BURDUR İLİNİN YERALTI KAYNAKLARI

902 I.BURDUR SEMPOZYUMU BURDUR İLİNİN YERALTI KAYNAKLARI Mustafa KARAKAŞ * Özet Burdur İli, Batı Toroslarda Isparta Büklümünün batı kanadında yer almaktadır. Bölge, genelde KD-GB doğrultulu tektonik yapılarla şekillenmiştir. Permiyen-Miyosen yaş aralığında oluşmuş / çökelmiş ofiyolit, ofiyolitik karmaşık, karbonat ve denizel / karasal kırıntılı otokton / paraotokton / allokton konumlu kayaçlar temeli oluştururken, bunlar örten daha genç çökeller KD-GB doğrultulu havzalarda çökelmişlerdir. Marmaris- Yeşilova Ofiyolitlerindeki krom ocak ve zuhurları, Bucak-Çeltikçi civarında yoğunluk kazanan (demirli) mangan zuhurları, genç havzalarda oluşmuş kömür yatakları, Burdur ve Bucak civarındaki travertenler, kristalize karbonatlı kayaçlar ilin başlıca maden varlığını oluşturmaktadır. Aktif tektonizma ve çevredeki genç volkanik kayaçlar bölgenin jeotermal enerji açısından ümitli olabileceğini göstermektedir. 1. GENEL JEOLOJİ Burdur İli, Batı Toroslarda Isparta Büklümünün batı kanadında yer almaktadır. Kuzeydoğu-güneybatı genel yönelimi olan bölgede Beydağları Otoktonu, Anamas-Akseki Otoktonu, Antalya Napları, Likya Napları, Yeşilbarak Napı, Paraallokton Kayaçlar ve Neootokton Kayaçlar gözlenmektedir. Bölgenin genel jeolojik özellikleri Şenel (1997a-b ve 2001) den yararlanılarak hazırlanmıştır. 1.1. BEYDAĞLARI / ANAMAS - AKSEKİ OTOKTONU 1.1.1. Jura Kretase (jk, k 2, k 2 s) En geniş yayılımını Bucak, Çeltikçi, Kemer ve Altınyayla (Dirmil) civarında sunar. Neritik karakterli, orta-kalın tabakalı, gri-açık gri-krem-bej renkli, yer yer fosilli, yer yer dolomitik kireçtaşları ile; pelajik-yarı pelajik karakterli, ince-orta tabakalı, beyaz-kirli beyaz-kirli sarı-bej-krem-yeşilimsi krem renkli, kalsitürbidit ara düzeyli, yer yer bol fosilli ve çört yumrulu mikritlerden oluşur. 1.1.2. Alt Paleosen Eosen (pn 2 e) İnce-orta tabakalı, krem-bej-yeşil-pembe renkli, killi kireçtaşı, marn ile kumtaşı, kiltaşı, konglomera Daniyen yaşlı iken; ince-orta-kalın tabakalı, killi-kumlu kireçtaşı, kalsitürbidit ve kireçtaşı ara düzeyli kumtaşı, kiltaşı, silttaşı, konglomeranın düzensiz ardalanması Alt Paleosen Eosen yaşlıdır. Bucak civarında yüzeyler. 1.2. YEŞİLBARAK NAPI (ARA ZON) 1.2.1. Üst Lütesiyen Priaboniyen (e 2-3 ) Kemer güneyinde yayılımı vardır. İnce-orta tabakalı, bej-krem-gri-yeşilimsi renkli kalkarenit, mikrit ve killi mikrit ara düzeyli kumtaşı, kiltaşı, silttaşından oluşmaktadır. Kireçtaşları bol fosilli ve çört yumruludur. 1.2.2. Üst Lütesiyen- Alt Burdigaliyen (e 2 m 1 ) Kemer Ağlasun hattı boyunca Katrancı Dağında geniş yayılımı vardır. Çok kıvrımlı, ekaylı yapıda olan, ince-orta-kalın tabakalı, gri-bej-krem-yeşilimsi renkli, kireçtaşı ve konglomera ara düzeyli kumtaşı, kiltaşı ve silttaşından oluşur. * MTA Orta Anadolu II. Bölge Müdürlüğü KONYA

