakta ve Do u ar lar n olußturmaktad r. Do u ar lar Bat ar lar kadar bal üretmedikleri için ekonomik de erleri yoktur. Bal verimleri 2-10 kg/y l aras nda de ißmektedir. Afrika ar lar n n A. m. intermissa, A. m. lamarckii, A. m. capensis, A. m. adonsonii olmak üzere dört rk bulunmaktad r. Bu rklar içerisinde en popüler olan A. m. adonsonii'dir. Son derece h rç n olan bu ar lar yetißtirildikleri çevrelerde sorunlar yaratm ßlard r. Dünya üzerinde ekonomik de eri yüksek bal ar s rklar Bat grubunda yer almaktad r. Bu grubu talyan (A. m. ligustica), Karniyol (A. m. carnica), Kafkas (A. m. caucasica), Avrupa esmer (A. m. mellifera) ve Anadolu (A. m. anatoliaca) ar lar ile düßük ekonomik de ere sahip K br s (A. m. cypria) ve Suriye (A. m. syriaca) ar lar olußturmaktad r. Bu ar lar içerisinde ekonomik de ere sahip olan bal ar s rklar n n baz önemli morfolojik, fizyolojik, davran ß özellikleri Çizelge 1'de verilmißtir. 8
Çizelge 1. Kafkas, Karniyol, talyan ve Anadolu Irk Bal Ar lar n n Özellikleri (D E, 1997). Özellikler Kafkas Karniyol talyan Anadolu Vücut yap s Orta, ince-uzun Büyük, ince-uzun Orta, ince-uzun Orta irilikte Renk Koyu, gümüßi gri Kahverengi-siyah 1 ve 3. kar n halkas sar 2 ve 3. kar n halkas turuncu Dil uzunlu u (mm) 6.7-7.2 6.4-6.8 6.2-6.6 6.4-6.5 Çiftleßmiß ana a rl (mg) 200 205 210 200 Bal verimi Çok iyi yi yi Orta H rç nl k Davran ß Uysal Sakin Az h rç n K ßlama yetene i yi Çok iyi yi Çok iyi lkbahar gelißimi Geç fakat h zl Çok erken ve h zl Erken Geç fakat iyi O ul verme e ilimi Çok düßük Çok düßük Orta Orta Ya ma e ilimi Çok Az Az Orta Hastal klara dayan kl l k Nosemaya hassas Yavru hastal klar na dayan kl Mum güvesiyle iyi mücadele eder Yavru çürüklü üne hassas Petek s rlama Esmer, iç bükey Düz veya d ß bükey Bombeli Düz Propolis biriktirme Çok fazla Az Çok az Orta Ana ar yumurta verimi 1100-1500 1400-2000 1500-2000 1000-1500 9
Ülkemizde yayg n olan Anadolu ar s üzerinde Brother Adam uzun y llar araßt rmalar yaparak bu ar n n rk özelliklerini saptam ßt r. Anadolu ar s esmer renkli ve küçük yap l d r. K l ç ve Kalkan ar s olarak iki ayr hatt bulunmaktad r. K l ç ar lar n n h rç n karakterli ve kovan giriß deli ine dikey olarak petek ördü ü, Kalkan ar lar n n ise daha iyi huylu ve kovan giriß deli ine paralel petekler ördü ü bilinmektedir. Son y llarda göçer ar c l k tipi yetißtiricili in yayg n olarak yap lmas nedeniyle Anadolu ar rk di er ar larla melezlenmißtir. Ülkemizde yayg n olarak kullan lan ve ekonomik de eri yüksek di er ar rk Kafkas ar s d r. Anavatan Orta Kafkasyad r. Özellikle Karadeniz ve Do u Anadolu Bölgelerinin s n r bölgelerinde local formlar koruma alt na al nm ßt r (Þekil 4). 10 Þekil 4. Anadolu ve Kafkas Ar Irk n n Petek Üzerinde Görünüßü.
5. BAL ARILARINDA YAPISAL ÖZELL KLER 5.1. Genel Yap Bal ar lar n n vücudu iskelet görevi de gören kitin tabakas ile örtülüdür. Ar n n vücudu s k k llarla kapl d r. Vücut; Baß, Thorax (Gö üs) ve Abdomen (Kar n) olmak üzere üç ana k s mdan olußur. Baß k sm nda gözler, duyargalar (antenler) ve beslenme organlar (a z parçalar ) bulunur. Ar larda baß n yanlar nda iki bileßik göz ile baß n üst k sm nda üç basit göz olmak üzere toplam beß adet göz bulunur. Bileßik gözler ar bireylerine göre de ißen say da basit gözler (ommatidium) den olußmußtur. Ana ar da 3 900, ißçi ar da 6 300 ve erkek ar da 13 000 adet ommatidium bulunur. Bu nedenle erkek ve ißçi ar larda görme özelli i çok gelißmißtir. Erkek ar lar bu özellikleri ile ana ar y çiftleßme uçußunda havada kolayl kla görebilmekte ve izleyebilmektedir. Ana ar lar yanl zca çiftleßmek ve koloninin o ula gitmesi durumunda kovandan d ßar ç kt klar için bileßik gözlerdeki hücreler daha azd r. Basit gözler yak n cisimler ile ß k yo unlu unu alg lamada güneßin yerini ve yönünü bulmada; bileßik gözler uzak cisimleri görmede görev al rlar. Duyargalar bir çift olarak baß n ön orta k sm nda bulunur. Ar lar n koku ve tad alma, dokunma, s cakl k, rüzgar h z ve yönünü alg lama organ olarak görev yapmaktad r. Bir çift kas ile gövdeye ba lanan duyargalar her yöne hareket edebilirler. Duyargalar ana ve ißçi ar larda 12, erkek ar larda 13 parçadan olußur. Bunlar n üzeri duyu alg lama noktalar ve k llarla kapl d r. Bal ar lar nda üst dudak, bir çift üst çene, bir çift alt çene ve alt dudaktan olußan a z k sm yalay c emici tiptedir. ßçi ar lar üst çenelerini çiçek tozlar n n (polen) toplanmas nda, bir maddeyi veya cismi tutup kavramada ve mum ißleme ißleminde kullan r. Alt çene ve alt dudak birleßerek hortum ßeklindeki dili olußturur. Dil çiçekten bal özü (nektar) ve s v maddeleri emmede kullan r. Kullanma an nda uzun bir tüp ßeklini alan hortum, kullan lmad zaman k vr larak baß n alt arka k sm na çekilir. ßçi ar larda baß n iki yan nda salk m ßeklinde ar sütü salg layan salg bezleri bulunur. Ar larda thorax, ayak ve kanatlar n ç k ß noktas olan ve içerisi kaslarla dolu olan hareketsiz k sm n olußturur. Bal ar lar nda gö üs; ön gö üs, orta gö üs, son gö üs ve propodeum olmak üzere dört k s mdan olußur. Ön gö üste bir çift ön bacak; orta gö üste bir çift orta bacak ve ön kanatkar ile son gö üste bir çift arka bacak ve bir çift arka kanat bulunur. ßçi ar larda her biri 6 segmentten olußan üç çift bacak vard r. Bacaklar yürüme ve tutunma ißlevi 11
