TÜRKĠYE DE CARĠ ĠġLEMLER AÇIKLARININ SÜRDÜRÜLEBĠLĠRLĠĞĠ: DOĞRUSAL OLMAYAN ZAMAN SERĠSĠ YAKLAġIMI

TÜRKĠYE DE CARĠ ĠġLEMLER AÇIKLARININ SÜRDÜRÜLEBĠLĠRLĠĞĠ: DOĞRUSAL OLMAYAN ZAMAN SERĠSĠ YAKLAġIMI Ramazan Ekinci * Hakan Kahyaoğlu ** Bu çalışmanın amacı Türkiye de cari işlemler bilançosu açıklarının sürdürülebilirliğini analiz etmektir. Bu araştırma dönemine (1990-2011) ait temel değişken zamanlar arası optimizasyon modeline dayalı olarak hesaplanmıştır. Burada temel değişken cari açıktır.cari açığın sürdürülebilir düzeyi uluslararası faiz oranları kullanılarak belirlenecektir. Bu amaçla doğrusal olmayan zaman serisi yaklaşımıyla cari açıkların sürdürülebilirlik testi yapılmaktadır. Böylece cari açıkların sürdürülebilirliği veya sürdürülemezliği ortaya konularak, dönemler arasındaki asimetrik ilişki analiz edilebilmektedir. Ayrıca çalışmada uluslararası faiz oranları uluslararası likitidenin bir göstergesi olduğu kabul edilirse cari açıkların sürdürülebilirliği uluslararası likitide koşullarına göre test edilmiş olacaktır. Uluslararası faiz oranları geçiş değişkeni olarak kullanılarak cari açıkların sürdürülebilirliği konusunda eşik değer ortaya konacaktır. Anahtar Kelime: Cari Açık, Sürdürülebilirlik, Doğrusal Olmayan Birim Kök Jel Kodları:C58,E44,F32,F34 THE SUSTAINABILITY OF CURRENT ACCOUNT DEFICITS IN TURKEY: A NON LINEAR TIME SERIES APPROACH The aim of this work is to analyze the sustainability of current account deficit balance sheet items in Turkey. The fundamental variables of this analysis are calculated for the period of (1990-2011) based on inter temporal optimization modeling. The major variable is the current account deficit and the sustainability level of it will be determined by using international interest rates. For this purpose, non-linear time series approach will be applied to get sustainability test result. In this way, depending on the sustainability test result, indicating either it is sustainable or not, inter temporal asymmetric relationship between different periods will be examined. In addition, based on the assumption that international interest rates are the leading indicator of liquidity, the sustainability of current account deficits will be analyzed considering the international liquidity conditions. Hence, the international interest rates are used as transitory variable to assess the threshold value for the sustainability of current account deficits. Key words: Current Account Deficit, Sustainability, Non Linear Unit Root Jel Codes:C58,E44,F32,F34 * Araş.Gör. Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü ** Doç.Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü

GĠRĠġ Türkiye ekonomisinde en önemli tartışılan ekonomik sorunların başında dış denge sorunu gelmektedir. Bu sorunun temelinde dış ticarette verilen açık vardır. Bu açıdan konu değerlendirildiğinde dış ticaretteki açığın veya genel olarak ülkenin reel ekonomik faaliyetlere dayalı döviz gelir ve giderini gösteren cari açıkların sürdürebilirliği belirlenen kur politikaları ve sanayileşme stratejisi çerçevesinde tartışılabilir. Ancak ekonominin finansal açıdan dışa açık olması ve dış ve iç borç yüksekliği gibi iktisadi faktörler dikkate alındığında cari dengenin sürdürebilirliği tartışmaları farklı bir boyut kazanmaktadır. Ayrıca geçmişte ortaya çıkan finansal krizlerin temelinde cari dengesizliğin olduğunun genel kabul görmüş olması toplumun bu iktisadi değişkene karşı duyarlılığını artırmaktadır. Bu açıdan değerlendirildiğinde cari açıkların hangi düzeyinin krizin öncü göstergesi olduğu veya bir ekonominin cari açıkların hangi düzeyinde ekonomin büyüme eğiliminin duracağı konusu önemli bir tartışma konusu olmaktadır(zanghieri, 2004; Edson 2003). Bu konuda gelişen literatür de özellikle cari açıkların Gayri Safi Yurtiçi Hasıla oranını esas alarak eşik oranlar tahmin edilmektedir. bu oranların hesaplanması için bulunan bu oranlar krizler için öncü göstergelerin oluşturulmasına yönelikliktir (Freund,2000;Labonte,2005). Bununla birlikte yapılan çalışmalara göre hangi eşik değerin krizin öncü göstergesi olarak kullanılabileceği belirlemek oldukça zordur. Buradaki temel sorun belirlenen eşik değerlerin tahmininde kullanılan iktisadi değişkenlerin farklılaşmasıdır. Bu açıdan literatürde eşik değerlerin belirlenmesine yönelik kavramlaştırma cari açıkların sürdürülebilirliliğine bağlı olarak tahmin edilmektedir. Cari açıkların sürdürebilirliliği konusu genel olarak dış borçların ödeyebilirliği kavramıyla iç içe geçmiştir. CARĠ AÇIĞIN SÜRDÜRÜLEBĠLĠRLĠĞĠ Cari açıkların sürdürebilirliği konusu 1990'lı yılların başından itibaren ülkelerin dış borçlarını ödeyebilirliği çerçevesinde ele alınmaya başlanmıştır. Bunun önemli nedeni bu dönemde ortaya çıkan ödemeler dengesizliğine bağlı krizlerin aynı zamanda dış borçların ödenebilirliği sorununu ortaya çıkarmasıdır. Bu açıdan değerlendirildiğinde cari açıkların sürdürebilirliliğinin analizi dış borçların ödeyebilirliğinin veya sürdürebilirliğinin de analizi olmaktadır. Bundan dolayı cari açıkların sürdürülebilirliği dış borçların gelecekteki değeriyle ilişkilendirilmiştir (Milesi-Ferretti and Razin, 1996;4;Buiter,1990). Milesi-Ferretti ve Razin