1.3. LİKYA NAPLARI 1.3.1. Orta Triyas Liyas (t 2j ) I.BURDUR SEMPOZYUMU 903 Orta-kalın tabakalı, beyaz-kirli beyaz-krem-bej renkli, bazı düzeyleri megaladon ve algli kireçtaşıdır. En üst düzeyi Ammonitico-rosso fasiyesinde mikritlerden oluşmaktadır. 1.3.2. Jura Kretase (jk, j 2 k, k 2 s, k 2 ) Değişik kalınlıkta kalsitürbidit ara düzeyli, ince-orta tabakalı, gri-yeşil-bej-krem-kirli sarı renkli, kıvrımlı, yer yer bazik volkanit düzeyli, çört yumru ve bantlı mikritler bol radyolaryalıdır. Kalsitürbidit ara düzeyli, yer yer çört yumru ve bantlı, radyolaryalı mikritler, orta-ince, seyrek olarak kalın tabakalı, gri-bej-kirli sarı-yeşilimsi renklidir (j 2 k). İnce-orta tabakalı, bej-krem-sarı yeşilimsi renkli, kalsitürbidit ara düzeyli, yer yer çörtlü mikritlerdir. Çok geniş bir yayılım alanı vardır (k 2 s). 1.3.3. Ofiyolitik Kayaçlar (wψ, ψ) Marmaris-Yeşilova Ofiyolitleri olarak tanımlanan kütle, kızıl renkli harzburjit ve az oranda dünit, gabro, dolerit, diyabaz, plajiyogranitten oluşur. Çeşitli büyüklükte kromit mercekleri içerir. 1.3.4. Ofiyolitli Melanj ve Olistrostrom (k 2 μ) Olistrostromla birlikte değerlendirilen kütle, serpantinit bir hamur içindeki değişik boyuttaki kireçtaşı, dolomit, çörtlü kireçtaşı, radyolarit, çört, bazik volkanit vb. kayalardan oluşur. 1.4. PARAALLOKTON KÜTLELER 1.4.1. Üst Paleosen (pn) Yarışlı Gölü güneyinde yüzeyler. Masif görünümlü, orta-kalın tabakalı, bej-krem-açık kahve renkli, algli kireçtaşlarında oluşur. 1.4.2. Oligosen (ol) Burdur Gölü kuzeyinde izlenir. Kalın belirsiz tabakalı, polijenik konglomeralarla temsil edilen birim içinde, ender olarak birkaç m. kalınlıkta bol fosilli kireçtaşı bulunabilir. 1.4.3. Üst Lütesiyen-Priaboniyen (e 2-3 ) Karakent Köyü kuzeyindedir. Türbiditik karakterli, ince-orta-kalın tabakalı, bej-krem-yeşilimsi gri renkli, yer yer kalsitürbidit ve konglomera ara düzeyli kumtaşı, kiltaşı, silttaşından oluşur. 1.5. ANTALYA NAPLARI 1.5.1. Üst Permiyen (p 2 ) Melli güneyinde yüzeyler. Orta-kalın tabakalı, grinin tonlarında renkli, yer yer siyah renkli Mizzialı kireçtaşı içerikli dolomit ve kireçtaşlarından oluşur. 1.5.2. Orta-Üst Triyas (t 2-3 ) Aksu Çayı batısında yüzeyler. Yanal ve düşey yönde birbiriyle girik, ince-orta-kalın tabakalı, türbiditik kumtaşı, kiltaşı, silttaşı; ince-orta tabakalı radyolarit, çört, şeyl; ince-orta tabakalı mikrit ve çörtlü mikritler ile spilit, bazalt ve spilitleşmiş bazaltlardan oluşur. 1.5.3. Ladiniyen-Kretase (t 2 k) Melli güneyi-aksu Çayı batısında izlenir. İnce-orta tabakalı, radyolarit, çört, şeyl; ince-orta-kalın tabakalı bitkili kumtaşı, kiltaşı ve kireçtaşından oluşur. 1.5.4. Resiyen Üst Kretase (jk) Melli güneyinde yüzeyler. Orta kalın tabakalı, bej-krem-açık kahve-gri-yer yer kirli beyaz-pembe renkli, yer yer dolomitik, Malm yaşlı seviyeler oolitik, tabana yakın kesimler megaladon ve alg, üst kesimler rudist izli neritik kireçtaşlarından oluşur.

