BOYA VE SOLVENTLERLE ÇALIŞILAN ĐŞYERLERĐNDE ĐŞ SAĞLIĞI UYGULAMALARININ DEĞERLENDĐRĐLMESĐ : BĐR ARAŞTIRMA Đlkay Cemiloğlu 1, Nilüfer Çam 1, Özcan Ceylan 1, Ziya Cüneyt Akyıldırım 1 1 Đşyeri Hekimleri Derneği, Đstanbul,Türkiye Yazışma Adresi: Türkocağı Caddesi, No:17, Cağaloğlu 34440 Đstanbul, Türkiye Tel: (0 212) 514 02 92 isyerihekimleridernegi@gmail.com GĐRĐŞ VE TARĐHÇE Đlk insan yapımı solventler, çam ağacı reçinelerinden üretilen terebentin gibi hidrokarbon yapılar ve şaraptan elde edilen etanoldür. Đlk uygarlıklar üzüm ve şeker kamışından fermantasyon yoluyla elde ettikleri etanol ile çam sakızı ve yağı eritmeyi başarmışlardı. Milattan sonra 9.yüzyılda Asurlular solventi bir ilaç olarak, göz ile ilgili bazı hastalıklarda kullandılar. Eski Mısır uygarlıkları ise kozmetik üretiminde solventlerden faydalandılar. Daha sonraki yıllarda Fransa da 1716 yılında yayımlanan Secrets Concernant les Arts et Metiers isimli bir kitapta, terebentin ruhunun ipek kumaşlardaki yağ lekelerini çıkardığından bahsedilmiş, 1 Alfred Gesner in 1852 yılında Kanada da, petrolden ürettiği gazyağının kullanılmaya başlamasıyla da özellikle A.B.D de büyük bir endüstriyel gelişim ortaya çıkmıştır. 2 Çok yaygın olarak kullanılan kozmetik ürünler, boya, vernik, tiner, lastik, deterjan, tıbbi ve zirai ilaçlar, plastik, yapıştırıcılar, mürekkep, kuru temizleyiciler gibi pek çok ürün solvent içermektedir. Solventlerin sanayinin gelişmesindeki inanılmaz katkılarının yanında, insan sağlığını bozucu etkileri de yapılan bilimsel çalışmalarla kanıtlanmış, ilerleyen dönemlerde bazılarının kullanımına yasaklar ve kısıtlamalar getirilmiştir. Günümüz dünyasında vazgeçilmez bir yeri olan solventlerin geliştirilen yeni üretim teknikleri ve alınan koruyucu önlemlerle insan sağlığına olan zararlı etkileri önlenmeye çalışılmış ve bu amaçla pek çok yasal düzenleme yapılmıştır. Solvent ile çalışılan işyerlerinde, solvent maruziyetini tespit etmek ve meslek hastalıklarının gelişmesini önlemek işyeri hekimlerinin öncelikli hedefi olarak belirlenmelidir. Solventlerin akut ve kronik etkileri, hangi sistemleri daha çok etkilediği, erken belirtilerin neler olduğu, nasıl saptanabileceği ortaya konmalıdır. Ayrıca yasal mevzuat gibi konularda da bilgi dağarcığı geliştirilmeli ve gerekli her durumda diğer uzmanlarla işbirliğine gidilmelidir. Đşyerlerinde solventlere ne şekilde maruz kalınabileceği tüm yönleri ile ortaya koyulmalıdır. Risk değerlendirmesi sonuçlarına göre alınmış olan önlemlerin etkinliği, ortam ve kişisel maruziyet ölçümleri ile değerlendirilmelidir. Solvent maruziyetinin insan vücudunda yarattığı etki ve sonucu saptamak amacıyla gerekli kan ve idrar tetkikleri belirli aralıklarla mutlaka yaptırılmalıdır. Ölçümlere dayanan kanıtlar, işyeri hekimlerinin mesleki etkilenme kararı vermesini kolaylaştıracak ve gerekli olan önlemler daha kolay alınabilecektir. AMAÇ Türkiye de, solvent üretilen veya kullanılan sanayi kuruluşlarında çalışanlarda sağlık gözetiminin güncel halini görmek amacıyla bir anket düzenledik..ankete Đşyeri Hekimleri Derneği üyesi olan ve halen faal olarak bir işyerinde çalışan işyeri hekimleri katıldılar.anketimizde işyerlerinin isimlerinin yazılmasını özellikle Istemedik.Zira, bu araştırmayı, işyerleri için bir avantaj veya dezavantaj oluşturmak için düzenlemedik. Öncelikli amacımız, solventlerle çalışılan işyerlerindeki sağlık gözetimlerinin mevcut durumlarını görmek ve sonrasında bu konuyla ilgili standart sağlık gözetim protokollerini geliştirebilmektir.