yapmış oldukları çalışmalarında cari işlemlerin sürdürebilirliliği, dış borçların ödeyebilirliliği ve sürdürebilirliği ile ilgili kavramları tanımlamışlardır. Bu kavramların önemli özelliği ölçülebilir veya iktisadi açıdan sayısal olarak tanımlanmasıdır. Milesi-Ferretti ve Razin sürdürülebilirlilik kavramını genel olarak dış borçların sürdürebilirliliği kapsamında tanımışlardır. Yazarlara göre bir ülkenin gelecekteki cari işlemler fazlasının net bugünkü değerinin o ülkenin aynı dönemdeki dış borçlarının değerine eşit olması durumunda, ülke borçlarını ödeyebilmektedir. Milesi-Ferretti ve Razin göre, eğer cari işlemler dengesinde sürekli bir açık ortaya çıkarsa, bu açık ülkenin zamanlararası bütçe kısıtı üzerinde herhangi bir etki ortaya çıkarmaz buna bağlı olarak da politika değişikliğine gerek yoksa cari açıklar ve dış borçlar sürdürülebilirdir. Bu tanımlamaya göre sürdürülebilirlilik ile ödeyebilirlilik arasındaki farkta belirtilmiş olmaktadır. Burada üzerinde durulması gereken önemli nokta da zamanlar arası bütçe kısıtı kavramıdır. Zamanlararası bütçe kısıtı bir ülkenin sürekli dış açık veremeyeceğini ifade etmektedir. Başka bir ifadeyle bugünkü açıkların gelecekteki fazlayla karşılanacağını belirtmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde bugünkü açıkların gelecekteki değeri, gelecekteki fazlaların toplamına eşit olmalıdır. Eğer cari açıklar varken ve ülkenin net dış borcu yüksek iken uluslararası faiz oranlarının yükselmesi cari açıkların artmasına yol açar. Bu durum açık veren ve dış borçlu durumda olan ülkenin zamanlararası bütçe kısıtı çerçevesinde zamanlararası tüketim ayarlamasını cari fazlanın verilmesini sağlayacak biçimde uyumlaştırmasına bağlı olarak borçlar ödenebilir(obstfeld ve Rogoff, 1994, 12). Gerek cari fazlanın bugünkü değerinin hesaplanmasında gerekse zamanlararası bütçe kısıtı altında yapılacak bir analizde kullanılacak önemli bir değişken uluslararası faiz oranlarıdır. Bu açıdan değerlendirildiğinde eğer ülke küçük bir ülkeyse yani uluslararası fiyatları kabul eden bir ülke ise uluslararası faiz oranlarındaki değişimler zamanlararası bütçe kısıtını etkileyecektir. Bu etkiye bağlı olarak söz konusu faiz oranları ülkenin cari işlemler açıklarının sürdürebilirliliğini etkileyecektir. Bu açıdan değerlendirildiğinde uluslararası faiz oranlarına göre cari açıkların sürdürülebilirliğini belirleyen bir eşik değer var mıdır? Bu çalışmanın temel amacı bu eşik değeri hesaplamaktır. Uluslararası faiz oranlarının uluslararası finansal piyasalarda likiditenin bir göstergesi olduğu dikkate alınırsa, bu çalışmada temel yaklaşımı; cari açıkların sürdürebilirliliğine likidite yaklaşımı olmaktadır. Cari açıkların tanımı da bu çerçevede belirlenmiştir. buna göre bir ülke cari açık veriyor ise ülke yurt içine sermaye transfer ediyor ve ülkenin yükümlülüğü