904 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1.6. ÖRTÜ KAYAÇLARI 1.6.1. Miyosen (m 1, m 2, m 3 ) Kalın tabakalı, bazen çapraz tabakalı, gri-kızıl kahve-kirli sarı renkli, polijenik kökenli, konglomera ve çamurtaşı; ince-orta-kalın tabakalı, gri-bej-krem-yeşilimsi gri- kirli sarı renkli kumtaşı, kiltaşı ve silttaşı (seyrek olarak tüf ve tüfit ara düzeyli); orta-kalın tabakalı, bej-gri-açık gri-krem renkli, bol makro fosilli resifal kireçtaşı; kalın-belirsiz tabakalanmalı, yuvarlak çakıllı, gri-koyu gri-sarı renkli, yer yer resifal kireçtaşı ve kiltaşı, kumtaşı ara düzeyli konglomeradan oluşur. 1.6.2. Pliyosen (pl, plqπ) Burdur-Karamanlı, Burdur-Isparta arasında, Gölhisar civarında yüzeyler. Karasal ve gölsel ortamda oluşmuş, ince-orta-kalın tabakalı, beyaz-kirli beyaz-açık gri-yeşilimsi gri renklerde kiltaşı, kumtaşı, marn, killi kireçtaşı, konglomera ile üst düzeylerde kireçtaşı / travertenden oluşmuştur. Kömür bantlıdır. Isparta-Burdur arasında volkanik ürünler içerir (plqπ). 1.6.3. Pliyo-Kuvaterner (Q,Q 1 ) Göl / akarsu / yelpaze / bataklık ortamında oluşmuş konglomera, kumtaşı, çamurtaşı, kireçtaşı, traverten, yamaç molozu ve birikinti konileri ile temsil edilir. 2. MADEN POTANSİYELİ 2.1. KÖMÜR OLANAKLARI Burdur ili, halen aktif genç fayların etkisi altında olan bir ilimizdir. Bu fayların etkisiyle oluşmuş kuzeydoğu-güneybatı doğrultulu genç havzalar oluşmuştur. Miyosen-Pliyosen-Kuvaterner yaşlı bu havzalarda örgülü akarsu, alüvyon yelpazesi, akarsu, göl, kıyı, bataklık, yelpaze deltası, delta ortamlarında oluşmuş genç çökeller bulunmaktadır. Bataklık-göl, bataklık-akarsu ortamında oluşan Çameli Formasyonu (Şenel, 1997 b), sarımsı renkli kumtaşı ve silttaşı; yeşilimsi gri renkli kiltaşı; beyaz-krem renkli marn ve kırmızı renkli çamurtaşından oluşmaktadır. Birim içinde kalınlıkları değişen birçok ince kömür bandı vardır. İlde bulunan tüm kömürler bu formasyon içindedir. Formasyonun değişik seviyelerinden elde edilen makro ve mikro fosiller Üst Miyosen- Pliyosen yaşını vermektedir (Granit, 2003). Çameli Formasyonunun kalınlığı 650 m. bulmaktadır. İldeki kömürlerle ilgili bilgiler Tablo 1 de verilmiştir. Toplam Su (%) Kül (%) AID ÜID Merkez Karaburun 29.51 31.92 1371 1663 Merkez Sultandere 1,65 10-29 26-36 1730-3817 2009-4068 Kemer Pınarbaşı 2,35 30 40 1100-1500 1396-1779 Kemer Akören 1,2 37.47 33.47 1208 1519 Kemer Balabanlı 5,65 39.29-43.53 20-30 786-1319 1123-1687 Tefenni Bayramlar 6,2 13.88 44.69 2064 2455 Tefenni Başpınar 2,52-7,96 53 1754 Altınyayla Elmalıyurt 1,4 35.83 10.51 2979 3343 Tablo 1. Kömürlerin bazı özellikleri (MTA, 1993 ve 2002)

