VIII FÝYATLAR 139
140
FÝYATLAR A. FÝYATLARDAKÝ GENEL GÖRÜNÜM 2001 yýlýnýn Þubat ayýnda sabit kur sisteminin terk edilerek kurlarýn serbest býrakýlmasý sonucu Türk lirasýnýn yüksek oranda deðer kaybetmesi ile fiyatlardaki artýþ oraný 2000 yýlýnýn üstünde gerçekleþmiþtir. 2001 yýlýnda Toptan Eþya Fiyatlarý Endeksindeki (TEFE) yýllýk artýþ oraný yüzde 88.6 ya ulaþmýþtýr. Yýllýk fiyat artýþý kamu kesiminde yüzde 99.7, özel sektörde ise yüzde 84.6 olmuþtur. Kentsel Yerler Tüketici Fiyatlarý Endeksi (TÜFE) verilerine göre 2001 yýlýnda tüketici fiyatlarýndaki artýþ oraný da yüzde 68.5 olmuþtur. Ayný yýl kýrsal yerler tüketici fiyatlarýndaki artýþ oraný ise yüzde 77.1 dir. 2002 yýlýnda TEFE deki yýllýk artýþ oraný önemli ölçüde gerilemiþ, yüzde 30.8 olarak gerçekleþmiþtir. Ayný yýlda kamu kesimi fiyatlarýnda yüzde 32.4, özel kesim fiyatlarýnda yüzde 30.3 artýþ olmuþtur. 2002 yýlýnda TÜFE deki yýllýk artýþ oraný da kentsel yerlerde yüzde 29.7 ye, kýrsal yerlerde yüzde 30.2 ye gerilemiþtir. Grafik VIII-1 TOPTAN EŞYA FÝYATLARI (Yıllık Yüzde Değişme) 100 88.6 80 60 62.9 40 20 32.7 30.8 0 1999 2000 2001 2002 141
B. TOPTAN EÞYA FÝYATLARI 1. Genel Olarak: 2002 yýlýnýn Ocak ayýnda bir önceki yýlýn ayný ayýnýn üstünde ve Þubat ayýnda ayný düzeyinde olan toptan eþya aylýk fiyat artýþlarý Mart ayýndan itibaren geçen yýlki deðerlerinin altýnda gerçekleþmiþtir. 2001 yýlýnýn Aralýk ayýnda yüzde 88.6 olan yýllýk artýþ oraný 2002 yýlýnýn Aralýk ayýnda yüzde 30.8 e inmiþ, böylece 2001 yýlýnýn 57.8 puan altýnda kalmýþtýr. On iki aylýk ortalamalara göre ise 2001 yýlýnýn Aralýk ayýnda yüzde 61.6 olan artýþ oraný 2002 yýlýnýn ayný ayýnda yüzde 50.1 e gerilemiþtir. 142
2. Sektörel Fiyat Hareketleri a) Tarım Tarým sektörü Toptan Eþya Fiyatlarý Endeksi ndeki yýllýk artýþ 2000 yýlýnda yüzde 39.8 iken 2001 yýlýnda yüzde 65.5 e yükselmiþ; 2002 yýlýnda ise yüzde 35.2 ye gerilemiþtir. 2002 yýlýnda alt sektörlerdeki yýllýk toptan fiyat artýþlarý ise ormancýlýktomrukçuluk, tarým-avcýlýk ve balýkçýlýkta sýrasýyla yüzde 46.5, yüzde 35.3 ve yüzde 18.2 olmuþtur. b) Ýmalat Sanayii 2000 yýlýnda yüzde 29.4 olan imalat sanayii toptan eþya fiyatlarý artýþ oraný, 2001 yýlýnda yüzde 96.1 e yükselmiþ; 2002 yýlýnda ise yüzde 29.7 ye gerilemiþtir. 2001 yýlý artýþ oraný TEFE deki yýllýk artýþýn 7.5 puan üstünde iken 2002 yýlý artýþ oraný TEFE deki yýllýk artýþýn 1.1 puan altýnda olmuþtur. 143
