CUMHURİYET İN İLK YILLARINDA MÜZİKTE MODERNLEŞME HAREKETLERİ VE MÜZİK POLİTİKALARI (1923-1952)

İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi Güzel Sanatlar, ISSN: 2147-0936 Cilt. 2, Say. 1, 2013, 71-89. www.inijoss.com CUMHURİYET İN İLK YILLARINDA MÜZİKTE MODERNLEŞME HAREKETLERİ VE MÜZİK POLİTİKALARI (1923-1952) Prof. Dr. Turan SAĞER İnönü Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi turan.sager@inonu.edu.tr. Arş. Grv. Onur ZAHAL İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi onur.zahal@inonu.edu.tr. Arş. Grv. Engin GÜRPINAR İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi engin.gurpinar@inonu.edu.tr. Özet Modernleşme; batılı sosyologlar tarafından geliştirilen, ekonomik kalkınmayı, sosyo-kültürel çeşitliliği, demokratik anlayışı gerçekleştirme ve toplumsal değişme sürecini; geleneksel toplum, geçiş toplumu ve modern toplum aşamaları ile açıklayan bir kavramdır. Müzikte modernleşme ise geleneksel yaklaşımın yerini Klasik Batı Müziği nin temelini oluşturan çoksesli bir anlayışa bırakması olarak tanımlanabilir. Bu durum aynı zamanda geleneksel müziğe batılı bir anlayış ile evrensel bir nitelik kazandırılmasını beraberinde getirmektedir. Türkiye de müzikte modernleşme hareketlerinin Cumhuriyet öncesinde Tanzimat Fermanı ndan sonra başladığı ve Cumhuriyet döneminde ciddi bir ivme kazandığı görülmektedir. Cumhuriyet in kurulmasından sonra bu müzik atılımını gerçekleştirecek kurumlar açılmış, bazı müzik adamları yurtdışına gönderilmiştir. Ayrıca çoksesliliği temel alan öğretim programları uygulanmıştır. Yurtdışından müzik insanları getirilerek mevcut müzik kurumlarının ve yeni açılan müzik kurumlarının yapılandırılması gerçekleştirilmiştir. Cumhuriyet in ilk yıllarında müzikte modernleşme Sorumlu Yazar

Sağer, Zahal, Gürpınar 72 hareketlerinin, müzik politikalarının diğer alanlarda olduğu gibi değişkenlik gösterdiği, temel politikaların ise Batı ile Türk kültürlerinin ve müzik sistemlerinin sentezlenmesi fikri üzerine geliştiği sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Sözcükler: Müzik, Müzik Politikaları, Cumhuriyet, Modernleşme JEL Sınıflama kodları: I20, Z00 Modernization Movements in Music and Music Politics in the Early Years of Turkish Republic (1923-1952) Abstract Modernization; developed by Western sociologists, which describes economic development, socio-cultural diversity, understanding and realization of the democratic process of social change, with the stages of "traditional society", "transitional society" and the "modern society", is a concept. The modernization in Music can be defined that the traditional approach is replaced by an understanding of polyphonic music that forms the basis of Classical Music. This condition is also a Western understanding of traditional music with a universal quality gain. It has been seen that The modernization in Turkish Music began after Reform movements ( Tanzimat Fermanı in Turkish ), prior to the Republic of Turkey, and there was a significant acceleration in the Republican period. After the establishment of the Republic, some institutions were opened to realize these music movements and some music scholars were sent abroad. Training programs, based on polyphonic music, also has been applied. Being restructured of new music institutions and existing music institutions was carried out by having been taken music scholars from abroad. In the early years of the Republic, as in other areas of music policies, it was concluded that the synthesis of Western and Turkish cultures, and music systems was the basic policy and the modernization process in Music ranged. Keywords: Music, Music Politics, Turkish Republic, Modernization JEL Classification Codes: I20, Z00

73 Cumhuriyet in İlk Yıllarında 1. GİRİŞ Bu bölümde araştırmanın problem durumu, amacı, önemi, problem cümlesi, alt problemleri, sayıltıları ve sınırlılıkları ile tanımları yer almaktadır. 1.1. Problem Durumu Günümüzde devletler çoğunlukla cumhuriyet yapısındaki yönetim organizmaları biçiminde şekillenmişlerdir. 29 Ekim 1923 te kurulan Türkiye Cumhuriyeti devleti Tanzimat ta filizlenen Batılılaşma ve modernleşme akımlarının etkisi ile harmanlaşmış bir kurucu ideoloji çerçevesinde bir yapıya sahiptir. Sağer in (2003) ifadesine göre modernleşme adı altında yaşanan değişim süreci, Türkiye de kültürel anlamda geleneksel yapıların çözülmelerine yol açmıştır. Bununla birlikte, sosyo-kültürel açıdan Türkiye toplumu, yeni alışkanlıklar, tutumlar ve davranış tarzları da geliştirmiş ve geliştirmektedir. Daha bilimsel bir ifadeyle kültürlenme ve kültürleşme süreçlerinin iç içe geçmesiyle Türkiye toplumu, yeni bir kültürel yapıya doğru sürekli bir eğilim arz etmektedir. Modernleşme batılı toplumsal bilimciler tarafından, bütün gelişmekte olan toplumların, batı toplumlarına benzer aşamalardan geçecekleri anlayışından hareketle oluşturulmuş bir kavramdır. Böylece toplumsal değişmenin özel bir görüşe (batılı görüşe) göre ele alınan özel bir durumu (az gelişmişlerin değişmesi) olmaktadır (Kongar, 1991). Modernleşme kuramı, kapitalizmi kendi başına geçemeyen Batı dışı toplumların değişme süreçlerini açıklamak üzere II. Dünya savaşı sonrası geliştirilmiş bir toplumsal değişme kuramı niteliğindedir. Kuram, genel olarak Batılı olmayan toplumların geleneksel toplum dan modern toplum a doğru geçirmekte oldukları değişim sürecini ifade etmektedir ve üç aşamalı bir süreç görünümündedir. Geleneksel toplum, geçiş toplumu ve modern toplum. Buna göre, modern toplum, ekonomik kalkınmayı sağlamış, kültürel çoğulculuğu esas alan ve demokratik bir yönetime sahip olan toplumdur.

