Sağlık Çalışanlarının Meslek Hastalıkları Dr. Sedat GÜLAY Çalışan Sağlığı ve Güvenliği Daire Başkanı
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Sağlık kurumlarında, 6331 sayılı kanun gereği işyeri hekimliği uygulamalarının başlaması ile birlikte oluşmakta olan iş güvenliği kurulları sayesinde İş sağlığı ve Güvenliği yaklaşımları kurumsallaşacak; çalışanların sağlık gözetimi, iş ortamındaki risklerinin belirlenmesi, İSG eğitimleri ve çalışanların bilgilendirilmeleri yolu ile meslek hastalıklarından korunma konusunda önemli bir aşama kaydedilmiş olacaktır. 2
Meslek Hastalığı Nedir Meslek hastalığı, çalışanın çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir. (5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu) Zararlı bir etkenle bundan etkilenen insan vücudu arasında, çalışılan işe özgü bir neden-sonuç, etki-tepki ilişkisinin ortaya konabildiği hastalıklar grubu 3
Meslek hastalıklarının Genel Özellikleri: Kendine özgü bir klinik tablo, İyi belirlenmiş hastalık etkeni, Hastalık etkeni veya metabolitinin biyolojik ortamda bulunuşu, Hastalığın deneysel olarak oluşturulabilmesi, Hastalığın o meslekte çalışanlarda insidansının (görülme sıklığı) yüksek olmasıdır. Ülkeler arasında değişmekle birlikte, yılda her bin işçi için 4 12 yeni meslek hastalığı olgusu beklenmelidir. (Harrington J.M.) 4
Meslek Hastalıklarının Sınıflandırılması 1. Kimyasal kaynaklı meslek hastalıkları Ağır metaller, Aromatik ve alifatik bileşikler, Gazlar 2. Fiziksel kaynaklı meslek hastalıkları Gürültü ve sarsıntı, Tozlar, Sıcak ve soğuk ortamda çalışma, Düşük ve yüksek basınçta çalışma, Radyasyon (iyonize olan ve olmayan) 3. Biyolojik kaynaklı meslek hastalıkları Bakteriler, Virusler 4. Psiko-sosyal kaynaklı meslek hastalıkları Depresyon, Manik-depressif Sendrom vb. 5
İşle İlgili Hastalıklar İşyerinde var olan birçok nedensel faktör ve başka risk faktörlerinin birlikte rol oynadığı hastalıklardır. Yani etyoloji komplekstir. Hastalık etkeninin işyerinde olması zorunlu değildir. Doğrudan işyerinden kaynaklanmasalar bile, işyerindeki faktörlerden etkilenirler ve seyirleri değişir. Yapılan iş, hastalığa neden olur, ağırlaştırır, hızlandırır ya da alevlendirir, çalışma kapasitesini azaltabilir İşle ilgili hastalıklar meslek hastalıklarına göre daha sıktır ve işçiler kadar genel toplumda da görülürler. 6
Çalışanlarda Görülen Hastalıklar 7
Sağlık Meslekleri (DSÖ) Hekim Hemşire Diş hekimi Sağlık memuru Ebe Eczacı Biyolog Diyetisyen Veteriner Ziraat mühendisi Tıp fizikçileri Sağlık mühendisleri Çevre sağlığı teknisyenleri Çocuk gelişimi uzmanları Sosyal hizmet görevlileri Sağlık eğitimcileri Fizyoterapistler Değişik dallarda çalışan teknisyenler Hastabakıcılar Hizmetliler İdari işler görevlileri Şoförler 8
Sağlık Çalışanlarında Meslek Hastalıkları Stres Tükenmişlik sendromu İş doyumsuzluğu Ruh sağlığı sorunları Bulaşıcı hastalıklar Ergonomik sorunlar Kazalar Yaralanmalar 9
Sağlık Alanında Meslek Hastalığına Yol Açabilen Riskler Biyolojik ajanlar(mikroorganizmalar) Kimyasal ajanlar (Karsinojenler, toksik ajanlar vb) Fiziksel ajanlar (radyasyon,elektro-manyetik alan vb.) Ergonomik riskler. Psikososyal Ajanlar (Mobbing, tükenmişlik sendromu) 10
Biyolojik Ajanlar Bakteri kaynaklı Virüs kaynaklı 11