yan nda; duyargalar, baß ve a z parçalar n n temizlenmesini sa lar. Orta bacaklar thorax n temizlenmesinde, polenlerin arka bacaklara iletilmesinde, balmumu plakalar n n yerinden ç kar lmas nda ve solunum deliklerinin temizlenmesinde kullan l r. Arka bacaklarda polenleri ve propolisi kovana taß mada kullan lan polen sepeti bulunur. Bacaklar n ucundaki t rnaklar balmumunun salg lanmas s ras nda ar lar n birbirine kenetlenmesine ve pürüzlü yüzeylerde yürümeye, ayak alt ndaki lob ise kaygan yüzeylere tutunmas n sa lar. Ar lar ön ve arkada iki çift kanata sahiptir. Ön kanatlar daha geniß ve damarl d r. Dinlenme an nda arka kanatlar n üzerinde durur. Ar n n uçußu s ras nda birbirine kenetlenerek bir perde olußturur ve ar ya 65 km/saat h z kazand r r. Ar lar n kar n k sm nda sindirim ve üreme organlar ile balmumu bezleri, koku bezleri ve i ne bulunur. Ar larda abdomen 10 segmentten olußur, ancak 1. segment gö üs ile birleßmißtir, 8.,9. ve 10.segmenter 7. segmentin içine girmißtir. Abdomen, segmentler aras zarlarla esnek bir yap kazanm ßt r. Abdomenin 4, 5, 6 ve 7. segmentlerin alt k sm nda balmumu salg bezleri ile 7. segmentin üst k sm nda koku salg bezi bulunmaktad r. Ana ve ißçi ar larda abdomenin sonunda zehir kesesi ve i ne yer al r. ne savunma amaçl kullan l r. ßçi ar i nesi üzerinde 9 adet geriye dönük ç k nt bulunur ve bir kez kullan labilir. Ar sokmas sonras i ne zehir kesesi ile sokulan yerde kal r ve ißçi ar 1-1,5 saat içersinde hayat n kaybeder. Ana ar da i ne daha düz yap da ve 5 çift geriye dönük ç k nt içerir. Bu özelli i ile ana ar, i nesini sokulan yerden çekebilmektedir. Ana ar i nesini kendine rakip ana ar lara karß kullan r. Erkek ar da i ne yoktur. 5.2. ç Yap 5.2.1. Sindirim Sistemi Ar larda sindirim a zda baßlar, yemek borusu bal midesi, ba rsaklar ile anüste son bulur. Bal midesi kar n k sm n n girißinde, ampül ßeklinde genißleyebilme özelli inde bir yap d r. Bal ar lar su, nektar ve bal gibi s v besinleri bal midesinde depolayarak kovana taß r. Ön mide, polenin esas mideye geçmesini, nektar n ise geçmesini engelleyen bir musluk görevi görür. Sindirim olay abdomenin içini kaplayan k vr ml yap da olan esas midede gerçekleßir. Sindirilmeyen art k maddeler ince ba rsak arac l yla rektum ve anüs yolu ile d ßar at l r. Ar lar k ß aylar nda kovanlar n kirletmemek için d ßk lar n rektumda 12
biriktirirler. Ar larda metabolizma art klar n kan yoluyla boßaltan ve böbrek görevini yüklenmiß 100 adet malpigi tüpleri bulunur. 5.2.2. Dolaß m Sistemi Ar larda aç k kan dolaß m sistemi bulunmaktad r. Dolaß m sistemini olußturan kan damar abdomenin 6. segmentinden baßlayarak thoraxa geçer ve oradan da baßa kadar uzanarak beynin alt k sm na aç l r. Bu damar n abdomende kalan k sm na kalp, thoraxta kalan k sm na aort denir. Her abdomen segmentinde kan n kalbe girebilmesi için kalbin yanlar nda delikler bulunur. Kalbe giren kan, kalbin ritmik at ßlar ile ileriye do ru pompalanarak thorax geçip beynin alt k sm na boßal r. Baß ve thoraxtaki organlar dolaßt ktan sonra thoraxa ve oradan da abdomene boßalarak tekrar dolaß ma devam eder. Ar larda kan aç k sar renktedir. 5.2.3. Solunum Sistemi Ar larda solunum vücudu kaplayan solunum borular ve hava keseleri ile yap lmaktad r. Solunum borular hava delikleri yoluyla d ßar ya aç lmaktad r. Ergin ar lar nda thoraxta 3, abdomende 7 olmak üzere toplam 10 çift hava deli i bulunmaktad r. Hava keseleri uçuß s ras nda hava ile dolu tutulur. Hava keseleride solunum borucuklar ile dokulara ve hücrelere oksijeni taß r, karbondioksitin at lmas n sa larlar. 5.2.4. Sinir Sistemi Ar larda sinir sistemi beyin, ana sinir kordonu ve yedi sinir dü ümünden olußur. Beyin gözlerden, duyargalardan ve ayaklardan ald uyar lar ve duyular ana sinir kordonu ile ilgili hücrelere gönderir. Beyin ve sinir dü ümleri uyar lar tek baß n alma özelli i gösterebildi inden ar n n baß kesildi inde yürüme, uçma ve sokma özelli i kaybolmaz. 5.2.5. Üreme Sistemi ve Biyolojisi Ana ve erkek ar lar n üreme organlar gelißmißtir. ßçi ar lar dißi olmalar na karß n üreme organlar ve çiftleßme yetene i gelißmemißtir. 13