artıyordur(obstfeld ve Rogoff, 1997). Yükümlülüklerin artış oranı ülkenin cari fazlalarının artışından daha büyükse ülke gelecekte daha yüksek oranda fazla vermek zorundadır. Cari açıkların bir ülkenin dış yükümlülüklerin artışının temel kaynağı olduğu dikkate alınırsa, döviz ve finans krizleri için önemli bir gösterge olarak kabul edilebilir (Corsetti, vd., 1999; Radelet ve Sachs, 2000;Dornbusch ve Fischer 1990),). Yükümlülüklerdeki artış hızı cari açıklarla birlikte hızlı bir artış gösteriyor ise ülke gelecekte bir likidite kısıtı ve dış borçlarını ödeyememe durumuyla karşı karşıya kalabilir. LĠTERATÜR Cari açığın sürdürülebilirliği ile ilgili literatürdeki ilk ampirik çalışmalar ihracat ve ithalat değişkenleri arasındaki eş-bütünleşme ilişkisinin varlığının araştırılmasına dayalıdır(husted, 1992; Quintos, 1995). İhracat ve ithalat arasındaki eşbütünleşmenin varlığı aynı zamanda dış borçların sürdürebilirliliği konusunda önemli bir araçtır ( Hukkio ve Rush, 1991;Utkulu,1999; Fountas ve Wu 1999, Karunaratne,2010) Bununla birlikte cari açığın sürdürülebiliriğine yönelik olarak, cari dengeyi oluşturan gelir ve gider kalemleri arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığına dayalı analizlerde sürdürebilirlilik testinde kullanılmıştır (Apergis, vd.,2000); Baharumshah, vd., 2003). Cari açıkların sürdürebilirliliğine yönelik farklı yaklaşımlarda kullanılmıştır. Takeuchi (2010), tarafından yapılan çalışmada yazar ABD ekonomisinde dış açıkların ve buna bağlı olarak cari açığın sürdürülebilirliğini, 1961-2008 dönemi verileriyle, Markov Zinciri yöntemiyle incelemiştir. Bu çalışmanın sonucuna göre ABD ekonomisinde cari açığın yüksek olduğunu, ancak doların değeri düşürülmesi durumunda cari açığın sürdürülebilir hale geleceğini ifade etmiştir. Chen (2011), cari açığın sürdürülebilirliğini, OECD ülke ülkelerinden Avustralya, Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, Macaristan, Yeni Zelanda, Portekiz ve İspanya için, 1970-2009 dönemi verilerini kullanarak, GLS ve Markow Switching yaklaşımıyla incelemiş ve ülkelerin tamamını kapsayan bir cari açığın sürdürülebilirliği sonucuna ulaşamamıştır. Holmes vd. (2011), Hindistan ın cari açığının sürdürülebilirliğini, 1950-2003 dönemi verileriyle, GLS ve VEC yöntemleriyle, ihracat ve ithalat serileri arasındaki eş-bütünleşmenin varlığıyla araştırmıştır. bu araştırmada Hindistan ekonomisinin dışa açılma politikalarını uygulamaya başladığı 1991 öncesi ve sonrası dönemler söz konusu analizi yapmıştır. Bu çalışmanın sonucunda yazar, 1991 öncesi dönemde seriler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olmadığını bulmuştur. 1991sonrası dönem sonrası için ilişki bulunmuştur. Böylece, Hindistan'nın dışa açılmayla birlikte cari açıkların sürdürülebilir

olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmanın sonunda, özellikle hizmet ihracatının, Hindistan ekonomisi için gittikçe artan bir önem kazandığı vurgulanmıştır. Greenidge, vd. (2011), Barbados ekonomisinde cari işlemler açığının sürdürülebilirliğini, 1960-2006 dönemi verileriyle, dönemlerarası bütçe kısıtı yaklaşımıyla, Johansen eş-bütünleşme yöntemiyle incelemiş ve Barbados ta cari açığın sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşmıştır. Matsubayashi (2005), ABD ekonomisinde cari açıkların sürdürülebilirliğini, 1975-1998 dönemi verileriyle, Johansen eş-bütünleşme testi yöntemiyle, kamu ve özel tasarruflar noktasından incelemiş ve ABD de cari açıkların sürdürülemeyeceğine yönelik ilişkiyi zayıf bir kanıt elde etmiştir. Bu çalışmanın sonucunda ABD de cari açıkların sürdürülebilmesi için, kamu açıklarının mutlaka azaltılmasıyla birlikte kamu ve özel tasarrufların da mutlaka arttırılması gerektiği sonucuna ulaşmıştır. Kim vd. (2009), Endonezya, Kore, Malezya, Filipinler ve Tayland da cari açığın sürdürülebilirliğini, cari açıkların yüksek yatırım oranlarından kaynaklanması koşulu altında, 1981-2003 dönemi verileriyle, ESTAR yöntemiyle, Husted (1992) yaklaşımına dayalı incelemiştir. 1998 Aysa ekonomik krizinin, bu ülke cari açıklarını önemli ölçüde etkilediğinin görüldüğü çalışmada, bu ülkelerde cari açıkların sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Türkiye üzerine yapılan çalışmalarda Selçuk (1997), Akçay ve Özler (1998) ve Uygur (2004) sayılabilir. Bu çalışmalarda, Türkiye de cari açıktaki artışın ortaya çıkardığı risklere dikkat çekilmiştir. Türkiye de yüksek iç ve dış borç stoku ile birleşen cari açığın tehlikeli olduğu belirtilmiştir. Yamak ve Korkmaz (2007) tarafından yapılan çalışmada Türkiye de cari işlemler dengesinin sürdürülebilirliğini, 2001-2005 dönemi aylık verileriyle, Husted (1992) yi takip ederek, sınır testi yaklaşımıyla analiz etmiş ve ilgili dönemde cari açığın zayıf formda sürdürülebilir olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmada önemli bir bulgu dışarıya aktarılan döviz kaynaklarının yaklaşık %75 inin tekrar ekonomiye kazandırılabildiğinin tespit edilmiş olmasıdır. Peker (2009), Türkiye de cari işlemler açığının sürdürülebilirliğini, 1992-2007 dönemi aylık verilerini kullanarak, Johansen eş-bütünleşme yöntemi yardımıyla analiz etmiştir. Bu çalışma sonucunda, ihracat ve ithalat serileri arasında uzun dönemli ilişki bulunmasına rağmen, eş-bütünleşme katsayısının birden küçük çıkması nedeniyle, Türkiye de cari işlemler açığının ancak düşük formda sürdürülebilir olduğu, döviz gelirlerinin döviz giderlerinden daha az olduğu sonucuna ulaşmıştır. Kalkan (2011), 2010 yılındaki cari açığın, önceki dönemlerde görülenlerden, kaynakları ve finansman biçimi yönünden farklı olduğunu ifade etmiştir. Bu cari açığın kaynağı olarak; hızla artan iç talebe (ithalata) karşılık, 2008 küresel ekonomik krizi ve Yunanistan ın borç sorunuyla uğraşan Avrupa Ülkeleri nde ekonomik toparlanmanın ve buna bağlı olarak Türkiye nin ihracatında artışın yavaşlığının olduğunu belirtmektedir. Cari açığın finansmanında yaşanan farklılık (tehlike) olarak ise,

kullanılan dış kaynakların vade yapısının çok kısa olmasını göstermiştir. 2010 yılında kullanılan dış kaynakların %94 ünün, kısa vadeli dış kaynaklardan (portföy yatırımları) oluştuğunu belirtmiştir. Bayraktutan ve Demirtaş (2011), 19 gelişmekte olan ülkede cari açığın belirleyicilerini, 1980-2006 dönemi verilerini kullanarak, panel veri analizi yöntemiyle test etmiş ve büyüme oranı, yatırımlar ve kamu harcamalarındaki artışın cari işlemler açığını artırdığı; dış ticaret hadlerindeki iyileşme, dışa açıklık oranı, dünya büyüme oranı ve dünya faiz oranlarındaki artışın ise cari işlemler açığını azaltıcı yönde etkide bulunduğu tespit etmiştir. Göçer ve Mercan (2011), Türkiye de cari işlemler açığının sürdürülebilirliğini, 1992:M01 2010:M11 dönemi ihracat ve ithalat verileriyle, sınır testi yaklaşımıyla incelenmiştir. Analiz sonucunda, Türkiye de cari açığın zayıf formda sürdürülebilir olduğunu bulmuştur. TEORĠK MODEL: Cari işlemlerin sürdürebilirliğinin testine yönelik yaklaşımlar geliştirilmiştir. bu konuda yapılan ilk çalışmalardan Husted (1992) Hakkio and Rush s (1991) yaklaşımına dayalı çalışması temel çalışmalardan biri olmuştur. Bu çalışma sürdürülebilirlik için temel süreci belirlemiştir. Husted'ın yaklaşımı temelde tasarruflarla harcamalar arasındaki dengeye dayalı teorik bir yaklaşımdır. C Y B I ( 1 r ) B (1) t t f t t t 1 nolu denklem bu yaklaşımın temel eşitliğidir. C t t dönemi boyunca özel ve kamu sektörlerinin yapmış olduğu harcamaları tanımlamaktadır., Y t t zamanındaki geliri, I t t dönemindeki yatırım harcamalarını, r t t dönemindeki uluslararasındaki faiz oranını, dönemindeki uluslararası piyasalardan borçlanma sonucu oluşan borç stokunu ifade etmektedir. Denkleme göre diğer değişkenlerde bir değişme olmaz iken uluslararası faiz oranlarındaki bir değişim ekonomideki tüketim harcamaları veya daha sonraki eşitliklerden de anlaşılacağı gibi cari açıkların sürdürülebilirliliği üzerinde belirleyicidir. Bu denklem cari açıkların sürdürülebilirliğinin testi için zamanlararası bütçe kısıtı olarak 2 nolu denkleme f t f Bt t dönüştürülebilir. Bu denklemdey C I kısmı ekonomide gelecek dönemdeki ti ti ti tasarrufu tanımlamaktadır. Tasarruf açığının cari açığa eşit olduğu varsayımı altında eşitlik cari işlemler açıklarının da analizine yönelik bir araç haline gelmektedir. 2. nolu denklemde