Şekil 1. Burdur İlinin genel jeoloji haritası (Şenel, 2001) I.BURDUR SEMPOZYUMU 905

906 I.BURDUR SEMPOZYUMU 2.2. KROMİT YATAKLARI Serpantinleşmiş peridotit, dünit, serpantinit, gabro, diyabaz, vb ile ofiyolitli melanj ilde büyük alanlar kaplar. Serpantinleşme yer yer % 80 oranına çıkmaktadır. En geniş yayılımını Eşeler Dağında sunan ofiyolitik kayalar içerisinde değişik boyutlarda kromit cevheri içermektedir. Bölgedeki kroma yönelik ilk çalışmalar 1954 yılına dayanmaktadır. Daha sonra 1962 yılında daha kapsamlı bir çalışmaya konu olan kromitler, zaman zaman işletilmiştir. Ofiyolitin ana kayaçları harzburjitler ve dünitlerdir. Harjburjitler cam yeşili ve parlak bir görünüme sahiptir. Altere olanlar ise kızıl renge sahiptir. Dünitlerle genelde uyumludur. İleri derecede serpantinleşmişlerdir. Kromit taşıyan ana kayaç dünittir. Dünitler harzburjit katmanlanmasına genelde uyumludur. Merceksel konumlu da olabilmektedir. Ortalama % 1-2 oranında her zaman kromit içerirler. El örneklerindeki kromitler siyah toplu iğne başı görünümündedir. Kromitler bantlı, merceksel ve dissemine şekillerdedir. Cevher-yankayaç dokanağı genelde ilksel ilişkilidir. Nadiren tektoniktir. Kromit bantlarının kalınlığı birkaç mm ile cm arasında değişmektedir. Bant uzunluğu da fazla değildir Maksimum 5-10 m ). İnce bantlı ve dissemine zonun kalınlığı 2 m yi geçmez. Merceksel, bantlı ve dissemine tipteki cevherin ortalama tenörü % 40-44 Cr 2 O 3 dir. Kromit cevheri kuzeydoğu-güneybatı doğrultulu ve kuzeybatıya eğimlidir. Şekil 2. Eşeler Dağının uzaydan görüntüsü (Çavdır tarafından kuzeybatıya bakış) 2.3. MERMER VE TRAVERTEN Likya Naplarının en üst yapısal birimi olan Domuzdağ Napı jeolojik özellikleri ile mermer olarak işletilmeye en uygun kayaçlardır. Orta Tiyas-Liyas ve Jura-Kretase yaşlı kayaçlar büyük alanlar kaplamaktadır. Ofiyolitik ve kırıntılı kayaçların üzerinde görülürler. Platform, pelajik/yarı pelajik karakterlidirler. Orta Tiyas-Liyas yaşlı kayaçlar, masif, bazen orta-kalın tabakalı, beyaz-krem-kirli beyaz-bej renkli, kristalize, bazı seviyeleri alg ve megaladon fosillidir. En üst düzeyinde Ammonitico-rosso fasiyesli kırmızı renkli, çörtlü, ammonit fosilli, yumrulu kireçtaşı/mikritler bulunur. 700 m kalınlığa ulaşabilen bu kireçtaşları alttan ofiyolitik kayaçlarla tektonik dokananklı iken üstten genç birimlerle uyumsuz ilişkilidir. Ticari isimi Burdur Bej Mermeri olan kayacın bazı özellikleri Tablo 2 de verilmiştir (İMİB, 2001).