Erkek ar larda üreme organ bir çift testis, vas deferans, vesicula seminalis, bir çift mukoza bezi, bunlar n birleßti i ejekülasyon kanal ve penisten olußmaktad r. Erkek ar lar gözden ç k ßtan 12-14 gün sonra cinsi olgunlu a erißir, yaklaß k 1-1.5 mikrolitre (8-10 milyon adet) sperma üretirler. Erkek ar lar n tek görevi ana ar y havada uçarken döllemektir. Erkek ar lar ana ar lar n çiftleßme uçußu s ras nda salg lad klar feromonlar antenlerindeki duyu organlar yla alg layarak, ana ar n n bulundu u bölgeyi saptad ktan sonra çok kuvvetli gözleriyle ana ar y görür ve ona do ru uçarak çiftleßmeye çal ß rlar. Çiftleßen erkek ar bir süre sonra ölür. Ana ar n n üreme organlar bir çift yumurtal k (ovaryum), bir çift yanal yumurta kanal (lateral oviduct), ana yumurta kanal (median oviduct), sperm kesesi (spermatheca) ve döl yolundan (vagina) olußur. Her yumurtal kta say lar 160-210 adet olan ve yumurta üreten yumurta tüpleri (ovariol) bulunur. Her yumurta tüpünün uç k sm ndaki hücreler bölünerek ço al r ve yumurtalar olußturur. Olgunlaßan yumurtalar lateral oviduct dan median oviducta geçer. Bu s rada yumurta, spermacheca dan sal nan spermalar ile döllenirse ißçi ar, döllenmez ise erkek ar olußur. Ana ar n n yumurtlama kapasitesi; mevsim, yaß, rk ve beslenme durumuna ba l olarak de ißir. Üreme aktivitesinin yo un oldu u ilkbahar ve yaz aylar nda ana ar günde kendi a rl na eßit a rl kta, 1 100-2 000 adet yumurta üretebilir. Ana ar ergin duruma geldikten sonra 5-7 gün içinde çiftleßmek üzere kovan ndan ayr l r. Erkek ar lar, ana ar y yerden 6-10 metre yüksekten izlemeye baßlar, çiftleßme ar l ktan 2 km uzakl kta havada gerçekleßir. Ana ar 8-10 erkek ar ile çiftleßir. Çiftleßme uçußu ayn gün içinde 1-3 kez yap labilir. Her uçuß 25 dakika sürer. Ana ar erkek ar lardan yeterli miktarda spermay depolad n hissetti inde, uçußunu tamamlayarak çiftleßme ißareti ile kovan na geri döner. Ana ar kovan içinde 3-5 gün dinlendikten sonra yumurtlamaya baßlar. Yumurta b rakmaya baßlayan bir ana ar n n yeniden çiftleßme uçußuna ç kmas söz konusu de ildir. Do al olarak çiftleßen ana ar lar n sperm keselerinde 4-6 milyon spermatozoa depolanm ßt r. Sperm kesesi bezleri ile beslenen ve korunan spermalar ana ar n n sperma kesesinde y llarca canl kalabilmektedir. 14
6. KOLON DE SOSYAL YAÞAM VE GÖREV PAYLAÞIMI Bal ar lar kolonide toplu halde yaßayan, kar ncalardan sonra en gelißmiß sosyal böceklerdir. Bu sosyal yap, bireyler aras nda ve bireylerin yaß na ba l olarak bir iß bölümü üzerine kurulmußtur. Ar kolonisi bir ana ar ile say lar mevsimlere göre, 10 000-60 000 aras nda de ißen ißçi ar larla ile yine say lar 0-2 000 aras nda de ißen erkek ar lardan olußur. Bu bireyler aras nda genetik, yap sal ve ißlevsel farkl l klar yan nda; yumurtadan ergin hale gelinceye kadar beslenme rejimlerine ba l olarak yetißme sürelerinde de farkl l klar bulunmaktad r (Çizelge 2). Çizelge 2. Bal Ar s Kolonilerinde Bireylerin Gelißme Süreleri (gün). Dönemler Gelißme Süresi (gün) Ana Ar ßçi Ar Erkek Ar Yumurta 3 3 3 Larva 5.5 6 6.5 Pupa 7.5 12 14.5 Toplam Ç k ß 16 21 24 Beslenme tüm bireylerde larva döneminden pupa dönemine kadar sürer. Ana ar lar larva döneminden baßlayarak yaßam n n sonuna kadar sadece ar sütü ile beslenir. ßçi ve erkek ar lar larva dönemlerinin ilk üç gününde ar sütü, sonraki üç gününde bal ve polen kar ß m ile beslenmektedirler. Ana ar ile ißçi ar ayn genetik yap ya sahiptir. Ana ar ile ißçi ar aras ndaki ißlevsel farkl laßma uygulanan de ißik beslenme rejiminden kaynaklanmaktad r. 6.1. Ana Ar n n Yap s ve Görevi Ana ar kolonide düzen ve süreklili i sa lar. Kovan içinde normal koßullarda bir tane bulunur. Ana ar döllenmiß yumurtadan olußan dißi bireydir. Yumurtlama yetene i en üst düzeydedir. Buna karß n yavrular na bakma ve besleme yetene ine sahip de ildir. Ana ar n n beslenme, bak m ve temizliklerini ißçi ar lar yaparlar (Þekil 5). 15
Þekil 5. Ana Ar ve Çevresindeki Bak c ßçi Ar lar. Vücut yap s ince ve uzun, rengi ißçi ve erkek ar lara oranla daha aç k, parlak ve canl d r. Vücut uzunlu una göre kanatlar k sa oldu undan uçma yetene i azd r. Ana ar lar yaßamlar boyunca sadece çiftleßme ve koloninin o ul vermesi s ras nda uçarlar. Ana ar larda polen sepeti, bal mumu salg ve koku salg bezleri gelißmemißtir. Kolonide yumurtlayan bir ana ar varsa ißler yolunda demektir. Bu durumda ißçi ar lar kovandaki tüm ißleri titizlikle yürütürler. ßçi ar lar ana ar n n varl n, ana ar lar n çene alt salg bezinden salg lad klar kimyasal maddelerin (feromonlar) varl ile anlarlar. Genç ana ar lar yüksek konsantrasyonda feromon salg larlar ve daha çok ilgi görürler. Ana ar n n salg lad feromonlar, çevresinde bulunan ißçi ar lar taraf ndan duyarga temas ve besin al ßverißi ile koloniye da lmaktad r. Ana ar fermonlar n n koloni üzerindeki etkisi ßu ßekildedir: a- ßçi ar lar n yumurtal klar n n gelißmesini önlemektedir. b- Ana ar yüksüklerinin yap lmas n, koloninin yeni bir ana ar yetißtirmesini engellemektedir. 16