ENSTRÜMAN-METOD Anket içinde kullanılan sorular ve cevap seçenekleri aşağıdaki şekildedir; Đşyerlerinde Boya ve Solventler ile yapılan çalışmalarda iş sağlığı uygulamaları 1-Đşyeriniz hangi sektör grubunda yer almaktadır? 2-Đşyerinizdeki çalışan sayısını aşağıdaki özelliklere göre belirtebilir misiniz? a)mavi Yaka: b)beyaz Yaka: c)alt Đşveren Çalışanı: d)toplam Çalışan Sayısı: 3- Çalıştığınız işletmede miktarca en fazla ve/veya en sık kullanılan 5 tehlikeli kimyasal maddeyi(boya Solvent) işaretleyiniz; * Toluen (=Methylbenzene, Methyl benzol, Phenyl methane, Toluol) * Xylene * n-buthanol (=1-Butanol, Butyl alcohol, 1-Hydroxybutane, n-propyl carbinol) * 1,2,4 Trimethylbenzene * Naphta (petroleum), hydrotreated heavy * Solvent naphta light aromatics * Isopropanol (= Đsopropyl alcohol,dimethyl carbinol, IPA, 2-Propanol) * Methanol (=Methyl alcohol) * Ethylbenzene * Acethone (=2-propanone,Dimethyl ketone, Ketone propane) * Diisosiyanatlar (hekzametilen diisosiyanat, diphenylmethanediisocyanante, 4,4-methylenediphenyl diisocyanate) * Trichloroethylene (=Ethylene trichloride, TCE) * Butilglikol(=2 Butoxy-ethanol) * MEK(2-Butanone, Methyl acetone, Methyl ethyl ketone) * formaldehyde (=Methylene oxide) * n-hexan * Styren (Styrene monomer, Styrol, Vinyl benzene) * Amonyak * Phenol (=Carbolic acid, Hydroxybenzene, Monohydroxybenzene, Phenyl alcohol, Phenyl hydroxide) * Metilen Klorür * Chloroform (=Trichloromethane) * Carbon black 4-Đşletmenizde kullanılan boyaların içinde aşağıdaki ağır metallerden hangisi/hangileri bulunmaktadır? * Kurşun * Kadmiyum * Krom * Çinko * Kobalt * Diğer(belirtiniz) * Kullanılan boyalar ağır metal içermiyor.
5- Kurumunuzda risk değerlendirmesi yapıyor musunuz? a)hayır b)evet (Cevabınız Evet ise hangi metodu kullandığınızı işaretleyiniz) 1)Matris tipi 2)HAZOP 3)Hata ağacı 4)FMES/FMECA 5)Kinney Metodu 6)Diğer 6-Eğer kurumunuzda risk değerlendirmesi yapıyorsanız, yukarıda kullanmış olduğunuz kimyasal maddeleri de bu değerlendirmede göz önüne alıyor musunuz? a)evet b)hayır 6-Đşe giriş muayenesinde yukarıda işaretlediğiniz kimyasallara yönelik aşağıdaki hangi tetkik ve yöntemleri uyguluyorsunuz a-fizik Muayene b-akciğer Grafisi c-solunum Fonksiyon Testi d-odyometri e-hemogram(18 Parametre) f-sgot, SGPT, GGT, ALP g-bun, Üre, Kreatinin h-hepatit B markerleri( HBs Ag ve HBs Ab) ı-tam Đdrar Tahlili i-kanda kimyasal metabolit ölçümü j-đdrarda kimyasal metabolit ölçümü k-diğerleri(lütfen belirtiniz) 7- Aralıklı Kontrol (Periyodik) Muayenesinde yukarıda işaretlediğiniz kimyasallara yönelik aşağıdaki hangi tetkik ve yöntemleri uyguluyorsunuz? a-fizik Muayene b-akciğer Grafisi c-solunum Fonksiyon Testi d-odyometri e-hemogram(18 Parametre) f-sgot, SGPT, GGT, ALP g-bun, Üre, Kreatinin h-hepatit B markerleri( HBs Ag ve HBs Ab) ı-tam Đdrar Tahlili i-kanda kimyasal metabolit ölçümü j-đdrarda kimyasal metabolit ölçümü k-diğerleri(lütfen belirtiniz) 8-Bu tetkikleri belirlemede hangi kaynaklardan yararlanıyorsunuz? 1)OSHA(Amerikan Mesleki Sağlık ve Güvenlik Kurumu) nın spesifik medikal test ve muayene listesine bakarak 2)Kimyasal Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarını(MSDS) okuyarak 3)Meslektaşlarıma/akademisyenlere danışarak 4)Meslek hastalıkları hastanesine danışarak 5)Özel Sağlık Kurumları na danışarak 6)Bilimsel yayın ve dergilere bakarak (Not:Birden çok yanıtı aynı anda işaretleyebilirsiniz) 9-Đşyerinizde çalışılacak/kullanılacak kimyasal maddenin seçilmesi çalışmalarına aktif olarak katılıyor musunuz? a)evet her zaman b)hayır hiçbir zaman c)bazen d)çoğunlukla