I.BURDUR SEMPOZYUMU 907 Özellik Birim Değer Sertlik Mohs 4,5 Birim Hacim Ağırlığı gr/cm 3 2,67 Özgül Ağırlığı gr/cm 3 2,72 Atmosfer Basıncında Su Emme (ağırlıkça) % 0,1 Atmosfer Basıncında Su Emme (hacimce) % 0,4 Kaynar Suda Su Emme (ağırlıkça) % 0,2 Kaynar Suda Su Emme (hacimce) % 0,5 Porozite % 0,4 Basınç Direnci Kgf/cm 2 1.120 Don Sonrası Basınca Direnç Kgf/cm 2 1.125 Darbe Direnci Kgf/cm 2 2 Eğilme Direnci Kgf/cm 2 72 Elastisite Modülü Kgf/cm 2 47,9x10 4 Doluluk Oranı % 98,2 Gözeneklilik Derecesi % 1,8 Ortalama Aşınma Direnci cm 3 /50cm 2 14,7 Ortalama Çekme Direnci Kgf/cm 2 653 SiO 2 % 0,15 Fe 2 O 3 % 0,15 CaO % 55,6 MgO % 0,25 Tablo2: Üst Triyas-Liyas yaşlı kireçtaşlarının bazı özellikleri Likya Napları içerisinde piyasa ismi Burdur Kahverengi Mermeri olan, Jura-Kretase yaşlı, değişik kalınlıkta kalsitürbidit içeren mikritler bulunmaktadır. İnce-orta tabakalı, gri-krem-yeşilimsi gri-pembe-krem-bej renkli, çört yumru ve bantlı, büklümcüklü laminalı, globotruncanalı kireçtaşları/mikritler jeolojik özellikleri ile mermer olarak işletilebilen kayaçlardır. Bu kayaçların bazı özellikleri Tablo 3 de verilmiştir (İMİB, 2001). Özellik Birim Değer Sertlik Mohs 3-4 Birim Hacim Ağırlığı gr/cm 3 2,7 Özgül Ağırlığı gr/cm 3 2,71 Atmosfer Basıncında Su Emme (ağırlıkça) % 0,2 Atmosfer Basıncında Su Emme (hacimce) % 0,6 Kaynar Suda Su Emme (ağırlıkça) % 0,2 Kaynar Suda Su Emme (hacimce) % 0,5 Porozite % 0,6 Basınç Direnci Kgf/cm 2 1.019 Don Sonrası Basınca Direnç Kgf/cm 2 1.019 Darbe Direnci Kgf/cm 2 10 Eğilme Direnci Kgf/cm 2 130 Elastisite Modülü Kgf/cm 2 7,12x10 4 Doluluk Oranı % 99,6 Gözeneklilik Derecesi % 0,4 Ortalama Aşınma Direnci cm 3 /50cm 2 16,7 Ortalama Çekme Direnci Kgf/cm 2 71 SiO 2 % 1,27 Fe 2 O 3 % 0,77 CaO % 53,5 MgO % 0,53 Tablo 3: Jura-Kretase yaşlı kireçtaşların bazı özellikleri

908 I.BURDUR SEMPOZYUMU Burdur batısında ve Bucak civarında piyasa ismi Kurna Taşı veya Bucak Beyaz Traverteni olan travertenler yaygındır. Bu kayaçlar kirli sarı-gri-kirli beyaz-sarımsı kahve renkli, gözenekli, oolitik ve pizolitik karakterli, seyrek olarak gastrapod ve bitki sapı izli Üst Pliyosen-Kuvaterner yaşlı bataklık-göl ortamında oluşmuş kayaçlardır. Bu kayaçların bazı özellikleri Tablo 4 de verilmiştir (İMİB, 2001). Özellik Birim Değer Sertlik Mohs 3,5 Birim Hacim Ağırlığı gr/cm 3 2,51 Özgül Ağırlığı gr/cm 3 2,7 Atmosfer Basıncında Su Emme (ağırlıkça) % 0,8 Atmosfer Basıncında Su Emme (hacimce) % 2,1 Kaynar Suda Su Emme (ağırlıkça) % 2,0 Kaynar Suda Su Emme (hacimce) % 4,9 Porozite % 2,1 Basınç Direnci Kgf/cm 2 650 Don Sonrası Basınca Direnç Kgf/cm 2 615 Darbe Direnci Kgf/cm 2 6 Eğilme