Sağer, Zahal, Gürpınar 74 Dolayısıyla bu özellikleri yapısında bulundurmayan toplum, geleneksel olarak nitelendirilir (Özbek, 1992). Bu araştırmada, Tanzimat Dönemi nden Çok Partili Dönem e kadar olan süreçteki müzik politikaları ve bu bağlamda yapılan uygulamalar ve müzik kurumlarının ne durumda oldukları, hangi ideolojik altyapı bünyesinde oluşturuldukları ve bu olguların ne gibi sonuçlar doğurdukları araştırmanın temel problem durumu olarak görülmüştür. 1.2. Araştırmanın Amacı Cumhuriyet Dönemi nde kültüre ve kültürel yapı dâhilinde yer alan sanata dair hemen hemen her alanda devrim niteliğinde reformlar yapılmıştır. Bu bağlamda kurucu ideolojinin temel amacı yeni bir insan tipi ve toplum yapısı oluşturmaktır. Müzik alanında yapılan politikalar; bu değişim düşüncesi çerçevesinde, çeşitli arayışların sonucunda yapılan uygulamalar kapsamında hayat bulmuştur. Bu politikaların ve oluşturulan kurumların niteliksel bir biçimde incelenmesi araştırmanın temel amacı olarak görülmüştür. 1.3. Problem Cümlesi Bu araştırmanın problem cümlesi Tanzimat Dönemi ile Cumhuriyet in ilk yılları arasındaki süreçte geliştirilen müzik politikalarının ve bu amaçla oluşturulan müzik kurumlarının ve yapılan uygulamaların genel görünümü nasıldır biçiminde oluşturulmuştur. 1.4. Alt Problemler Araştırmanın amacı, problem durumu ve problem cümlesi doğrultusunda ele alınan alt problemleri aşağıda yer almaktadır.

75 Cumhuriyet in İlk Yıllarında 1. Tanzimat Dönemi nden Cumhuriyet Dönemi ne kadar olan süreçte, müzik politikaları, müzik kurumları ve müzik alanındaki genel uygulamalar nasıldır? 2. Birinci Dönem de (1923-1934) müzik politikaları, müzik kurumları ve müzik alanındaki genel uygulamalar nasıldır? 3. İkinci Dönem de (1934-1952) müzik politikaları, müzik kurumları ve müzik alanındaki genel uygulamalar nasıldır? 1.5. Araştırmanın Önemi Batılılaşma ve modernleşme akımlarının başladığı Tanzimat Dönemi nden Cumhuriyet e ve sonrasındaki döneme karşılık gelen süreçte ne tür müzik politikalarının geliştirildiği, genel uygulamaların, müzik kurumlarının niteliklerinin ve amaçlarının ne durumda olduğu, bu çerçevede yapılan arayışlar, ideolojik altyapıların etkileri gibi konuların incelenmesinin; hem o yıllardaki müziksel birikimin tespit edilmesi hem de bu bağlamda bu konuların araştırılmasının günümüzdeki ve gelecekte oluşacak yapı hakkında bazı öngörüler yapılmasına yardımcı olacağı düşüncesiyle araştırmanın önem taşıdığı düşünülmektedir. 1.6. Sayıltılar Araştırmanın kuramsal bilgiler bölümünde kullanılan kaynaklardan elde edilen veriler geçerli ve güvenilirdir 1.7. Sınırlılıklar Yapılan araştırmanın sınırlılıklarını şunlar oluşturmaktadır: 1. Araştırma, kullanılan veri toplama araçları ve yöntemleri ile sınırlıdır. 2. Araştırma, Tanzimat Dönemi nden ve Cumhuriyet Dönemi nin ilk yıllarına (1950) kadar olan süreç ile sınırlıdır.

Sağer, Zahal, Gürpınar 76 1.8. Tanımlar Balyo: Venediklilerin İstanbul daki elçilerine verilen unvan 2. YÖNTEM Bu bölümde araştırmanın amacı ve alt problemleri doğrultusunda izlenilen yöntem hakkında bilgiler verilmiştir. Bu amaçla araştırmanın modeli, araştırmanın çalışma evreni ve verileri toplama teknikleri ile verilerin analizi konularına yer verilmiştir. 2.1. Araştırma Modeli Bu araştırmada Tanzimat Dönemi nden Cumhuriyet in ilk yıllarına kadar olan süreçteki müzik politikalarının genel görünümü saptanmaya çalışılmıştır. Bu amaç doğrultusunda araştırma betimsel tarama modelinde yapılmış olup, doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. 2.2. Çalışma Evreni Bu araştırmanın çalışma evrenini; Tanzimat Dönemi nden Cumhuriyet in ilk yıllarına (Birinci Dönem, 1923-1934; İkinci Dönem, 1934-1950) kadar olan süreçte uygulanan müzik politikaları oluşturmaktadır. 2.3. Verileri Toplama Teknikleri Yapılan araştırmada kullanılan verilere; YÖK Tez Merkezi, ULAKBİM ve diğer bilgi paylaşımına açık veri tabanları ile literatür incelemesi sonucu araştırma kapsamına alınan kaynakların taranması sonucunda ulaşılmıştır. 2.4. Verilerin Analizi Araştırma sürecinde ulaşılan veriler; Sağer in (2003) ve Balkılıç ın (2009) tarihsel sınıflandırmaları dikkate alınarak araştırmacı oluşturulan (a) Tanzimat