lim B i i f t, i iken sıfır değerini almaktadır. bu durumda gelecek dönemdeki tasarruf fazlası veya başka bir ifade ile gelecek dönemdeki cari fazlalıkların net bugünkü değeri dış borçların değerine eşitse, cari açıklar sürdürebilirdir. Bu durum 3 ve 4 nolu denklemlerde tanımlanmıştır. f t i t i t i t i i t i1 f lim i (2) B Y C I B i burada önemli parametre 1 i dir. Bu parametre zamanlararası bütçe kısıtını temsil eden bir eğrinin eğimidir. Gelecekle bugün arasındaki nispi fiyatı yada bugünkü cari fazla ile açık tercihinin alternatif maliyetini göstermektedir. Bu çalışmada bu parametrenin büyüklüğünü belirleyen faiz oranının cari açıkların sürdürebilirliği konusunda bir eşik değer oluşturup oluşturmayacağı araştırılmıştır. Yt Ct It Xt Mt CAt (3) Ekonominin zamanlar arası bütçe kısıtını temsil eden eşitlik f t i t i t i1 i i f lim (4) B CA B Bu eşitliğe göre bir ülkenin dış borç stokunun cari değeri, gelecekteki cari fazlaların bugünkü değerinden daha yüksek ise, ülke borçları açısından "ponzi oyunu" oynuyordur. bunun anlamı cari açıklarında sürdürülemez olmasıdır. VERİ TABANI VE YÖNTEM: Veri tabanı ile analiz tekniği hakkında kısmi bilgi içeren bu bölüm, çalışmaya referans oluşturan yöntem ve modelin tanımlanmasını ve izlenilen yolun açıklanmasını kapsamaktadır. Veritabanı: Analizde kullanılan işlenmemiş verileri temsil eden zaman serileri, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB EVDS) sisteminden ve IMF.Stat dan alınmıştır. Modelde kullanılan değişkenler 1992:1 ile 2011:12 yılları arasında aylık verilerden oluşmakta olup değişkenlere ilişkin 1 i i 1 1 1 rt j j

tanımlamalar aşağıdaki gibidir. Tablo 1: Modelde Kullanılan Değişkenlerin Tanımlanması Değişkenler Açıklama ca ufo Cari Açık Uluslararası Gösterge Niteliğindeki Faiz Oranı

Şekil 1: Modelde Kullanılan Değişkenlerin Zaman Grafiği 0 ca -2500-5000 -7500 1.08 ufo 1995 2000 2005 2010 1.06 1.04 1.02 1995 2000 2005 2010 Çalışmamızda uluslararası gösterge niteliğinde faiz oranı geçiş değişkeni olarak kullanılmıştır. bu değişkene ait katsayı cari işlemler değişkeni için bir eşik değerin tahmin edilmesine imkan vermektedir. Bu eşik değer uluslararası faiz oranlarına göre cari açık düzeyin ortalamadan yüksek olabileceği ortalama değeri vermektedir. Bu çalışma kapsamında eşik değerin üstü cari açık düzeyinin dış borç stokuna göre hızla artığı durumu ifade etmektedir. başka bir ifadeyle cari açık düzeyinin sürdürülemez olduğunu gösteren eşik değerdir. Serilerin birim kök içerip içermediğini ortaya koymak amacıyla Augmented Dickey Fuller Birim Kök Testi yapılmıştır. Buna göre her üç serinin düzeyinde birim kökün olduğunu ortaya koyan H0 hipotezi reddedilmiştir. Diğer bir ifadeyle seriler I(0) durağındır.

Tablo 2: Serilere Ait Birim Kök Testi (Trend+intercept) t-değeri prob ca -3.804 0.018 ufo -3.988 0.010 %1:-3.99 %5:-3.42 %10:-3.13 Doğrusalsızlık Sınamaları Değişkenlerin birim kök içermemesine bağlı olarak, değişkenlerle doğrusal yaklaşımlar kullanılarak analizlerin yapılması için doğrusallığın geçerli olup olmadığı araştırılmıştır. Bu amaçla literatürde var olan parametrik ve parametrik olmayan yaklaşımlardan parametrik olanları kullanılmıştır. Bu çalışmada değişkenlerin doğrusal bir yapıya uyup uymadıklarını belirlemek üzere Terasvirta ve Tsay gibi doğrusallığı sınayan testler kullanılmış ve bu test sonuçları tablo 3 de verilmiştir. Tablo:3 Linerty Test: t-istatistiği Prob P Tsay.test 2.237 0.000571 17 terasvirta.test 6.6208 0.0365 17 Tablo 3 deki sonuçlara göre boş hipotez % 5 önem düzeyinde tüm seriler için reddedilmiştir. buna göre serilerin doğrusal olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Böylece doğrusal olamayan yaklaşımların kullanılmasına karar verilmiştir. Ş Yöntem Bu çalışma kapsamında uluslararası likiditenin göstergesi olarak kabul edilen uluslararası faiz oranları ile cari açıklar arasındaki asimetrik bir ilişkinin olup olmadığı araştırılmaktadır. kullanılan veri setinin doğrusal olmama özelliğine sahip olması da bu yönde bir bilgi sağlamaktadır. Bununla birlikte ele alınan değişkenler arasındaki ilişkiden daha önemlisi faiz oranlarının hangi düzeyinin cari açıkların düzeyini ortalamanın üzerine doğru yönelttiği ve bu yönelimin hızıdır. Doğrusal olmayan zaman serileri ile ilgili literatür genel olarak ekonomik konjonktür analizleriyle birlikte bir gelişim göstermiştir. Nitekim bu konuda ilk katkıları veren iktisatçılardan biri olan Neftçi, Markov zincirindeki geçiş olasılıklarının genişleme ve daralma dönemleri için eşit olmadığını ABD nin işsizlik verisi için test etmiş ve bu değişkendeki konjonktür içindeki asimetriyi göstermiştir. Bu çalışmayı