c- Çiftleßme uçußu s ras nda erkek ar lar cezbederek ana ar y izlemelerini ve çiftleßme arzusunu etkilemektedir. d- Koloninin o ul vermesi durumunda ißçi ar lar n ana ar etraf nda toplanmas n sa lamaktad r. e- Koloni içi ve d ß nda ißlerin düzenli ve sa l kl yürütülmesinde etkilidir. Bir kolonide ana ar öldü ü veya kayboldu u zaman tüm ißler aksar. Bu durumda ana ar n n yoklu unu anlayan ißçi ar lar petek gözlerinde bulunan yumurta veya 0-3 günlük larvalardan yeni ana ar yetißtirmeye baßlarlar. E er kovanda uygun yumurta veya larva yoksa baz ißçi ar lar yumurtal klar n gelißtirerek dölsüz yumurta üretirler. Dölsüz yumurtalardan erkek ar olußur. Bu tip kolonilere yalanc anal koloni denir. Ana ar lar 3-5 y l yaßabilmelerine karß n en verimli olduklar dönem ilk 2 y ld r. Ana ar yaßlan nca koloni içindeki yaßam n sürdürebilmek amac yla dölsüz yumurta say s n art rmakta, buna karß n spermleri tasarruflu kullanmakta ve sonuçta kovanda erkek ar say s yükselmektedir. Bu nedenle teknik ar c l kta kovandaki ana ar n n 2 y lda bir de ißimi zorunlu olmaktad r. 6.2. ßçi Ar n n Yap s ve Görevi Kolonide say ca en fazla bulunan bireylerdir. Dißi olmalar na karß n üreme organlar ve çiftleßme yetenekleri yoktur. Koloninin tüm ißlerinden sorumlu olduklar ndan içgüdüsel ve yap sal yönden ana ve erkek ar lardan farkl d rlar. Koloninin yap olarak en küçük bireyidir. Vücutlar n n her yan tüy ve sert k llarla kapl d r. Ana ar n n ve larvalar n beslenmesi için salg bezlerinden ar sütü, nektar bala dönüßtürebilmek için invertaz enzimi üretirler. Nektar taß mak için geniß bir bal midesine, polen taß mak için arka ayaklar nda polen sepetçiklerine, balmumu üretmek için balmumu salg bezlerine, nektar ve su kaynaklar ile o ulun yerinin belirlenmesinde koku salg bezine sahiptirler. ßçi ar lar kolonilerinin savunmas n, bal, polen ve yavrular n korunmas n çene alt bezlerden ve i ne bölmesinden salg lad klar alarm feromonu ile sa larlar (Þekil 6). Bu feremonlar ißçi ar larda koloniyi uyarma, alarm verme, düßman belirleme ve sokma içgüdüsü uyand rmaktad r. ßçi ar lar yaßamlar boyunca kovan içi ve d ß nda var olan tüm ißleri, aralar nda ißbirli i yaparak planl bir ßekilde yürütürler (Çizelge 3). 17
ßçi ar lar n ömrü ç kt klar mevsime göre de ißmektedir. lkbahar ve yaz aylar nda ç kan ißçi ar lar ißlerin yo un ve düßmanlar n fazla olmas nedeniyle 30-35 gün yaßarlar. Ancak sonbaharda ç kan ißçi ar lar, k ß yorulmadan kovan içerisinde bal yiyerek geçirdikleri için 5-6 ay yaßayabilmektedir. Çizelge 3. ßçi Ar lar n Yaßam Süresince Yapt klar ßler. Þekil 6. ßçi Ar n n Alarm Feromonu Salg lamas. ßçi Ar Yaß (Gün) Yap lan ßler 0-3 Kendini temizler, besler ve larvalar n s nmas n sa lar. 3-6 Yaßl larvalar nektar ve polenle beslerler. 6-12 Ar sütü salg lama ve genç larvalar n ar sütüyle beslenmesi. 12-18 Balmumu salg lama, petek ißleme ve petek gözlerini örme. 18-21 Koloninin havaland r lmas, temizli i, nektar n tarlac ar lardan al nmas ve olgunlaßt r lmas, polenin petek gözlerine depolanmas çevreyi tan ma, uçuß e itimi ve koloniyi savunmak için bekçilik ißleri. 21- Do adan koloni gereksinimi için nektar, polen, propolis ve su toplama ißleri. 18
6.3. Erkek Ar n n Yap s ve Görevi Ar ailesinin en iri ve tombul bireyi erkek ar lard r. Boyu ana ar lardan k sa fakat ißçi ar lardan daha uzundur. Döllenmemiß yumurtadan erkek ar lar olußur. Kolonide erkek ar say s o ul verme döneminde (ilkbaharda) art ß gösterir. Yaßam süreleri 5-7 ayd r. Kolonide baßl ca görevi ana ar y döllemektir. Erken ilkbahar ve sonbaharda yavru petekleri üzerinde larvalar n s nmas n sa larlar. Ancak çok fazla bal tüketmeleri nedeniyle o ul mevsiminden sonra ißçi ar lar taraf ndan öldürülerek kovan d ß na at l rlar. Erkek ar lar n i neleri olmad için kendilerini tehlikelerden koruyamazlar; nektar ve polen toplamak için gerekli organlar gelißmedi i için de koloni ißlerine yard m edemezler. 