10-Đşyerinizde çalışılacak/kullanılacak kimyasal maddenin seçilmesi çalışmalarına hangi safhada katılıyorsunuz? a)plan - proje safhasında b)ön kabul safhasında c)satın alma safhasında d)kullanılmaya başlandıktan sonra e)çalışanlardan şikayet geldiğinde 11-Đşyerinizde kullanılan tehlikeli kimyasal maddelerin Kimyasal Malzeme Güvenlik Bilgi Formları(KMGBF/MSDS) kolay ulaşılabilir yerde mi? a)evet her zaman b)hayır hiçbir zaman c)bazen d)çoğunlukla 12-Đşyerinizde tehlikeli kimyasal maddelerle çalışanlar, çalıştıkları kimyasal maddelerin özelliklerini biliyorlar mı? a)evet her zaman b)hayır hiçbir zaman c)bazen d)çoğunlukla 13-Đşyerinizde kullanılan kimyasal maddelerle ilgili bilinçlendirme eğitimlerini kim yapıyor? a)đşyeri Hekimi b)đş Güvenliği Uzmanı/Sorumlusu d)hiç kimse 14-Đşyerinizde tehlikeli kimyasal maddelere karşı alınan önlemler yeterli mi? a)evet her zaman b)hayır hiçbir zaman c)bazen d)çoğunlukla 15- Đşyerinizde tehlikeli kimyasal maddelere karşı alınan önlemlerin planlamasını kimler yapıyor? a)đşyeri Hekimi b)đş Güvenliği Uzmanı/Sorumlusu c)süreç sorumlusu d)đşverenin kendisi e)kimyasal madde tedarikçileri (Not:Birden çok yanıtı aynı anda işaretleyebilirsiniz) 16- Đşyerinizde tehlikeli kimyasal maddelere karşı alınan önlemlerin kontrolünü kimler yapıyor? a)đşyeri Hekimi b)đş Güvenliği Uzmanı/Sorumlusu c)süreç sorumlusu d)đşverenin kendisi e)kimyasalın satın alındığı şirket elemanları f) Dış Denetim Firmaları g)çalışma Bakanlığı Müfettişleri (Not:Birden çok yanıtı aynı anda işaretleyebilirsiniz) 17- Đşyerinizde tehlikeli kimyasal maddelere karşı alınan alınan önlemlerin kontrolleri size göre yeterli midir? a)evet yeterlidir b)hayır değildir. Yanıtınız hayır ise kısaca nedenini belirtiniz. 18- Đşyerinizde tehlikeli kimyasal maddelere karşı alınan alınan önlemler nelerdir? a)kişisel Koruyucu Donanım b)ortam havası ölçümü c)kişisel gaz-buhar maruziyet ölçümü d)havalandırma/çeker Ocak kontrolü e)periyodik sağlık muayeneleri f)diğer (Açıklayınız) (Not:Birden çok yanıtı aynı anda işaretleyebilirsiniz) 19-Đşyerinizde çalışanlarınızda kimyasal maddelere maruziyet tespit ettiniz mi? ( Metabolit yüksekliği ve/veya kişisel ölçüm yüksekliği ile ) a)evet b)hayır 20- Đşyerinizdeki çalışanlarınızda kimyasal maddelere maruziyet tespit ettiğinizde Meslek Hastalıkları Hastanesi ile işbirliğine gittiniz mi? a)hayır hiç temasım olmadı b) Danışma c)hasta sevki d)beraber çalışma