Hamilton'un katkısı izlemiş Hamilton ABD nin büyüme hızı için asimetriyi Markov değişim yaklaşımının geçiş olasılıklarını kullanarak ortaya koymuştur. Bu yaklaşım Markov geçişli AR (MS- AR) sınıfı içinde rejim değişimine dayalı doğrusal-olmayan tekniklerin gelişimi açısından bir yeniliktir. Çünkü Hamilton ın modelinde rejimler arası geçiş, gözlemlenemeyen bir süreç tarafından belirlenebilmektedir. Ancak rejimler arası geçişin gözlemlenen bir değişken aracılığıyla belirlendiği yaklaşımlarda geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlara örnek olarak Tsay (1989) ve Tong un (1990) önerdiği TAR ve Teräsvirta ve Anderson (1992), Granger ve Teräsvirta (1993), Teräsvirta (1994) ortaya koyduğu STAR modeli tipi yaklaşımlar örnek olarak verilebilir. Bu çalışmada STAR modeli kapsamındaki yaklaşımların kullanılmasına karar verilmiştir. Bu yaklaşımların hangisinin kullanılacağına tahmin yöntemleri için gerekli testlerden sonra karar verilmiştir. İncelenmiş ve uygulamaya dönük bölümlerde bu modelinin kullanılması tercih edilmiştir. STAR, TAR ve MS yaklaşımları gibi belirlenen rejimler arasında ani geçişler olduğu varsayımıyla hareket etmemektedir. Böylece tahmin aşamasında STAR yaklaşımı önemli bir kolaylık sunmaktadır. Ayrıca STAR yaklaşımının diğer bir özelliği de rejimler arası geçiş ani bile olsa etkin ve sapmasız tahminlerin yapılmasını sağlamaktadır. ST(A)R Modeli: ST(A)R tipi yaklaşımlar ilk olarak Luukkonen, Saikkonen ve Teräsvirta (1988) tarafından kullanılacak biçimde sunulmuştur. Bu yaklaşımlarda geçiş fonksiyonunun tipi lojistiktir. Böylece söz konusu yazarlar çalışmalarında STAR tipi doğrusal olmayı ortaya koyarken, olmama durumunu da gösterecek şekilde bir test yöntemi geliştirmişlerdir. Daha sonra bu yaklaşımlar Teräsvirta ve Anderson (1992), Granger ve Teräsvirta (1993), Terasvita nın (1994) öncü çalışmalarıyla dinamik özelliklerinin eklenmesiyle geliştirilmiştir. Bu çalışma kapsamında kullanılacak iki rejimli STAR modeli aşağıda kısaca açıklanmıştır. Ġki Rejimli STAR Modeli İki rejimli bir STAR modeli aşağıdaki biçimde yazılabilir (Franses, Van Dijk, 2000):

yt: İçsel değişken xt: (1,y t-1,. y t-p ) sabit terim ve içsel değişkenin gecikmeli değerleri. Burada, p, otoregresif yapının derecesini göstermektedir Φ i =(Φ i,0, Φ i,1. Φ i,p ), tahmin edilecek parametreler i= 1,2. S t =Durağan bir geçiş değişkeni. İçsel değişkenin gecikmeli değerlerinden herhangi biri olabilir. γ =Yumuşaklık (smoothness) parametresi c=eşik Değeri GF(S t, γ, c)= Geçiş fonksiyonu E[ε t ]=0, E[ε 2 t ]=σ 2 Yukarıdaki eşitliği daha açık bir biçimde de yazarsak; Geçiş fonksiyonu, GF(St, γ, c) süreklidir ve geçiş değişkeni, eşik değeri ve yumuşaklığın derecesini gösteren parametreye bağlı olarak değerler almaktadır. Geçiş fonksiyonunun alabileceği değerler, 0 ve 1 arasında sınırlıdır. Geçiş fonksiyonunun alacağı sınır değerlere göre farklı karakterde iki rejim ortaya çıkar. Herhangi bir t anında, hangi rejimde bulunulduğu geçiş fonksiyonu tarafından belirlenir. Yumuşaklık derecesi, γ, rejimler arası geçişin hızını belirleyen parametredir. geçiş parametresi doğrusal olamayan kısmı etkilemez yalnızca doğrusal olmayan kısımda etkin hale gelir. Litertürde bu geçiş parametresini oluşturan geçiş fonksiyonu lojistik ve üssel olabilmektedir. bu durumda STAR yaklaşımı LSTAR veya ESTAR olarak tanımlanmaktadır. LSTAR YAKLAġIMI (1) nolu eşitlikte gösterilen geçiş fonksiyonunun alacağı uç değerler geçiş fonksiyonunun yapısını belirler. GF(S t, γ, c)=(1+exp{ -γ(s t -c)}) -1, γ>0 (1)