7. BAL ARILARINDA DUYUSAL ÖZELL KLER 7.1. Renk Görme Ar lar insanlar n göremedikleri 300-650 nm dalga boyundaki de ißik renkleri ay rt edebilmektedir. Ar lar bitkileri çiçek renklerinin farkl l ndan ay rt ederek tan rlar. Ar lar sar, turuncu ve yeßili bir renk, mavi ile mor renkleri ayr bir renk olarak alg larlar. Ar lar k rm z rengi siyahtan ay rt edemezler ve bu renge karß duyarl d rlar. Ar lar n renkleri ay rt etme özelliklerinden yararlananarak kovanlar de ißik renklere boyan rsa, ar lar n kendi kovanlar n kolayl kla bulabilmeleri sa lanabilir. 7.2. Koku Alma Ar lar duyargalar üzerinde bulunan k l ve duyu noktalar ile kimyasal maddeleri ve kokular çok iyi alg layabilmektedirler. Bu duyu noktalar duyargalar n uç k sm ndan baßlayan ilk sekiz halkada yo unlaßm ßt r. Bu halkalar kesildi inde ar lar n koku alg lama özellikleri kaybolmaktad r. Ar lar çiçeklerin kokusunu 2 km uzakl ktan alg layabilmektedirler. 7.3. Tad Alma Ar lar n tad alma organlar dilleri, duyargalar ve ayaklar nda bulunur. Ar lar bu özellikleri ile tatl, tuzlu, ekßi ve ac maddeleri ay rt ederler. nsanlar taraf ndan tatl olarak nitelenen bir çok madde, ar lar taraf ndan tatl l k duygusu taß mamaktad r. 19
8. BAL ARILARINDA TOPLAMA DAVRANIÞI 8.1. Nektar toplama ßçi ar lar koloni gereksinmesinin karß lanmas için çiçeklere yönelirler. Onlardan nektar toplayarak bala dönüßtürürler. Nektar toplama; mevsime, hava s cakl na, bitki çeßidine, çiçekteki ßeker yo unlu una ve nektar kayna n n uzakl na ba l olarak de ißmektedir. Bitki kayna kovandan uzaklaßt kça ar lar n uçuß süresi, uçuß seferi ve kovana getirdi i nektar miktar azalmaktad r. Ar lar 1 ile 11 km aras nda uzakl klardan nektar toplayabilmelerine karß en ekonomik ve ideal yararlanma uzakl kovandan 800 m alan d r. Nektar toplayan bir ar ise günde 10-24 sefer yapmakta ve her seferinde bal midesinin alabildi i (70-85 mg) nektar n yaklaß k 40-50 mg n koloniye getiribilmekte, gerisini enerji olarak yolda tüketmektedir. Tarlac ar lar nektar kovanda görevli ißçi ar lara aktararak tekrar bitkiye yönelirler. Bir ißçi ar n n petek gözünü nektarla doldurabilmesi için 60 kez bal midesini nektar ile doldurup taß ma yapmas gerekmektedir. Bal midesini bir kez doldurabilmesi için 1000-1500 yonca çiçe i ziyaret edilmelidir. 8.2. Polen Toplama Polen ar lar taraf ndan sabah erken saatlerde toplan r. Çiçe e konan ar vücuduna bulaßan çiçek tozlar n dilleri, ön ve orta ayaklar n kullanarak topak haline getirmekte ve arka bacaklardaki polen sepetine yerleßtirerek kovana taß maktad r. Polen yüküyle kovana dönen ar, petek üzerinde bir süre yürür ve polen kayna n n yerini di er ar lara bildirir. Ar polen yükünü b rakmadan önce petek gözüne baß n sokarak kontrol eder, orta ve arka bacaklar n petek gözü içine sark tarak poleni göze b rak r. Ar lar bir gidiß gelißlerinde kovana ancak iki polen peleti taß yabilirler. Toplanan polenler genellikle nektar ve ar tükürük salg s yla slat larak birbirine yap ßt r l r ve bu ßekilde petek gözüne yerleßtirilir. Petek gözlerine depolanan polende taze polen peletlerine göre daha fazla enzim bulunmaktad r. Ar lar kovana polen taß mak için günde 5-20 sefer yapmakta ve her seferinde 10-30 mg polen taß maktad rlar. Bir koloni uygun koßullarda y lda 35-45 kg polen toplayabilmektedir. 20
8.3. Propolis Toplama Propolis bitkilerin taze sürgün ve tomurcuklardan ar lar n toplad klar reçineli bir maddedir. Kovan so uktan korumak amac yla delik, çatlak havaland rma ve uçuß deliklerinin kapat lmas nda özellikle erken ilkbahar ve sonbaharda toplanmaktad r. ßçi ar lar a z yard m yla bitkiden ald klar propolisi polen sepeti ile kovana getirirler. Ar bir seferde yaklaß k 10 mg propolis kovana getirebilir. Propolisin toplanmas oldukça yorucu ve zaman al c bir ißtir. 8.4. Su Toplama Ar lar kovan nemini ve s cakl n düzenlemek larvalar n beslenmesinde ve bal n yumußat lmas nda suya gereksinim duyarlar. Ar lar su taß mada bal midesini kullan rlar. Koloninin günlük su gereksinimi 250 g. d r. Bir ißçi ar her seferinde 50 mg su taß yabilir. Ar n n su alma süresi 1 dakika olup günde 50-100 sefer yapabilmektedir. 9. ARI DANSI Ar dans, ar lar n birbirleriyle bilgi iletißimini sa lamak üzere yapt klar çeßitli hareketlerin bütünüdür. Ar lar bol nektar kaynaklar bulduklar zaman bal midelerini doldurarak kovanlar na gitmekte ve petekler üzerinde dans ederek kovan içindeki ar lar d ßardaki kayna a yöneltmektedirler. Besin kayna n n kovan n çok yak n nda oldu unu belirten dairesel dans ile kayna n 80-100 metre ve daha fazla uzakl klarda oldu unu anlatan kuyruk sallama dans en önemli danslard r. Bu dans ile besin maddesinin kovana uzakl k ve yönü di er tarlac ißçi ar lara iletilmektedir (Þekil 7). Bu danslar ar lar de ißik ßekillerde yaparak, polen, propolis ve su kaynaklar hakk ndaki bilgileride di er bireylere iletebilirler. Ar lar orak, geçiß, sürükleme, masaj ve temizlik danslar n da yaparlar. 21