77 Cumhuriyet in İlk Yıllarında Dönemi-Cumhuriyet Dönemi, (b) Birinci Dönem = 1923-1934, (c) İkinci Dönem = 1934-1950 biçimindeki sınıflandırma kapsamında, müzik politikalarının ideolojik altyapıları da tespit edilerek analiz edilmiştir. 3. BULGULAR VE YORUM Bu bölümde araştırmanın alt problemlerine ilişkin bulgular ve yorumlar yer almaktadır. 3.1. Tanzimat Dönemi ile Cumhuriyet Dönemi Arasındaki Süreçte Müzik Kurumları ve Müzik Politikaları Batılılaşma ve modernleşme hareketlerinin yeşermeye başladığı bu dönemin başlangıcı; 1839 da Sultan Abdülmecid döneminde ilan edilen Tanzimat Fermanı olarak görülmektedir. Bu dönem müzikte batılılaşma hareketleri bakımından Cumhuriyet dönemine bir geçiş evresi olarak düşünülebilir. Fakat az da olsa Osmanlı müziği ve Batı müziği arasındaki ilişkiler açısından Tanzimat Dönemi nden önce de bazı örnekler vardır. Elde edilen veriler aşağıda maddeler halinde sunulmuştur: 1543 yılında Fransız-Osmanlı dostluk antlaşmasının bir sonucu olarak Fransız kralı I. François, Kanuni Sultan Süleyman a bir orkestra göndermiştir Bu orkestra sarayda üç konser vermiştir. Fakat Kanuni Sultan Süleyman bu orkestranın Osmanlı ordusunun savaş motivasyonuna zarar vereceği düşüncesiyle, orkestrayı dağıtmıştır. Çalgıları yaktırarak müzisyenleri Fransa ya geri göndermiştir (Koşal, 1998; Gazimihal, 1939; akt. Balkılıç, 2009). Osmanlı toplumunun ilk olarak Klasik Batı Müziği nin opera formu ile tanışması, Avrupa da bulunan Osmanlı elçilerinin izledikleri opera örneklerini sefaretnamelerine aktarmaları ile başlamıştır (Altar, 1989). Bunun yanı sıra İstanbul, İzmir gibi şehirlerde Batı elçiliklerinin düzenledikleri gösterilerde savaş esirlerinin kendi ülkelerine ait müzik türlerini icra etmeleri de bu etkileşimin ilk örneklerindendir (Aksoy, 1985; Altar, 1989; akt. Balkılıç, 2009).

Sağer, Zahal, Gürpınar 78 Çalgı ağırlıklı Batı müziği 18. yüzyılda saraya kadar girmiştir. İlk opera dinleyen Osmanlı padişahı III. Selim, 1797 yılında bir opera konseri vermeleri için Batılı müzisyenleri İstanbul a kadar getirtip, sarayda konser verdirtmiştir (Altar, 1989; akt. Balkılıç, 2009). Tanzimat Dönemi ne kadar Osmanlı müziği ile Batı müziği arasındaki etkileşimlerin sınırlı kaldığı ve kurumsal anlamda Mehterhane dışında bir yapının bulunmadığı söylenebilir. Fakat Tanzimat Fermanı ndan hemen önce ilk kurumsal reformlar başlamıştır. Aşağıda Tanzimat Dönemi nden Cumhuriyet Dönemi ne kadar olan zaman diliminde, müzik alanında yaşanan başlıca gelişmeler maddeler halinde verilmiştir: Avrupa standartlarına göre oluşturulmuş olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye nin yapısına uymadığı gerekçesiyle Mehterhane kapatılır ve yerine 1828 yılında Mızıkay-ı Humayun kurulur (Aksoy, 1985). Bu durum ile birlikte Batı ve Türk müziği arasındaki ilk ayrım ortaya çıkar. Bu kurumu iki yıl boyunca Monsieur Manguel adında bir Fransız yönetir. Daha sonra Osmanlı İmparatorluğu Mızıkalarının Genel Eğitmeni unvanı ile Giuseppe Donizetti bu kurumu yönetmeye başlar (Altar, 1989; Aksoy, 1985; akt. Balkılıç, 2009 ). Donizetti nin yaptığı ilk iş öğrencilerine Batı müziği notasyon sistemini öğretmek olur. Ayrıca İtalya dan birçok Batı müziği çalgısı getirtir. Ayrıca Mahmudiye Marşı nı Sultan Mahmud için bestelemiştir (Balkılıç, 2009). Mızıkay-ı Humayun padişahın finansal bütçesinden finanse edilir ve müzik eğitiminin yanı sıra bando üyelerine Arapça, Farsça ve Fransızca öğretilir. 1848 yılında sarayda yapılan Batı müziği çalışmalarına ünlü İtalyan orkestra şefi Angelo Mariani de katılır ve İstanbul da dört yıl kalır. Abdülmecid 1858-1859 yılında Dolmabahçe Sarayı nda üç yüz kişilik bir tiyatro sahnesini inşa ettirir (Aksoy, 1985; Atlar, 1989; Balkılıç, 2009). Donizetti Paşa nın ölümünden sonra Mızıkay-ı Humayun un başına geçen Guatelli Batı tekniğiyle marşlar bestelemesinin yanı sıra Türk makamlarıyla