Sağlık Çalışanları ve Bulaşıcı Hastalıklar ABD de yayımlanan 1983 tarihli rapor sağlık çalışanlarının diğer sivil çalışanlara göre enfeksiyon hastalıklarına 10 kat daha fazla yakalandıklarını göstermiştir. ABD de sağlık çalışanlarında her yıl 600 000 iğne batması veya kesici alet yaralanması olmaktadır. Dünya genelinde 2002 sonunda toplam 344 sağlık çalışanı mesleksel yolla HIV enfeksiyonuna yakalanmıştır. 12
Sağlık Çalışanlarını Tehdit Eden Enfeksiyon Etkenleri Enfeksiyon etkenleri iki ana grupta toplanabilir. Birinci grup kan ve kanlı vücut sıvıları ile temas sonucu (açık yaradan, mukozalardan veya iğne batması ile ciltten) bulaşan etkenlerdir. Otuz civarında mikroorganizma bu yolla bulaşabilirse de en önemlileri Hepatit B, Hepatit C ve HIV virüsleridir. İkinci grupta yer alan etkenler damlacık ve damlacık çekirdeği olarak hastalar tarafından salınan solunum salgılarıyla bulaşırlar: Nezle, grip, tüberküloz, kızamık, kızamıkçık, suçiçeği bu gruptadır. 13
Bulaşma 1- Kan ve vücut sıvıları ile temas; Delici kesici alet batması, İğne ucu peruktan yaralanma sonucu bulaş, Hepatit B Hepatit C HIV KIRIM-KONGO kanamalı ateşi Hanta virüs pulmuner sendrom 2- Damlacık ve damlacık çekirdeği ile bulaş; Yakın temas, öksürme,, hapşırma ile bulaş Tbc Kızamık Suçiçeği Sars Meningokok Difteri Kabakulak kızamıkçık 14
Kan ve Vücut Sıvıları İle Temas DSÖ; Tüm dünyada 35.000.000 sağlık çalışanına yılda 3.000.000 kan kaynaklı bulaş 70.000 HBV 15.000 HCV 500 HIV 15
Kan ve Vücut Sıvıları İle Temas Kan ve vücut sıvılarıyla temas etme ihtimali olan tüm personel risk altında. HIV pozitifleşen sağlık çalışanlarından % 57 sinde enfeksiyon mesleksel kökenli. 16
Hepatit B En riskli mesleki gruplar Cerrah Hemşire Diş hekimi Çalışma ortamı: Laboratuvar Ameliyathane Kan bankası Diyaliz Acil servis Bulaşı etkileyen faktörler: Görev süresi Kan teması sıklığı 17
Hepatit B Sağlık personelinde taşıyıcılık oranı 1989-1999 : % 4,8 2000-2005: % 2,19 Bulaş için: Kan, kan ürünleri Tükrük, vücut sekresyonları Doku ve organlar Bulaş için 1/10.000 ml enfekte serum yeterli 18
Hepatit C En fazla bulaş yolu iğne batması Kan teması ile bulaş nadir Mukoz membran ve deri yolu düşük risk Riskli ortam hemodiyaliz Temas öncesi ve sonrası proflaksi yok!!! Temas sonrası anti-hcv testi yapılmalı ve 4-6 ay sonra tekrarlanmalıdır. 19
HIV Perkütan yaralanmalarda (iğne batması vb.) %0.3 Mukoz membrandan bulaşma %0.09 Risk artışı: Kan miktarı Yaralanma derinliği Kirlenmiş cerrahi alet Arter ya da vene giriş aşaması 20
Kırım Kongo Kanamalı Ateşi Kenelerle bulaş İnsandan insana bulaşabilen viral kanamalı ateş Kan ve vücut sıvıları ile bulaşabilir Ölüm riski yüksektir 21
Damlacık ve Hava Yolu İle Bulaşanlar Tüberküloz Bulaş : Hastayla direk temas Bronkoskopi Endotrakeal entübasyon Suction Abse irrigasyonu Otopsi Balgam indüksiyonu 22
Tüberküloz Göğüs Hastalıkları Enfeksiyon Hastalıkları Acil Servis en riskli birimler İmmün baskılı hastaların olduğu birimler Patoloji Tanı konmamış pulmoner ve laringeal tbc olan hastalardan bulaş daha sık 23
Tüberküloz Tbc insidansı; Ülkemizde yapılan iki çalışmada tüberküloz insidansı sağlık çalışanlarında topluma göre 3 kat fazla bulunmuştur. Göğüs Hastalıkları bölümlerinde çalışmak 6.37 kat riskli 1991-2000 kayıtları (İstanbul) Tbc insidansı Türkiye de tbc insidansı yüzbinde 35.4 Göğüs hastalıkları kliniği yüz binde 151 24