Þekil 7. ßçi Ar n n Kuyruk Sallama Dans. 10. ARICILIK TEKN KLER Ar c l k, ar kolonilerine uygulanan teknik bilginin yerinde ve zaman nda kullan lmas n gerektiren ve karß l nda en üst düzeyde ekonomik kazanç temin etmeyi amaçlayan tar msal bir çal ßmad r. Ar c l k çal ßmalar nda baßar l olabilmek için yeterli bilgi ve deneyim ile iyi bir altyap n n kurulmuß olmas gerekmektedir. Ar kolonileri pek çok çevresel faktöre ba ml olarak yönetilmek zorundad r. Teknik anlamda ar c l kta do al ve kültür bitkileri yetißtirme alanlar, iklim koßullar ve ar rk n n seçimi konular önem kazanmaktad r. 22
10.1. Teknik Bilgi ve Deneyim Ar c l kla u raßan kißilerin ar c l k tekniklerini yerine getirebilmesi için bilgi ve deneyim sahibi olmas gerekir. Ar n n morfolojik, fizyolojik ve davran ß özelliklerini ve isteklerini bilerek hareket etmesi; koloni yönetimi, ar lar n taß nmas, ar hastal k ve zararl lar, nektar ve polen veren bitki kaynaklar, mücadele ilaçlar n n zararlar, alerji, ar ürünleri üretim teknikleri, ekipman seçimi ve kullanaca ar rk konular nda yeterli bilgiyi kazanmal d r. Bu nedenle ar c n n belirli e itimden geçmiß ve ö rendiklerini uygulamaya aktarma becerisinde olmas gerekir. Ar c lar kovanlar hakk nda bilgi sahibi olmal ve bu bilgileri sistemli bir ßekilde kay t alt na almal d r. Koloninin ana ar s, hastal klar, yavru, bal ve polen durumu, temel petek gereksinimi konular ndaki bilgileri y l boyunca toplamal d r. 10.2. Altyap n n Olußturulmas Ar c l k, yo un bir emek ve zaman isteyen bir iß olmas na karß n günümüzde ar c l k teknolojisinde yaßanan gelißmelerle yap lmas gerekli faaliyetler daha kolay yap labilmektedir. Ar c l kta modern alet, ekipman ve malzemelerin kullan m sonucu insan ißgücünden ve zamandan büyük ölçüde tasarruf sa lanabilmektedir. Kovanlar: Ar c l kta en önemli çal ßma materyali kovand r. Ar c l n gelißim sürecinde ilkel (a aç kütüklerinden, örme sepetlerden, tahta kutulardan) ve geçit kovan tipleri gelißtirilmiß olmakla birlikte, günümüzde yönetimi ve taß nmas kolay Langstroth ve Dadant tipi modern kovanlar yayg n olarak kullan lmaktad r (Þekil, 8; Þekil, 9). 23
Þekil 8. Sepetten Yap lm ß lkel Kovan n D ßtan ve çten Görünüßü. 24
Þekil 9. Modern Kovan Tipleri. 25
Modern kovan kullanman n sa layaca yararlar: 1- Kovan ölçüleri ar lar n biyolojik çal ßma isteklerine uyumludur. 2- Kovanlar n aç l p kapanmas kolayd r. 3- Koloni yönetiminde kolayl k sa lar. 4- Kovan içersinde hareketli ve standart çerçevelerin bulunmas, bir koloniden di er koloniye ar l, yavrulu, ball ve polenli çerçeve aktar m n kolaylaßt rmaktad r. 5- Kuluçka ve bal üretimi için geniß alanlar olußturulabilmektedir. 6- Bal hasad, ana ar ve kuluçkaya zarar vermeden kolayl kla yap l r. 7- Bal üretimi yüksek olabilmektedir (40-60 kg). 8- Y l içersinde bal üretimine kadar de ißik ürünlerin (ana ar, polen, ar sütü, o ul) üretimi yap larak ek gelir elde edilebilmektedir. 9- Ar hastal k ve zararl lar ile zaman nda kolay bir ßekilde etkinlikle savaß m yap labilmektedir. 10- Modern kovanlar ile çal ßmak iß verimini yükseltmekte k sa süredeçok iß yap labilmektedir. 11- Bölgenin iklim, bitki örtüsüne göre de ißik tipte modern kovan kullan labilir. Langstroth tipi kovanlar, iklimi s cak, kurak olan ve gezginci ar c l n yo un yap ld bölgeler için; Dadant tipi kovanlar, k ßlar a r geçen ve sabit ar c l k yap lan bölgeler için daha uygundur. Modern bir kovan; dip tablas, kuluçkal k, ball k, çerçeveler, örtü tahtas ve kovan kapa ndan olußur. Langstroth kovanda kuluçkal k ve ball k uzunluk, genißlik ve yükseklik aç s ndan ayn ölçülerde ve 10'ar hareketli çerçeveye; Dadant tipi kovanlarda ball k kuluçkal n yar s yüksekli inde ve 12'er çerçeveye sahiptir. Ar l kta ana ar ve o ul üretimi amac yla farkl yap da ve özellikte ana ar yetißtirme kutular ve rußet ad verilen 5 çerçevelik kovanlar kullan lmaktad r. Temel Petek: Ar lar kovan içinde tüm faaliyetlerini petekler üzerinde gerçekleßtirirler. Balmumundan yap lan alt gen prizmalardan olußan petek gözlerini yavru üretimi, bal ve polenin depolanmas nda kullan rlar. Çerçeve ölçülerinde düzgün alt genlerden olußan bu plakalar temel petek olarak 26