BULGULAR Anket sonuçlarını aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz; 1- Ankete 12 işyeri hekimi katıldı.ancak değerlendirmeye 10 işyeri alındı, zira 2 işyerinde solvent kullanımı veya üretimi yoktu. 2- En sık kullanılan veya üretilen solventler; Xylene(6) n-buthanol(3) Ethylbenzen(3) Toluene(5) Solvent naphta light aromatics(3) Buthylglikol(3) 1,2,4 Trimethylbenzen(2) Naphta,hydrotreated heavy(2) TCE(2) Styren(2) Formaldehyde(2) Isopropanol(2) Methanol / MEK / n-hexan / Amonyak (1) 3-Ankete katılan işyeri hekimlerinin %70 i Tam Gün Đşyeri Hekimidir. 4-Đşyerlerinde Risk Değerlendirilmesi çalışmaları % 100 oranında yapılmaktadır. 5-Đşe giriş muayenelerinde, Fizik Muayene(FM) ve Akciğer Grafisi tüm işyerlerinde yapılmaktadır. 6-Periyodik muayenelerde Fizik Muayene, Akciğer Grafisi ve Hemogram tüm işyerlerinde yapılmaktadır. 7-Đşyerine yeni bir kimyasal madde alımında, işyeri hekimleri genellikle bu sürecin sonlarında dahil olmaktadır. 8-Güvenlik Bilgi Formları önemli kabul edilmekte ve işyerlerinde erişilebilir konumda bulunmaktadır. 9-Bu kimyasal maddelerin zararları, çalışanların % 90 ı tarafından bilinmektedir.. 10-Bu konudaki eğitimler %60 oranında işyeri hekimlerince düzenlense de,%80 oranında iş güvenliği uzmanı üzerinden gitmektedir. 11-Ankete katılan işyerlerinin %80 i ortam havası ölçümü yaptırmasına karşılık, %40 gibi bir oranda kişisel maruziyet ölçümü yaptırmıştır. 12-Bakanlık müfettişlerince işletmelerin %20 si denetlenmiştir. 13-Ankete katılan işyeri hekimlerinin %70 i Meslek Hastalıkları Hastanesi ile hiç iletişimde bulunmamış, %30 u ise beraber çalışma imkanı bulmuştur. 14-Đşletmelerin %30 unda metabolit yüksekliği ve/veya kişisel maruziyet tespiti görülmüştür.
TARTIŞMA Ankete katılan işyerlerinde en çok kullanılan solventler, Aromatik Hidrokarbon yapısındaki, Ksilen ve Toluen dir.her iki kimyasal madde, Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (The International Agency for Research on Cancer) (IARC) tarafından kanserojen olarak sınıflandırılmamıştır. 3,4 Ancak, cilt, sinir sistemi, karaciğer ve renal sisteme toksik etkiler yaptığı pek çok bilimsel çalışma ile gösterilmiştir. 3,4,5 Ülkemizde işyeri hekimi çalıştıran ve solvent üretilen veya kullanılan işletmelerdeki, sağlık gözetimlerinin mükemmel olmasa dahi, iyi durumda olduğunu söylemek doğru olur. Ankete katılan işyerlerinin tamamında işe giriş ve aralıklı kontrol muayeneleri düzenli olarak yapılmaktadır.ancak, bu muayenelerin içerikleri farklılıklar göstermektedir.solvent maruziyetinin tespitine yönelik ortam ölçümü, kişisel maruziyet ölçümü ve solvent metabolitleri ölçümü, ne yazık ki her işletmede yapılmamaktadır.bu durumun çeşitli nedenlere bağlı olduğunu bilmekteyiz.ülkemizde halen bu ölçümleri düzgün olarak yapan ve akredite olmuş merkez sayısı çok azdır.ölçümlerin yapılması, işyerlerine ek bir maliyet getirmektedir.ölçüm sonucu yüksek çıkan işyerlerinin, maruziyeti önlemek için bazı teknik revizyonlar yapmaları gerekmektedir.bu durum işletmelerin harcamalarını daha çok arttırmaktadır. Mali açıdan iyi durumda olan şirketler bile bu harcamaları yapmaktan kaçınmaktadır. Ayrıca, ülkemizdeki işyeri hekimlerinin yapacakları işe giriş veya periyodik muayenelerinin içeriği hakkında faydalanabileceği Türkçe yazılı kaynak sayısı oldukça azdır. Đşyeri hekimlerine işte bu safhada daha çok görev düşmektedir.solvent maruziyeti sonucu çalışanlarda ortaya çıkabilecek sağlık sorunları, işletmelere ölçüm ve teknik revizyonlardan daha fazla harcama oluşturacaktır.ayrıca oluşabilecek meslek hastalıkları işletmelere itibar kaybettirecektir. Đşyeri Hekimleri Derneği, solvent maruziyeti olan işletmelerdeki sağlık gözetiminin anlatıldığı