79 Cumhuriyet in İlk Yıllarında çeşitli besteler yapar ve bazı Türk eserlerini de armonize eder. Bunlardan biri de Osmaniye Marşı dır (Koşal, 1998). Abdülaziz Klasik Batı Müziği formunda beste yapan ilk padişahtır. (Koşal, 1988). Ayrıca Abdülaziz döneminde Osmanlı da yapılan ilk operet Dikran Çuhacıyan tarafından bestelenmiştir. Gedikpaşa Tiyatro sunda da Güllü Agop ve Çuhacıyan ın ekiplerinin birleşmesi sonucu Batı müziği eşlikli birçok temsil sergilenmiştir. İlk çoksesli koro II. Abdülhamid tarafından 1890 yılında kurulur. Bu koro 5 kişiden oluşmaktadır. İtalyan operalarından hoşlanan II. Abdülhamid Yıldız Tiyatrosu nu inşa ettirir ve sarayda sürekli görevli olmak üzere bir opera ve operet takımı kurdurtur (Aksoy, 1985; akt. Balkılıç, 2009). İlk resmi müzik kurumu olan Dar-ül Bedayi 1914 yılında kurulur. Fakat iki yıl sonra bu kurum kapatılarak Dar-ül-elhan kurulur (Paçacı, 1999). Türk ve Batı müziğinin eğitiminin birlikte yapıldığı ilk kurumdur (Barış ve Ece, 2007). İlk notasyon yayımlama işlemi ve ilk Türk Halk Müziği derlemeleri bu kurumda yapılmıştır. Toplanan eserler Yurdumuzun Nağmeleri adı altında yayımlanmıştır. Dar-ül-elhan ın eğitim kadrosunda Ali Rıfat Çağatay, Tanburi Cemil Bey, Hüseyin Saadettin Arel, Suphi Ezgi gibi değerli öğretmenler bulunmakta idi. Darül-elhan bir musiki eğitimi kurumu olma işlevinin yanında, müzik alanında araştırmalara ve yayınlara da öncelik vermiştir. Rauf Yekta, H. Sadettin Arel, Dr. Suphi Ezgi kişisel çabalarıyla Türk müzikolojisi üzerine araştırmalarını ve çalışmalarını sürdürmüşlerdir (Barış ve Ece, 2007). Dar-ül-elhan dışında daha sonra Üsküdar Musiki Cemiyeti ne dönüştürülen Darüttalimi Musiki (1916) ve Terakki Musiki Cemiyeti gibi özel müzik okulları da kurulmuştur (Aydoğdu, 1996; akt. Balkılıç, 2009). Yukarıda sunulan verilerden yola çıkıldığında bu dönemde Batılılaşma hamleleri sonucunda sarayda Batı müziğinin ön plana çıktığını söyleyebiliriz. Ayrıca kurumsal anlamda da ciddi gelişmeler meydana gelmiş olup, bu gelişmeler Cumhuriyet dönemi müzik reformlarına ciddi kanallar açmıştır.

Sağer, Zahal, Gürpınar 80 3.2. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Müzik Kurumları ve Müzik Politikaları Araştırmanın bu bölümünde Cumhuriyet in ilk yıllarındaki müzik kurumları ve müzik politikaları, araştırmada oluşturulan yöntem doğrultusunda Birinci Dönem ve İkinci Dönem olmak üzere iki başlık altında incelenmiştir. 3.2.1. Birinci Dönem (1923-1934) Müzik Kurumları ve Müzik Politikaları İlk döneme (1923-1934) ilişkin veriler aşağıda maddeler halinde sunulmuştur. 1924 yılında mecliste Musiki ve Temsil Akademisi Kanunu yürürlüğe konur fakat bu kanun 1929 yılında uygulanmaya başlanır (Ali, 1987). 1924 yılında Musiki Muallim Mektebi kurulur ve müdürlüğüne Osman Zeki Üngör atanır. Osman Zeki Üngör ün müdür olarak atanmasının amacı, bu okulda Klasik Batı Müziği eğitimi verebilecek öğretmenlerin yetiştirilmesidir (Paçacı, 2002). Fakat daha sonra Türkiye ye gelen Paul Hindemith 1937 tarihli raporunda, bu okulda işitme eğitimi konusunda sistemli bir yaklaşımın olmadığı konusunda eleştiride bulunur. Ders odalarının küçüklüğü gibi bazı fiziki öğelerin de yetersizliğinden bahseden Hindemith bu okulları ciddi bir şekilde eleştirmiştir (Gökyay, 1941; akt. Balkılıç, 2009). Tunçdemir in (2007) aktardığına göre 1924 yılı başlarında Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) yasası sonrasında planlanan yurtdışı eğitimi 29 Ekim 1924 te, yani cumhuriyetin birinci kuruluş yıldönümünde açılan Maarif Vekâleti Avrupa Sınavıyla hayata geçirilmiştir. Böylece yeni Türkiye Cumhuriyeti için ekonomistler, hukukçular, felsefeciler ve sanatçılar yetiştirilmesi hedeflenmiştir. Dârülfünun Emini İsmail Hakkı Baltacıoğlu nun başkanlığında kurulan jüri tarafından düzenlenen ve Ağustos ayında uygulanan yarışma sonucunda 22 kişi Almanya, Fransa ve Belçika da öğrenim görme başarısı elde etmiştir. Atatürk yurtdışı eğitimi için gidecek öğrencilere şöyle demiştir: Sizi birer kıvılcım olarak gönderiyorum. Volkan olup dönmelisiniz (Şarman, 2005: 38).