isimlendirilir. Temel petekler, balmumunun levha haline getirilmesi sonras, petek gözü boyutlar nda alt gen ßeklinde silindir kal plardan geçirilerek olußturulur. Temel petekler çerçevelerin ortas ndan geçirilen iki s ra paralel veya zigzag (w) ßeklinde gergin çelik teller aras na geçirilerek mahmuz ile tele tutturularak haz rlanmaktad r. ßçi ar lar bu alt gen plakalar ön ve arka yüzlerinden ißleyerek yükseltirler (Þekil 10). Temel petek haz rlanmas nda çerçeve kal b, ar c mahmuzu, ar c bizi, çerçeve telide kullan lmaktad r. Þekil 10. Temel Petek ve ßlenmiß Petek. Ar c Maskesi: Ar sokmalar ndan insanlar korumak için aç k renk pamuklu kumaßlardan çeßitli ölçülerde ve tipte yap lan, yüz k sm görüßü engellemeyen ßekilde telle kaplanm ß özel ar c giysisidir (Þekil 11). Körük: Ar lar sakinleßtirmek amac yla içersinde çeßitli maddelerin (tezek, talaß vs.) yak larak elde edilen duman pompalamaya yarayan bir alettir. Koloni kontrollerinde ar c n n rahat çal ßmas için yan nda mutlaka bulundurmas gerekir (Þekil 12). 27
Þekil 11. Ar c Maskeleri. Þekil 12. Körük ve Eldemiri. 28
Eldemiri: Kovan n aç lmas nda, balmumu ve propolis ile tutturulan çerçevelerin birbirinden ayr lmas nda, ç kart lmas nda, ball n kuluçkal ktan ayr lmas nda ve kovan art klar n n temizlenmesinde kullan l r. Ar c F rças : Bal hasad nda peteklerin üzerindeki ar lara zarar vermeden ve onlar k zd rmadan uzaklaßt rmada kullan lmaktad r (Þekil 13). Þekil 13. Ar c F rças, S r B ca ve S r Tara. S r B ça ve S r Tara : Petekli bal n mekanik süzme makinalar na haz rlanmas için petek s r n n al nmas nda ve aç lmas nda kullan l r. Bal Süzme Makinas : Petekli bal n süzülmesinde kullan lan merkezkaç sistemi ile çal ßan bir alettir. De ißik kapasite ve ölçülerde mekanik veya eletrikle çal ßan tipleri bulunmaktad r. Özellikle teknolojiyi kullanan ülkelerde çok say da pete i ayn anda süzebilen otomatik radial makinalar gelißtirilmißtir (Þekil 14). Dinlendirme Tank : Süzme bal n dinlendirilmesinde kullan l r. Ana Ar zgaras : Bal hasad ndan önce kuluçkal k ile ball k aras na yerleßtirilen ve ana ar n n ball a geçißini önleyen ölçülerde (4.4 mm) çelikten yap lan bir zgarad r. Ana ar y kovan n kuluçkal k k sm nda tutmakta ve sadece ißçi ar lar n ball k k sm na geçmesini sa layarak bal peteklerinin kuluçka petekleri ile kar ßmas n önlemektedir (Þekil 15). 29
Þekil 14. Bal Süzme Makinas. 30
Þekil 15. Ana ar Izgaras. Ana Ar Kafesi: Ana ar üretiminde, koloniye ana ar kazand r lmas nda ve ana nakillerinde ana ar n n korunmas için plastik veya ahßaptan yap lan bir yüzü telle kapl kafeslerdir. Polen Tuza : ßçi ar lar n kovana getirdikleri polenleri toplamaya yarayan bir tuzakt r. Kovanlar n uçuß deli ine yerleßtirilen, ar lar n arka bacaklar ndaki polenin tak lmas n sa layan plaka ve polenlerin topland çekmeceden olußur (Þekil 16). Ar Besleme Yemlikleri: Kolonilerin ilkbahar ve sonbahar beslenmelerinde ßurubunun verilmesinde; kovan üstü, kovan d ß ve kovan içinde kullan labilecek ßekilde gelißtirilen ve çeßitli malzemelerden yap lan yemlikler kullan lmaktad r (Þekil 17). Ayr ca ana ar lar n petek üzerinde kolay bulunmas n ve hangi y la ait oldu unu belirlemek üzere ana ar lar n thorax'n özel boyalarla ißaretlemeye yarayan ekipmanlar bulunmaktad r. 31
Þekil 16. Polen Tuza. 32
Þekil 17. Ar Besleme Yemlik Tipleri. 10.3. Ar Irk n n Seçimi Ar rk ar c l k yap lan bölge koßullar na uygun olarak seçilmelidir. Seçilen bu rk yüksek oranda bal yapma yetene ine sahip, yavru büyütme özelli i fazla buna karß n, o ul verme özelli i düßük olmal d r. Hastal k ve parazitlere dayan kl, k ßlama yetene i yüksek ve uysal olan ar rklar ile çal ßmaya özen gösterilmelidir. 10.4. Ar l k Yerinin Seçimi Ar c l k bitki örtüsü ve iklim gibi do al koßullara ba l d r. Ar c lar y l içersinde koloni gelißimi ve yüksek bal verimi sa lamak amac yla de ißik bölgelere gitmektedirler. Ar c l k yap lacak bölge nektar ve polenli bitki örtüsü bak m ndan zengin, fakat tar msal savaß m ilaçlar n n kullan lmad özelliklerde olmal d r. Ar c lar bulundu u ve gidebilece i bölgelerin; bitki çeßitleri, çiçeklenme süreleri, ana nektar ak m zamanlar, iklim özellikleri, tar msal faaliyetleri ve toprak yap s konusunda bilgili olmalar gerekir. 33
Ar kolonilerinin konumland r ld yere ar l k denir. Ar c lar n ar l k seçimine özen göstermesi gerekir. Ar l kta bulunmas gereken özellikler aßa da s ralanm ßt r. 1- Ar l k rüzgar almamal ve ya ß sular n n göllenmedi i drenaj iyi olan bir konumda olmal d r. 2- Ana yollardan, insan ve hayvanlar n geçiß noktalar ndan uzakta sakin bir ortam olmal d r. 3- Arazi engebeli ve dik yamaçl olmamal d r. 4- Ar l k yak n nda do al su kayna bulunmal d r. 10.4.1. Kolonilerin Bitkilere Da l m Koloniler bitkilerin çiçeklenme dönemlerinden en az bir hafta öncesinde bitki alanlar na taß nmal ve arazide bal veren bitki yo unlu una uygun olarak da t lmal d r. Koloni say s ; çiçek yo unlu una, bitkinin çekicili ine, çevredeki di er böcek türlerine ve aralar