Sağlık Çalışanların Sağlığı İçin Alınması Gereken Önlemler Bulaşıcı hastalıklardan korunmada Kan ve vücut sıvılarıyla bulaşan etkenlerden korunmada eldiven, önlük, maske ve siperlik gibi kişisel koruyucu donanım kullanımı, Genel hijyen kurallarına uyulması, Uygun havalandırma koşulları (negatif basınçlı oda vb.), İzolasyon gerektiğinde uygulanması, Sağlık eğitimi ve bilgilendirmeye önem verilmesi, Aşılama, Güvenli Enjeksiyon, Tıbbi atık yönetimi önemlidir. 25
Kimyasal Ajanlar Sağlık hizmeti sunulan kurumlar çok sayıda kimyasal maddenin kullanıldığı çalışma alanlarıdır; Bunlardan anestezik maddeler, sitotoksik maddeler ve sterilizasyonda kullanılan maddeler, sık kullanılmaları ve etkileri nedeniyle önemlidir. 26
Anestezik Maddeler Nitröz oksit, halotan, izofloran gibi anestezik gazlara kronik maruziyetin, mantental fonksiyonların gerilemesi, karaciğerböbrek hastalıkları, başağrısı, yorgunluk, spontan düşük, konjenital hastalıklar, kanser gibi sonuçlara yol açtığı belirlenmiştir. 27
Sitotoksik Maddeler Antineoplastik ilaçların hazırlanması, taşınması ve uygulanması sırasında; ampul kırılması, enjektöre çekme, ilacı sulandırma, seruma verme, serum torbasını çıkarma sırasında kazaen maruz kalma ;inhalasyon, sindirim yolu veya cilde temas ile vucuda girebilmektedir. İdrarda mutajenik aktivite artışı Lenfositlerde kromozom kırıklarına sebep olur En çok eczacı ve hemşireler risk altındadır. 28
Sterilizasyonda Kullanılan Maddeler Etilen oksit; yanıcı ve patlayıcı bir gazdır. Akut etkisi; solunum sıkıntısı ve nörolojik bulgular, fazla maruziyet katarakt oluşturur. Mutojenik ve karsinojeniktir. Gluter aldehit; Burun kanaması, konjoktivit, dermatit, astım, nefes darlığı, boğaz ve akciğer irrtitasyonu yapabilir. Formaldehit; Göz, burun ve boğaz tahrişi, öksürük, nefes darlığı, aritmi, akciğer ödemi yapabilir, karsinojeniktir. 29
Diğer Kimyasallar Hizmet sunum alanındaki civa ve diğer ağır metallerin, plastiklerin ve bazı ilaç ve farmasötiklerin de insan sağlığı üzerine olumsuz etkileri bulunmaktadır 30
Fiziksel Ajanlar Radyasyon, elektrik, gürültü, kanserojen ajanlar, kötü havalandırma, vibrasyon, kötü aydınlatma gibi riskler bulunmaktadır. 31
Gürültü Uluslararası standartlara göre, işitme sistemine zarar veren gürültü düzeyi 100-10 000 Mhz ve 85 db düzeyidir. Ses düzeyi 65 db ve üzerinde olduğunda insanların gürültüden rahatsız olduğu belirlenmiştir. Konsantrasyon bozukluğu, zihinsel performans azalması İşitme kaybı, tinnitus Yorgunluk, uyku bozukluğu, Sinirlilik, stres Dolaşım sistemi bozuklukları (artmış kan basıncı) Gürültüye bağlı işitme kaybı tipik olarak konuşma frekansında görülür. 32
Aydınlatma Kötü aydınlatma görüş alanını olumsuz etkilerken, keskin olması ise yorgunluk nedenidir. Gece ışığa maruz kalma veya elektromanyetik alanlar overlerden östrojen üretimini arttırmakta ve bu da meme epitel hücrelerinde malign transformasyonu arttırabildiğini gösteren çalışmalar vardır. Bu çalışmalar özellikle gece nöbet tutan kişiler ve yoğun bakım ünitelerinde çalışanlar için önemlidir. Kötü aydınlatma gözde kaşıntı, göz yaşarması, başağrısı, oküler ağrı, iş kazalarında artış, renk yanılmaları nedeni olabilmektedir. 33
Sağlık Çalışanlarında Kanser Riski Karsinojenlere mesleki maruziyet nedeniyle meydana gelen akciğer kanseri, lösemi ve malign mezotelyomaya bağlı morbidite ve mortalite tanımlanmıştır. Mesleki olarak maruziyeti çalışanlarda karsinojen olarak tanımlananlar, arsenik, asbest, berilyum, kadmiyum, krom, dizel eksozu, nikel, silika, benzen, etilen oksit, iyonizan radyasyondur. Sağlık çalışanları için önemli karsinojenler iyonizan radyasyon ve asbesttir. 34