bir kitapçığı yakın zamanda işyeri hekimlerinin hizmetine sunacaktır. Tespit edilen meslek hastalıklarının ülkemizdeki sayısının beklenenin çok altında olduğu hepimiz tarafından bilinmektedir.buna ek olarak, anketimize katılan işyeri hekimlerinin % 70 i meslek hastaneleri ile hiç iletişimde bulunmamıştır. Bu iletişimsizlik, işletmelerde meslek hastalığı riski olmadığı anlamına gelmez. Meslek hastalıklarının tespiti ve gerekli yerlere bildirilmesi konusunda, iş sağlığı ve güvenliği alanındaki tüm tarafların bir araya gelerek ortak kararlar alması gerekmektedir.meslek hastalığı teşhis ve raporlama konusunun mutlaka basitleştirilmesi ve kolaylaştırılması gerekmektedir. SONUÇ : Tüm dünyada solvent kullanılan veya üretilen işyerlerindeki sağlık gözetimi, işyeri hekimleri tarafından kapsamlı bir şekilde planlanmalıdır.solventlerin malzeme güvenlik bilgi formları, Standartlara uygun olarak düzenlenmiş olmalıdır. 6 Đşyeri hekimleri bu formlardaki bilgileri çok iyi derecede incelemeli ve değerlendirmelidir. Bu işyerlerinde risk değerlendirme çalışmaları mutlaka yapılmalı ve bu çalışmalara işyeri hekimleri aktif olarak katılmalıdır. 7,8 Đşe giriş muayenesi öncesi, yeni işe girecek olan kişinin daha önce solvent kullanıp kullanmadığı bilinmelidir.aralıklı kontrol muayeneleri yılda en az bir kez, düzenli olarak yapılmalıdır. Fizik muayene, solventlerin vücuda vermiş olduğu zararları gösteren bazı tetkikler (SFT,Odyometri,Hemogram,SGOT,SGPT,BUN, Kreatinin,TĐT, vb.) ve solventlerin vücutta metabolize olduktan sonra ortaya çıkan ve genellikle idrarla atılan metabolitlerinin takibi(biyolojik izlem) çok değerlidir. Biyolojik izlem için gerekli olan tetkikleri yaparken, numunenin (kan,idrar vs) alınma zamanı çok önemlidir. Bu izlemde, solventin yarılanma ömrü( t ½ ) belirleyicidir. 9 Pratik uygulamalarımızda genellikle vardiyanın son iş günü sonunda numune alınmasını önermekteyiz. 10 Tüm toplanan bilgileri doğru ve tarafsız bir şekilde değerlendirmek, solvent maruziyetini önlememize yardımcı olacaktır.bu değerlendirme, meslek hastalıklarının teşhisini de kolaylaştıracaktır. Ülkemizde her geçen gün daha iyi işyeri hekimliği uygulamaları görmeyi umut etmekteyiz.
REFERENCES 1-ESIG(Europeen Solvent Industry Group Web Site-History of Solvents 2-Drycleaning Institute of Australia Web Site-History of Drycleaning 3-http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol71/mono71-58.pdf/ 5.2 Human carcinogenicity data 4-http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol71/mono71-36.pdf/ 5.2 Human carcinogenicity data 5-http://www.ccohs.ca/oshanswers/chemicals/chem_profiles/xylene&toluene 6-Tehlikeli maddeler ve müstahzarlara ilişkin güvenlik bilgi formlarının hazırlanması ve dağıtılması hakkında yönetmelik (26.12.2008/27092 RG, 5. mükerrer) 7-Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik (26.12.2003/ 25328 RG) 8-Kanserojen ve Mutajen Maddelerle çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete:26 Aralık 2003,Sayı :25328) 9-Timing of sample collection for biological monitoring of occopational exposure, Vera Fiserova- Bergerova* and Jiri Vlach 24 july 1996 10-http://www.cdc.gov/niosh/docs/2005-110/medstart.html / DHHS(NIOSH) Publications No. 2005-110