ndaki rekabete, çiçek türüne göre bölgeden bölgeye de ißmektedir. Bu aç dan bahçe bitkileri için hektar baß na 3-6 koloni önerilmekte ancak bitki çok çekici ise hektar baß na 2.5 koloniden daha az önerilebilmektedir. Ayr ca ßeftali, kiraz, erik, badem, elma, armut, mandarin, karpuz, kavun, kabak, h yar, üçgül, fi ile pamuk, fazelya ve kolza alanlar na her 4 dekara 1-2 koloni; so an, ayçiçe i, havuç, aspir, yonca, tatl ve k rm z üçgül bitkilerinde her 4 dekara 3-4 koloni yeterli olabilmektedir. Koloniler yaz n gölgelik, k ß n ise güneßi do rudan alan yerlere ve uçuß delikleri do u ve güneye bakacak ßekilde yerleßtirilmelidir. Kovanlar yo un ot ve çal lar aras na konulmamal, nemden ve zararl sürüngenlerden korunmak için 20-30 cm yükseklikte sehpalar üzerine konulmal d r. Kovanlar aras nda yandan ve arkadan en az 1-1.5 m aç kl k bulunmas ar ßaß rmalar ve ya mac l k aç s ndan önem taß r. Kovanlar arazide düz bir ßekilde s ralanmamal, özellikle a açlar n alt na 5-10 lu gruplar ßeklinde da t lmal d r. Ar lar n kovanlar n ßaß rmamalar için kovanlar n ön k sm de ißik renklere boyanmal d r. 34
10.4.2. Ar Bitki lißkisi ve Önemli Bitkiler Do ada bitkisel üretimin süreklili inin sa lanmas ve do al dengenin korunmas nda böceklerin özellikle bal ar lar n n önemi büyüktür. Ar lar ile bitkiler aras nda karß l kl bir yarar ilißkisi bulunmaktad r. Ar ve bitki ilißkisi sonucunda elde edilen ürünlerde insanlar n yaßam nda ve kullan m nda önem kazanmaktad r. Bal özü bitkilerin toprak üstü yap lar nda özellikle çiçeklerinde çiçeksiz bitkilerin ise gövdelerinde özel salg bezlerinden salg lanan ve bal n hammaddesi olan ßekerli bir s v d r. Bitki türüne ve çevre koßullar na ba l olarak ßeker oran % 4 ile % 60 aras nda de ißim gösterir. Bitkideki nektar ßeker içeri ine göre; üstün sakkaroz içerenler, eßit ölçüde sakkaroz ve fruktoz içerenler ve daha üstün fruktoz ve glikoza sahip olanlar ßeklinde ayr labilmektedir. Leguminosa familyas na ait bitkiler daha çok sakkaroz, cruciferae familyas bitkiler fruktoz ve glikoz içeren nektar salg larlar. Bal ar lar özellikle dengeli sakkaroz, glikoz ve fruktoz içeren bitki nektarlar n tercih ederler. Bu aç dan tatl üçgülü ve yoncay, melez ve k rm z üçgüle oranla daha fazla ziyaret ederler. Çiçeklerin erkek üreme birimini olußturan çiçek tozu yap s nda % 6-% 28 oran nda protein bulunmas nedeniyle ar lar n beslenmesinde ve vücut gelißiminde önem kazan r. Bitkilerin nektar ve polen verimine pek çok iç ve d ß faktör etki etmektedir. Bunlar; çiçeklenmenin do as, tozlaßma, güneß ß, hava s cakl, nem ile toprak suyu, s cakl ve verimlili idir. Do ada bal ar lar n n nektar ve poleninden yararland pek çok kültür bitkileri (yem, baklagil, endüstri, sebze, ba, bahçe) ve do al yetißen a aç ve çal lar bulunmaktad r. Kültür bitkilerinden olan üçgül, fi, yonca, korunga, ayçiçe i, kolza, fazelya, pamuk, tütün, aspir, bakla, fasulye, lahana, turp, ßalgam, karn bahar, kabak, h yar, havuç, so an, p rasa, maydonoz, karpuz, kavun, badem, narenciye, f nd k, ßeftali, yenidünya, elma, kay s, erik, kiraz, armut ve bunlar n bölge koßullar na göre yetißtirilen çeßitleri ar -bitki ilißkisinde önemli yer tutmaktad r. Do ada bulunan a aç ve çal lardan ar lar için önemli nektar ve polen sa layanlar; akasya okaliptus, kavak, sö üt, çam, at kestanesi, akçaa aç, kuß a ac, meße, erguvan, kocayemiß, keçi boynuzu, püren, funda, kekik, geven, yabani yonca, hlamur, hardal, mersin, ßimßir, ebe gümeci, ßerbetçi otu, ökse otu, o ul otu, yarpuz, ball baba, sümbül, aslan a z, cezayir menekßesi, çan çiçe idir. 35
Ar lar n yararland klar baz nektarl bitkilerin bal verimleri Çizelge 4'de görülmektedir. Do al ve kültür bitkilerinin tar mda çok yönlü kullan mlar yan nda ar c l k aç s ndan da önemli bir yerinin olmas ; özellikle boß alanlar n nektar ve polen veren çeßitli a aç ve yem bitkileri ile de erlendirilmesi gerekir. Bu aç dan akasya baßta olmak üzere fazelya ve kolzan n ekim alanlar n n gelißletilmesi önem kazanmaktad r (Þekil 18). Çizelge 4. Baz Bitkilerin Bal Verimi (Crane, 1984, Sorkun, 1988) Bitki smi Bal Verimi (kg/de) Akasya (Robinia pseudoacacia) 50-150 Fazelya (Phacelia tanecetifolia) 30-50 Yonca (Medicago sativa) 38 Pamuk (Gospium spp.) 10-30 Kolza (Brasica napus) 10-20 K rm z Üçgül (Trifolium pratense) 10 Beyaz Üçgül (Trifolium repens) 10 Ayçiçe i (Heliantus annuus) 5 Yak Otu (Epilobium angustifolium) 60 Ergerek Otu (Echium vulgare) 30-40 Püren çal s (Erica arborea) 20 K r yoncas (Vicia crassa) 15 Adaçay (Salvia verbenaca) 7 Portakal (Citrus sinensis) 7 Sö üt (Salix spp.) 15 Kestane (Castanea sativa) 10 Çam (Pinus spp.) 5 36