Radyasyonun Etkileri Tüm dünyada radyasyona maruz kalan yaklaşık 2,3 milyon sağlık çalışanı bulunmaktadır. Bedensel ve kalıtımsal etkiler erken ve gecikmiş etkiler olarak iki gruptur; Erken etkiler; kısa bir süre içinde ve bir defada yüksek dozlara maruz kalınması sonucunda kısa bir zaman aralığında ortaya çıkan hasarlardır, Gecikmiş etkiler; uzun süre aralıklı olarak düşük dozlara maruz kalınması sonucu ortaya çıkarlar. 35
Radyasyonun Etkileri Akut radyasyon sendromları; vücudun akut bir ışınlamaya maruz kalması sonucunda gelişir, tüm vücut, birkaç gün veya daha az bir süre içerisinde yüksek radyasyon dozuna maruz kalmışsa kemik iliği hasar görecek ve birkaç hafta içerisinde ölüm olayı meydana gelebilecektir. Bütünsel akut radyasyon hasarı: Katarakt İç kanama Bilinç kaybı İshal, saç dökülmesi Baş ağrısı Geçici infertilite Kan hücre sayısında azalma Lokal akut radyasyon hasarı: Genellikle el ve parmaklarda olur Eritem (ilk belirti) ve nekroz GEBEELRDE; İntrauterin ölüm İntrauterin gelişme geriliği Bebekte nörolojik etkiler (mikro sefali, zihinsel gerilik vb.) 36
Radyasyonun Etkileri Kronik radyasyon hasarı: Uzun bir süre içinde aralıklı olarak düşük dozlara maruz kalınması sonucu meydana gelebilecek etkilerdir, ortaya çıkışları yıllar sonra olabilir. Katarakt Mutasyon, kalıtımsal bozukluklar Kanser (tiroid, deri, over) Yaşam süresinin kısalması (hayvan deneylerinde yaşlanmayı hızlandırmış) 37
Radyasyon İçin Yüksek Risk Grupları Radyolojide çalışanlar Radyasyon onkolojisinde çalışanlar Nükleer tıpta çalışanlar Ameliyathane çalışanları Diş kliniklerinde çalışanlar 38
Radyasyondan Korunma Genel olarak, dikkat etmesi gerekli olan üç kural vardır: Kaynak yanında gereğinden uzun süre kalmamak, Kaynağa mümkün olan en uzak mesafede çalışmak Kaynak ile arada engelleyici bir malzeme bulundurmak. İş gereği radyasyona maruz kalan kişilerin, radyasyon dozu ölçen cihazlarla ciddi ve sürekli bir şekilde kontrol edilmeleri gerekir. 39
Ergonomik Sebeplerden Kaynaklı Hastalıklar Kas- iskelet sistemi hastalıkları Süreli ayakta kalarak çalışma Çalışma süresinin uzun olması Ağır yük kaldırılması Bel ağrısı, diğer meslek gruplarına göre en çok sağlık bakımı verenlerde görülmektedir. Bel ağrısı yıllık prevalansı % 77 Hemşire, fizyoterapist, hasta bakıcılarda ağır yük taşımak, kas iskelet sisteminin yaralanmasına yol açabilir. Varis 40
Psikolojik Etkenler Uzun süreli çalışma Aşırı iş yükü Zaman baskısı Dinlenme molalarının yetersizliği Sürekli ayakta kalma Fiziksel olarak kötü iş koşulları Beslenme düzensizliği Uyku bozuklukları Zor ve karmaşık görevler Stress İşe gelme isteğinde azalma İşe olan ilginin azalması TÜKENMİŞLİK SENDROMU 41
Meslek Hastalıklarından Korunma İSG ile ilgili uygulamalara titizlikle uyulmalı, Eğitim ve bilgilendirme yapılmalı, İş yükü azaltılmalı, Çalışma ve dinlenme saatlerinin düzenlenmeli, Ergonomik çalışma ortamı sağlanmalı, Kullanılan zararlı maddeler zararsız yada daha az zararlı olanlar ile değiştirilmeli, Radyasyon güvenliği ve dozimetre kullanımı sağlanmalı, İş hijyeni açısından ortam ölçümleri titizlikle yapılmalı ve zararlı etkenler uygun tekniklerle uzaklaştırılmalı, Gerekiyorsa kişisel koruyucular kullanılmalı, Kontrol muayenelerine zamanında gidilmeli, Denetimler yapılamlı ve yasal yaptırımlar uygulanmalıdır. 42
TEŞEKKÜRLER thsk.csgdb@saglik.gov.tr 43