81 Cumhuriyet in İlk Yıllarında İlk olarak Ekrem Zeki Ün Avrupa ya gönderilmiştir. Tunçdemir den (2007) aktarılan Tablo 1 de Yurtdışında gönderilen besteciler ve bu bestecilere ilişkin bazı bilgiler verilmiştir. Tablo 1. 1925-1928 Yılları Arasında Yurtdışında Müzik Eğitimi Gören, Sanatçı, Besteci ve Eğitimciler Yılı Sanatçı Adı Gittiği Ülke Okuduğu Okul 1924 Ekrem Zeki Ün Fransa Paris Ecole (1910-1987) Normale de Musique 1925 Ulvi Cemal Erkin (1906-1973) 1925 Cezmi Rıfkı Erinç (1907- ) 1925 Fuat Koray (1903-1983) 1926 Necil Kazım Akses (1908-1999) 1927 Hasan Ferit Anlar (1906-1978) Fransa Fransa Macaristan Avusturya Avusturya Paris Konservatuarı Paris Ecole Normale de Musique Berlin Carl Flesch Okulu Budapeşte Konservatuarı Kompozisyon Bölümü Viyana Müzik Akademisi Prag Devlet Konservatuarı Viyana Müzik Akademisi Yurda Dönüşte Görev Aldığı Kurum 1930 yılında Musiki Muallim Mektebinde Keman eğitimcisi ve Riyaset-i Cumhur Orkestrasında şef yardımcılığı 1930 yılında Musiki Muallim Mektebinde Kompozisyon eğitimciliği 1935 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümünde Keman eğitimciliği 1943 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümünde Armoni/ Form Bilgisi eğitimciliği 1933 yılında Paul Hindemith e Konservatuar Kuruluşunda yardımcı oldu, açılışına çok çaba gösterdiği Ankara Devlet Konservatuarında Kompozisyon eğitimciliği 1932 yılında İstanbul Şehir Tiyatrosu Orkestra Şefliği 1936 yılında Ankara Riyaset-i Cumhur Orkestrasında şef yardımcılığı, 1936 yılında Ankara Devlet Konservatuarı Kompozisyon eğitimciliği 1928 Ahmet Adnan Saygun (1907-1991) 1928 Halil Bedii Yönetken (1899-1968) Fransa Çekoslavakya Paris Konservatuarı Kompozisyon Eğitimi Prag Konservatuarı Pedagoji Eğitimi 1931 yılında Ankara Musiki Muallim Mektebi Kompozisyon eğitimciliği 1934 yılında kendisinin bestelediği İlk operamız Özsoy Operası temsili 1932 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümü 1936 yılında Ankara Devlet Konservatuarı koro eğitimciliği 1925 yılında tekke ve zaviyeler kapatılarak Osmanlı Müziği nin önemli bir parçası olan tekke müziği nin varlığı ortadan kaldırılmıştır. 1926 yılında Dar-ülelhan ın adı İstanbul Belediye Konservatuarı olarak değiştirilmiş ve bu kurumda

Sağer, Zahal, Gürpınar 82 Türk Müziği eğitimi verilmesi yasaklanmıştır (Paçacı, 1999; Tekelioğlu, 1999; Barış ve Ece, 2007). 1927 yılında devlet okullarında ve özel okullarda tek sesli müzik eğitimi yasaklanır (Balkılıç, 2009). Eğitiminin verilmesi yasaklanan Türk Müziği için Şark Musikisine Ait Tarihi Eserleri Tedkik ve Tesbit Heyeti ile Türk Musikisi İcra Heyeti kurulur. İlk komite Klasik Türk Müziğinin önemli eserlerini notalamaya, ikincisi ise kaydetmeye çalışır. Yine 1926 yılında Türk Halk Müziği için derleme gezileri başlamıştır (Balkılıç, 2009). Telsiz Telefon Anonim Şirketi nin (TTAŞ) Cumhuriyet hükümeti ile yaptığı anlaşma sonrasında ilk düzenli radyo yayınları başlar ve 1927-1936 yıllarında yapılan radyo yayınlarının %84,25 inin müzik yayınları oluşturur (Kocabaşoğlu, 1980:85). Türküleri İstanbul da kurulan istasyondan Tanburacı Osman Pehlivan seslendirir (Paçacı, 1999). 1931 yılında hükümetin izni ile Opera Cemiyeti kurulur (Üstel, 1993) 1934 yılında Ulusal Opera nın ilk örneği olan Özsoy Operası bestelenir. Mustafa Kemal Türkiye ye gelecek İran Şahı için Ahmet Adnan Saygun dan bir ayda bir opera bestelemesini ister. Bütün zorluklara rağmen Saygun operayı besteler. Fakat çok ciddi eleştiriler alır. Özsoy operasının sözleri Türk Tarih Tezi nden fışkırmış gibidir: Tarih diyor ki bize: Medeniyet ırmağı/brakisefal soyda buldu özlü kaynağı/bu soy Asya dan çıktı, dört bir yana yayıldı,/bu tarih yükselişin başlangıcı sayıldı./avrupa/anadolu, İran ve Orta Garpta/Medeniyete girdi, bakır, büyük soyla (Yalçın, 1995; Üstel, 1993; akt. Balkılıç, 2009). Yine Saygun un bestelediği Taşbebek ve Necil Kazım Akses in bestelediği Bayönder operaları, 1934 yılında M. Kemal in huzurunda oynanır ve yine büyük eleştiriler alır. Bu operalar birbuçuk ayda bestelenmiştir (Aracı, 2001). Daha sonra Ulvi Cemal Erkin Ülkü Yolu isimli operayı bestelemiştir. 1924 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından üzerine halk şarkılarının sözlerinin yazılacağı derleme kartları, öğretmenlere dağıtılır. Bu çaba sonucunda