Buna göre γ 0 a giderken GF(S t, γ, c)=0.5 değerini alacaktır. LSTAR(p) modeli bu durumda AR(p) modeline dönüşür. γ a giderken GF(S t, γ, c)= 1 değerine ulaşır ve aynı şekilde LSTAR(p) modeli başka bir AR(p) modeline dönüşmektedir. γ' nın aldığı ara değerler (0< γ < ) s t aralığında ise 0 < GF(S t, γ, c)<1 değerleri arasındadır. GF(S t, γ, c) nin bu aralıkta aldığı değerler için farklı gecikme uzunluklarıyla dinamikler oluşmaktadır. S t - a giderken GF(S t, γ, c) 0 a yaklaşır. Ancak S t, + a giderken GF(S t, γ, c) 1 e yaklaşır. ESTAR YAKLAġIMI: (2) nolu eşitlikte geçiş fonksiyonunu temelinde tanımlanan STAR yaklaşımı, ESTAR (exponential, üssel STAR) olarak ifade edilmektedir. GF(S t, γ, c)= 1-{exp( -γ(s t -c) 2 ) -1 }, γ>0 (2) ESTAR yaklaşımında γ 0 a giderken GF(S t, γ, c)=0 değerini almaktadır. Böylece ESTAR(p) modeli AR(p) modeli haline gelmektedir. GF, γ a giderken GF(S t, γ, c)= 1 değerine sahip olmaktadır. Bunun sonucunda ESTAR(p) modeli başka bir AR(p) modeli olmaktadır. γ' nın aldığı ara değerler için(0< γ < ),(s t -c) nin aldığı değerlere bağlı olarak geçiş fonksiyonu 0 < GF(S t, γ, c)<1 arasında değerler alır. GF(S t, γ, c) nin bu aralıkta aldığı değerler için farklı otoregresif dinamikler oluşmaktadır. Ayrıca geçiş fonksiyonu,(s t -c) etrafında simetrik bir yapı gösterir.(s t -c) ± a giderken GF(S t, γ, c) 1 e yaklaşır. Ancak.(s t -c) 0 a giderken GF(S t, γ, c) 0 a yaklaşır. BULGULAR: Bu çalışmada Türkiye Ekonomisi için cari açığın sürdürülebilirliği yukarıda açıklanan STAR yaklaşımıyla analiz edilmektedir. Bu yaklaşımla, uluslararası faiz oranlarında bir değişme olduğunda bunun cari açıkların düzeyini nasıl etkileyeceği belirlenmeye çalışılmıştır. elde edilen bulgulara göre cari açığın sürdürülüp sürdürülemeyeceği ortaya konmuş olacaktır. Bu çerçevede analitik bulgular Doğrusal Olmayan Zaman Serisi Yaklaşımıyla ile R,Win-Rats8.1 ve Ox-metrics6.1 ekonometrik paket programları kullanılarak tahmin edilmiştir. Tablo:4 LM-STR testi F -istatistiği prob LM.2 1.3660195 0.15273 LM.3 1.3420337 0.11093 LM.4 1.4737923 0.03515 LM.HE 0.6946097 0.89751 LM.HL 0.6964819 0.89582