Direnci Kgf/cm 2 83 Elastisite Modülü Kgf/cm 2 41,81x10 4 Doluluk Oranı % 93 Gözeneklilik Derecesi % 7 Ortalama Aşınma Direnci cm 3 /50cm 2 36,03 Ortalama Çekme Direnci Kgf/cm 2 356,9 SiO 2 % 0,1 Fe 2 O 3 % 0,1 CaO % 55,2 MgO % 0,4 Tablo 4: Travertenlerin bazı özellikleri 2.4. (DEMİRLİ) MANGANEZ Bucak ın batısındaki Kestel, Dutdere, Kapaklı, Dereköy köyleri civarında demirli mangan oluşumları bulunmaktadır. Bölgede Yeşilbarak Napı ile Beydağları Otoktonu bulunmaktadır. Türbiditik kumtaşı, kiltaşı, silttaşı; ofiyolitik melanj ve olistrostrom; kristalize kireçtaşı; neritik ve çörtlü kireçtaşı bölgede görülen kayaçlardır. Cevher mineralleri Pirolusit, Psilomelan ve hematittir. Limonit ve kalsitte görülebilir. Cevher, ofiyolitli melanj ve olistrostromu ile üzerindeki kristalize kireçtaşları (Likya Napı) içindeki kırık ve çatlaklara ve genelde KB-GD yönlü fay zonlarına yerleşmiş olarak bulunur. Ocak ve yarmalardan alınan örneklerde Fe % 1,9-47, Mn % 1,99-41,58, SiO 2 % 0,14-49 oranları arasındadır (Başarı, 1980). Şekil 3. Kestel Dağı ve çevresinin uzay görünümü (kuzeye bakış)

I.BURDUR SEMPOZYUMU 909 2.5. SICAKSU KAYNAKLARI Burdur İlinde sıcaklığı 20 o C den yüksek iki kaynak bilinmektedir. Bunlar Kemer Pınarbaşı Kaynağı ile Tefenni Barutlu Su kaynaklarıdır. Kemer Pınarbaşı Köyü kaynağı, Pınarbaşı köyünün hemen batısındadır. Kuzeydoğu-Güneybatı yönlü Burdur-Fethiye Fay Zonundaki Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı Çameli Formasyonu ile Orta Tiyas-Liyas yaşlı kireçtaşları arasındaki faya bağlı olarak gelişmiş bir kaynaktır. Kaynağın debisi 15 lt/sn, sıcaklığı ise 28 o C dir. Tefenni Barutlu su kaynağı Tefenni nin Kuzeybatısındaki ofiyolitik kayaçlardan çıkmaktadır. Sıcaklığı 24 o C, debisi 0.27 lt/sn, toplam mineralizasyonu 172,13 mg/lt olan mineralce fakir termal su sınıfında olan bir kaynaktır. Kaynaklar Başarı, N. (1980), Burdur Yöresinin Manganez Oluşumları ve Bucak Mn Zuhuru Jeoloji Raporu, MTA Bölge Rapor No: 382, Konya Granit, S. (2003), Burdur (Tefenni)-Isparta Neojen Havzasının Jeolojisi ve Kömür Olanakları, MTA Bölge Rapor No:369, Konya İMİB (2001), Türkiye Doğal Taşları, İstanbul Maden İhracatçıları Birliği Yayını, Üçüncü Baskı, İstanbul MTA (1993), Türkiye Linyit Envanteri, Ankara MTA (2002), Türkiye Tersiyer Kömürlerinin Kimyasal ve Teknolojik Özellikleri, Ankara Şenel, M. (1997a), Türkiye Jeoloji Haritaları Isparta-K10 Paftası, No: 10, MTA, Ankara Şenel, M. (1997b), Türkiye Jeoloji Haritaları Isparta Paftası, No:4, MTA, Ankara Şenel, M. (2001), 1/500 000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası, Denizli ve Konya Paftaları, MTA, Ankara