83 Cumhuriyet in İlk Yıllarında yaklaşık yüz tane halk şarkısı toplanır; fakat bu girişim birçok metodolojik sorun içermektedir. Derlemeyi yapan öğretmenlerin birçoğunun müzik bilgisi yoktur. 1926 yılında Dar-ül-elhan ın müdürü olan Yusuf Ziya Demirci nin de katılımıyla bir derleme gezisi düzenlenir ve kayıt cihazı olarak Almanya dan getirtilen bir monograf türkü derlemeleri için kullanılır. Dar-ül-elhan ın adının değişmesiyle bu geziler İstanbul Konservatuarı tarafından yürütülür ve toplamda on beş nota broşürü yayımlanır. Bu geziler 1929 yılına kadar sürer (Balkılıç, 2009). 1925 yılında Türk Halk Bilgisi Derneği kurulur. Dernek çeşitli halk türkülerini içeren notalar ve kitaplar yayımlar. Özel bir kurum olan bu dernek hükümet tarafından da desteklenir. 1928 yılında Halk Bilgisi Haberleri adlı bir süreli yayın yayımlanmaya başlanır (Başgöz, 1998; Ülkütaşır, 1972). Bu dernek daha sonra Eminönü Halkevi ne devredilir ve toplamda bu süreli yayın kapsamında 124 adet sayı yayımlanır. 1931 yılında Halk Şairlerini Koruma Derneği, Sivas ta ilk Halk Şairleri Bayramı nı düzenler. Muzaffer Sarısözen bu bayramda tanınır ve Yusuf Ziya nın girişimleri ile İstanbul Konservatuarı na girmesi sağlanır. Bu dönemde yapılan derleme gezileri sonucunda toplamda 200 halk şarkısı derlenir (Balkılıç, 2009). 1931 yılında Balkan Oyunları Festivali düzenlenir (Barış ve Ece, 2007). Birinci dönemi genel olarak değerlendirdiğimizde, 29 Ekim 1923 te Cumhuriyet in ilanı ile devrimsel nitelik taşıyan ciddi reformlar yaşanmıştır. Kurucu ideolojinin temel felsefesi Türklük üzerine kurulmuştur. Ziya Gökalp, Yusuf Akçura gibi Türkçü ideologlardan etkilenen Mustafa Kemal Atatürk Türk Müzik İnkılâbını gerçekleştirmeyi amaçlamıştır. 3.2.2. İkinci Dönem (1934-1950) Müzik Kurumları ve Müzik Politikaları İkinci döneme (1934-1952) ilişkin veriler aşağıda maddeler halinde sunulmuştur.

Sağer, Zahal, Gürpınar 84 1934 te TBMM nin açılış konuşmasında Mustafa Kemal yapılması gereken temel işlevin ulusal ince duyguları, düşünceleri anlatan, yüksek deyişleri söyleyişleri toplamak, onları genel son musiki kurallarına göre işlemek olduğunu söyler ve bu konuşmasını şu ifade ile bitirir: ancak bu sayede Türk Ulusal Musikisi evrensel düzeyde yerini alabilecektir (Oransay, 1985). Bu konuşma üzerine Kültür Bakanı Abidin Bey başkanlığında, aralarında Saygun, Cemal Reşit Rey, Necil Kazım Akses, Hasan Ferit Anlar, Mahmut Ragıp Gazimihal, Ferhunde Erkin, Ulvi Cemal Erkin, Halil Bedii Yönetken, Cevat Memduh Atlar gibi ünlü isimlerin yanı sıra Talim Terbiye Kurulu ndan da üyelerin bulunduğu bir komisyon kurulur. Bu komisyonun temel hedefi halk şarkılarını Batı tekniğiyle çokseslendirerek Müzik Reformunu gerçekleştirmektir (Üstel, 1993, akt. Balkılıç, 2009). Bu komisyonun toplantıları sonucunda Türkiye de Devlet Musiki ve Tiyatro Akademisi nin Ana Çizgileri başlıklı bir rapor hazırlanır. Bu raporda Musiki Muallim Mektebi nin yetersizliği ve bu okulun yeni kurulacak olan Devlet Musiki Konservatuarı bünyesinde Musiki Pedagoji Şubesi ne dönüştürülmesi gerektiğinden bahsedilir (Gökyay, 1941). Bu bağlamda 1934 yılında Milli Musiki ve Temsil Akademisi Kanunu çıkartılır. 1936 yılında ise Ankara Devlet Konservatuarı kurulur. 1937 yılında da Musiki Muallim Mektebi Gazi Terbiye Enstitüsü ne bağlanır (Barış ve Ece, 2007). 1934 yılında kurulan komisyon ve Atatürk ün daha önce ifade edilen konuşmasından sonra Matbuat Umum Müdürü Vedat Nedim Tör, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ile görüştükten sonra aynı yıl radyolarda Türk Müziği yayını yapılmasını ve bu müzik türünün dinlenmesini yasaklamıştır (Oransay, 1985). Sağer (2003) Atatürk ün bu uygulamayı öğrendikten sonraki ifadelerini aşağıdaki gibi aktarmıştır: Ne yazık ki benim sözlerimi yanlış anladılar, şu okunan ne güzel bir eser, ben zevkle dinledim, sizler de öyle, ama bir Avrupalıya bu eseri, böyle okuyup da zevk vermeye imkan var mı? Ben demek istedim ki bizim seve seve dinlediğimiz