Cari işlemler açığının sürdürülüp sürdürülemeyeceğine yönelik bu çalışmada öncelikli olarak değişkenleri temsil eden serilerin AR(p) süreci belirlenir ve doğrusallık testleri yapılır. bundan sonraki aşamada uygun geçiş değişkeninin seçilerek geçiş fonksiyonunun tipine karar verilir. Teräsvirta and Anderson(1992) nun ortaya attığı standart sürece göre uygun STAR modelinin seçimi için 3 olasılık bulunmaktadır. Bunlar H04 :ϕ4i=0 reddedilmesi LSTAR modelinin seçileceği anlamına gelmekte, eğer reddedilemese 2. Aşama H03 :ϕ3i=0 ϕ4i=0 istatistiğine göre karar verilir. Eğer H03 :ϕ3i=0 ϕ4i=0 reddedilirse ESTAR modeli seçilir, Bu hipotezde kabul edilirse H02 :ϕ2i=0 ϕ3i=ϕ4i=0,. hipotezinin geçerliliği araştırılır. H02 hipotezinin reddedilmesi LSTAR modelinin seçilmesini gerekli kılmaktadır. Tablo 4 de görüldüğü gibi LM.4 ün red edilmektedir. Bundan dolayı LSTAR modeli seçilmiştir. Tablo:5 LSTAR MODELİ TAHMİN SONUCU: Estimate Std. Error t value Pr(> t ) Gamma 3.224e+00 1.038e+00 3.107 0.001890 ** Treshold 1.028e+00 3.139e-03 327.606 < 2e-16 *** Intercep_1-3.536e+03 1.332e+03-2.654 0.007962 ** AR_1(2) 4.272e-01 7.129e-02 5.993 2.06e-09 *** AR_1(4) 4.616e-01 1.739e-01 2.654 0.007962 ** AR_1(6) 1.432e-01 6.406e-02 2.235 0.025399 * AR_1(7) -2.228e-01 6.105e-02-3.650 0.000263 *** AR_1(11) 6.226e-01 1.695e-01 3.673 0.000240 *** AR_1(14) -1.272e+00 4.492e-01-2.833 0.004617 ** AR_1(15) 1.254e+00 4.466e-01 2.807 0.004995 ** AR_1(16) -1.862e+00 6.885e-01-2.704 0.006850 ** Intercep_2 3.523e+03 1.343e+03 2.623 0.008723 ** AR_2(1) 5.050e-01 7.167e-02 7.047 1.83e-12 *** AR_2(4) -5.769e-01 1.868e-01-3.088 0.002015 ** AR_2(11) -4.853e-01 1.874e-01-2.590 0.009593 ** AR_2(12) 4.799e-01 8.588e-02 5.587 2.30e-08 *** AR_2(14) 8.944e-01 4.843e-01 1.847 0.064802. AR_2(15) -1.367e+00 4.763e-01-2.871 0.004093 ** AR_2(16) 2.036e+00 7.115e-01 2.862 0.004216 ** R-Square 0.88801 Adjusted R-Square 0.878177 Geçiş Değişkeni(fo) Uluslararası piyasalardaki gösterge niteliğindeki faiz oranı Signif. codes: *** 0.001 ** 0.01 * 0.05. 0.1 Tablo 5 LSTAR tahmin sonuçlarını verilmektedir. Cari açık değişkenimizin AR(p) sürecinin 17 olduğunu yukarıda doğrusallık testine ortaya koymuştuk. Buna göre 17 gecikme uzunluğunda geriye

doğru tüm gecikme uzunlukları modele dahil edilmiş, anlamsız gecikme uzunlukları modelden atılmış ve en uygun model tahmin edilmiştir. Cari işlemlerin sürdürülebilirliğine yönelik yaptığımız çalışmada Uluslararası piyasalardaki gösterge niteliğindeki faiz oranı(ufo) geçiş değişkeni olarak modele dahil edilmiş ve cari açık üzerindeki etkisi incelenmiştir. Modelde tüm parametreler istatistiki açıdan anlamlı bulunmuştur. bu parametrelere göre geçiş fonksiyonun değeri yaklaşık olarak 0.500407 olarak bulunmuştur. Bu değer uluslararası faiz oranlarında bir değişimin Türkiye'nin düşük cari açık düzeyinden yüksek cari açık düzeyine geçişini yavaş olarak yaptığını göstermektedir. ancak bu değerin 0.5 yakın bir değer olması uluslararası faiz oranlarına göre Türkiye'nin sürdürülebilirlilik düzeyi ile sürdürülemezlik rejimleri arasında olduğu konusunda bilgi vermektedir. Bu bulgu tahmin yöntemi ve frekansı farklı olmasına karşın Akgül, Koç ve Koç tarafından yapılan çalışmayla aynı yönde bir bulgudur. kullanılan verinin mutlak verilerden oluştuğu dikkate alındığında ele alınan dönem içinde 1. Milyar 028 milyon dolarlık açığın üzerindeki değerler sürdürülemez olarak ifade edilebilir. Bu oranın düşük olarak kabul edilebilir. Bu açıdan söz konusu açıkların GSYİH oranı gibi verilerin kullanılması daha iyi sonuçların elde dilmesini sağlayabilir. Ancak GSYİH verilerinin frekansı bu noktada önemli bir kısıttır. Tablo:6 Tanı İstatistikleri Jarque-Bera Normality Test (JB) = 55.71 p-value = 7.985e-13 Durbin-Watson Test Ljung-Box Autocorrelation Test (DW) = 1.828 p-value = 0.09756 Q(1)=0.22455688 Q(5)=0.11321227 Q(25)=0.052 Q(50)=0.194 LM Tests for ARCH ARCH(1)=0.8678684 ARCH(4)=0.1826844 LM Tests for Serial Independence LM_SI(1)=0.0294491371 LM_SI(5)=0.0067028440 LM_SI(25)=0.003 LM_SI(50)=0.122