85 Cumhuriyet in İlk Yıllarında Türk bestelerini, onlara da dinletmek çaresi bulunsun, onların tekniği, onların ilmi ile onların sazları, onların orkestrası ile çaresi ne ise. Biz de Türk Musikisi ni milletlerarası bir sanat haline getirelim. Türk ün nağmelerini kaldırıp atalım, sadece garp milletlerinin hazırdan musikisini alıp kendimize mal edelim, yalnız onları dinleyelim demedim, yanlış anladılar sözümü, ortalığı bir velveleye verdiler ki, ben de bir daha lafını edemez oldum (Ataman, 1991). İki yıl sonra yasak kalkar. Bu dönemde Musiki İnkılabı yönünde ilk rapor veren kişi Lico Amar dır. Ayrıca ünlü operacı Carl Ebert de önemli çalışmalarda bulunmuştur. Fakat hem müzik reformunun gidiş hattı hem de tanınmışlıkları bakımından en önemli iki besteci Paul Hindemith ve Bela Bartok tur (Üstel, 1993). Hindemith Musiki Muallim Mektebi ni ve Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası nı teftiş eder ve Ankara Devlet Konservatuarı nın kurulmasında büyük rol oynar (Paçacı, 2002). Hindemith in Görüşler ve Öneriler (Mavi Kitap olarak da bilinir) başlığı altında toplanmış dört raporda; Konservatuarın amacı, Konservatuara giriş koşulları, Kız ve erkek öğrencilerin yaş sınırları, Ders grupları, Haftalık derslerin nasıl belirleneceği, Çalışma odaları, Düzenlenecek konferanslar, Sınıfların durumu, Öğretmen sayısı gibi konulara değinmiştir (Balkılıç, 2009). Altar (1984), Hindemith in dört tane rapor verdiğini ifade etmiştir. Birinci rapor; Ankara da bir devlet konservatuarının nasıl kurulması gerektiğini, ikinci rapor; Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestra sının çalışmaları hakkındaki görüşlerini, üçüncü rapor; orkestra çalgılarının yenilenmesine ilişkin yaklaşımlarını, dördüncü rapor ise Türkiye de müziğin toplumsal katmanda nasıl geliştirilebilineceğine ilişkindir (akt. Balkılıç, 2009).

Sağer, Zahal, Gürpınar 86 Hindemith alaturka müziğin kaybolmak üzere olduğunu ve çoksesliliğe ilişkin yetersizliklerinden bahsettikten sonra, halk müziğinin çokseslendirme için inanılmaz bir kaynak olduğundan bahseder. Hindemith Bela Bartok un da bu yöndeki raporunu okumuş, onaylamış ve bu yönde çalışmaların başlatılması gerektiğini vurgulamıştır. 1935 yılında Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası, Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası ismini alır ve orkestranın başına Ernst Praetorius getirilmiştir (Selanik,1996; akt. Tunçdemir, 2007). 1938 yılında Ankara Askeri Mızıka Okulu kurulur ve eğitime bu yıl içerisinde başlanır (Barış ve Ece, 2007). 1940 yılında Devlet Konservatuarı müzik ve temsil olarak ikiye ayrılmıştır. İlk temsiller konservatuarın açılışında üç yıl sonra gerçekleştirilir ve öğrenciler bu süreç zarfında radyoda ve konservatuarda konserler vermeye başlamışlardır. 1950 de ise ilk müzik semineri İstanbul da yapılır (Barış ve Ece, 2007). Bu dönemde THM derleme çalışmaları açısından Halkevleri önemli çalışmalarda bulunmuştur. Saygun Halkevlerinde türküleri icra eden halk koroları oluşturulması yönünde çalışmalarda bulunmuştur. Ayrıca bu kurumlarda halkı çoksesli müziğe ısındırmak için bando konserleri verilir. Fakat Saygun un görüşleri Gökalp ile ters düşmektedir. Saygun THM nin ve Klasik Türk Müziği nin Klasik Batı Müziği ile sentez fikrinin bir çıkmaz olduğunu dile getirmektedir. Fakat kendisi de dâhil olmak üzere Türk Beşleri olarak bilinen besteciler bazı eserlerinde bu müziğin çeşitli yapılarını kullanmıştır. Balkılıç (2009) bu durumu müzik reformu konusundaki tutarsızlıkların Kemalistlerin en önde gelen müzik reformcularında bile görüldüğü şeklinde yorumlamıştır. Aynı zamanda Halkevleri örneklerinde görüldüğü üzere, dönemin reformcuları Doğu ve Batı nın (caz vb.) popüler müzik örneklerini reddederler (Vuruşkan, 1947). 1943 yılında İstanbul Belediye Konservatuar ında sınırlı da olsa Klasik Türk Müziği eğitimine başlanmasına izin verilir. Hüseyin Saadettin Arel kurumun başına

87 Cumhuriyet in İlk Yıllarında müdür olarak getirilse de, görevi beş yıl sonra bırakır. Alaturka-alafranga müzik tartışmaları hız kazanır, TBMM de tartışmalar alevlenir (Ali, 1987; Paçacı, 1994; Vuruşkan, 1947; akt. Balkılıç, 2009). 4. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Tanzimat Dönemi nde Osmanlı Müziği ve Klasik Batı Müziği alanları arasında bazı etkileşimler olmasına rağmen, bu ilişkiler sınırlı düzeyde kalmıştır. Bu dönemde sarayın ve halkın dinlediği müzik türleri arasında ciddi farklılıkların olduğu ve Osmanlı yönetiminin müzik politikaları bağlamında Klasik Batı Müziği ve Osmanlı Müziği nin icra edilmesine yönelik bazı adımlar attığı tespit edilmiştir. Cumhuriyet in 1923 ve 1934 yılları arasında geçen süreçte, kurucu ideolojinin sistemli biçimde müzik politikaları geliştirme çabasında olduğu ve bu bağlamda kurumlaşma konusunda ilk ciddi adımların atıldığı saptanmıştır. Cumhuriyet in 1934 ve 1950 yılları arasında geçen süreçte, kurumlaşmanın hızlandığı, halka Klasik Batı Müziği ve Türk Halk Müziği alanlarında dinleme alışkanlıklarının kazandırılması yoluna gidildiği, bu bağlamda yabancı müzik insanlarından yardım alındığı saptanmıştır. Bunun yanı sıra durağan bir politika yerine değişken bir politikanın izlendiği ve politikaların daha çok ideolojik temelde olup Batı ile Türk kültürlerinin sentezlenmesi fikri üzerine geliştiği sonucuna ulaşılmıştır. Mustafa Kemal Atatürk ün müziğe bakış açısının Türkçülük kapsamında şekillendiği ve yasakçı, baskıcı uygulamaları benimsemediği sonucuna ulaşılmıştır. Cumhuriyet in ilk yıllarından sonra bu Türk Müziği nin gelişimi, bu gelişim sürecindeki toplumsal olaylar, siyasetin etkisi, halkın bakış açısı gibi kültürel etkileşimler konusunda yeterli çalışma olmadığı tespit edilmiştir. Bu bakımdan ilgili alanlara yönelik derinlemesine çalışmalar yapılmalıdır. Örnek olarak; alan uzmanlarının Cumhuriyet in ilk yıllarından itibaren müziğin gelişim

Sağer, Zahal, Gürpınar 88 aşamalarını ve eğitime olan yansımalarını; GTHM, GTSM gibi her müzik türü için kapsamlı olarak araştırmaları önerilmektedir. KAYNAKÇA [1] Akkaş, S., Kültür-Sanat ve Müzik, Ankara, 1996. [2] Aksoy, B., Tanzimat tan Cumhuriyet e Musiki ve Batılılaşma, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi Cilt:5, 1985. [3] Ali, F., Müzik ve Müziğimizin Sorunları, Cem Yayınları, İstanbul, 1987. [4] Altar, M. C., Opera Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1989. [5] Aracı, E., Ahmet Adnan Saygun: Doğ-Batı Arası Müzik Köprüsü, İstanbul, 2001. [6] Ataman, Sadi Y., Atatürk ve Türk Musikisi, Kültür Bakanlığı, Ankara,1991. [7] Balkılıç, Ö., Cumhuriyet, Halk ve Müzik, Tan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2009. [8] Barış, D. A. ve Ece, A. S., Cumhuriyet ten Günümüze Toplumsal Kültürel Değişim Sürecinde Müzik ve Müzik Eğitimi, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara, 2007. [9] Gazimihal, Mahmut R., Halkevleri nde Musiki, Ülkü-Ankara Halkevi Dergisi, Sayı:78, Cilt:13, 1939. [10] Gökalp, Z., Türkçülüğün Esasları, MEB, İstanbul, 1999. [11] Gökyay, O.Ş., Devlet Konservatuarı Tarihçesi, Ankara, 1941. [12] Kongar, E., Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1981. [13] Koşal, V., Osmanlı da Klasik Batı Müziği, Toplumsal Tarih, Say:57, 1998. [14] Oransay, G., Atatürk ile Küğ, Küğ Yayıncılık, İzmir, 1985. [15] Özbek, M., Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski, İletişim Yayınları, İstanbul, 1992.

89 Cumhuriyet in İlk Yıllarında [16] Öztürk, Okan M., Türkiye de Yaşanan Modernleşme Süreci ve Anadolu Yerel Müzikleri, Türkiye de Müzik Sempozyumu, Sevda Cenap And Vakfı, Ankara, 2002. [17] Paçacı, G., Cumhuriyet Dönemi nde Halk Müziği, Cumhuriyet in Sesleri, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999. [18] Sağer, T., Cumhuriyet Dönemi Müzik Politikaları, Selçuk Üniversitesi Tarih Bölümü Dergisi, Konya, 2003. [19] Tekelioğlu, O., Ciddi Müzikten Popüler Müziğe Musiki İnkılabının Sonuçları, Cumhuriyet in Sesleri, İstanbul, 1999. [20] Tunçdemir, İ., Cumhuriyet Dönemi Müzik Kültürünün Oluşmasında Rol Oynayan Sanatçılarımız ve Türk Müziğine Katkıları, 16. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi, Tokat, 2007. [21] Üstel, F., Musiki İnkılabı ve Aydınlar, Tarih ve Toplum, Sayı:113, Cilt:19, 1993. [22] Yalçın, Emre, Cumhuriyet Dönemi nin İlk Lirik Sahne Eseri: Özsoy Operası, Toplumsal Tarih, Sayı:24, 1995. [23] Yönetken, H. B., Derleme Notları I. Kitap, Sun Yayınevi, Ankara, 2006.