2000 yýlýnda yüzde 20.2 olan kamu sektörü imalat sanayii fiyatlarýndaki artýþ 2001 yýlýnda yüzde 99.8 e yükselirken, özel sektörde ayný yýllarda sýrasýyla yüzde 33.6 ve yüzde 94.5 olmuþtur. 2002 yýlýnda ise kamu kesimi imalat sanayii fiyatlarýnda yüzde 34.3, özel sektörde ise yüzde 27.7 oranýnda fiyat artýþý gerçekleþmiþtir. Öte yandan 2002 yýlýnda giyim eþyasý imalatýnda yüzde 62.8, ana metal sanayii imalatýnda yüzde 39.6 ve motorlu kara taþýtý imalatýnda yüzde 30.3 oranlarýndaki fiyat artýþlarý bu sektördeki genel fiyat artýþýnýn üzerinde olmuþtur. Gýda ürünleri imalatýnda yüzde 27.7, metal eþya sanayiinde yüzde 26.9, tekstil ürünleri imalatýnda yüzde 22.7, kimyasal madde ürünleri imalatýnda yüzde 16.1 oranlarýnda gerçekleþen fiyat artýþlarý ise genel fiyat artýþýnýn altýnda kalmýþtýr. 144
c) Madencilik ve Taþocakçılıðı 2000 yýlýnda yüzde 46.1 ile TEFE yýllýk artýþ oranýnýn 13.4 puan üzerinde gerçekleþen bu sektördeki fiyat artýþlarý, 2001 yýlýnda yüzde 72.3 ile TEFE yýllýk artýþ oranýnýn 16.3 puan altýnda kalmýþtýr. 2002 yýlýnda ise sektördeki yýllýk fiyat artýþý yüzde 38.4 oraný ile TEFE deki yýllýk artýþýn 7.6 puan üzerinde gerçekleþmiþtir. Alt sektörlerden ham petrol ve doðal gaz çýkarýmý fiyatlarý 2002 yýlýnda yüzde 46.8 oranýnda artarak sektördeki genel artýþ oranýnýn üstünde, diðer alt sektördeki artýþlar ise genel artýþýn altýnda olmuþtur. 145
d) Elektrik, Gaz ve Su 2000 yýlýnda yüzde 37.4 artýþ gösteren elektrik, gaz ve su sektöründeki fiyatlar 2001 yýlýnda yüzde 115.8 artmýþtýr. 2002 yýlý artýþ oraný ise yüzde 24.3 olarak gerçekleþmiþ ve TEFE deki yýllýk artýþýn 6.5 puan altýnda kalmýþtýr. Alt sektörlerden suyun toplanmasý, arýtýmý ve daðýtýmýnda fiyatlar 2002 yýlýnda yüzde 57.8 artarken, elektrik, gaz üretimi ve daðýtýmýndaki fiyat artýþý yüzde 18.5 olmuþtur. 146
C. TÜKETÝCÝ FÝYATLARI Grafik VIII-2 1. Kentsel Yerler Tüketici Fiyatları 2001 yýlýnda yüzde 68.5 olan tüketici fiyatlarýndaki yýllýk artýþ, 2002 yýlýnda aylýk artýþlarýn üçüncü aydan itibaren önceki yýlýn altýnda bir seyir izlemesi sonucu yüzde 29.7 ye gerilemiþtir. On iki aylýk ortalamalara göre ise 2001 yýlýnda yüzde 54.4 olan artýþ 2002 yýlýnda yüzde 45 e düþmüþtür. Ana harcama gruplarý itibariyle, 2002 yýlýnda, eðlence ve kültür yüzde 24.5, gýda, içki ve tütün yüzde 24.7, ev eþyasý yüzde 25.9, saðlýk yüzde 27.5, konut yüzde 28.9 oranlarý ile TÜFE genel endeks artýþýndan daha düþük artarlarken, çeþitli mal ve hizmetler yüzde 30.5, lokanta, pastane ve otel yüzde 32.3, ulaþtýrma yüzde 36.8, giyim ve ayakkabý yüzde 40.1 ve eðitim yüzde 53.8 oranlarý ile TÜFE genel artýþ oranýndan daha yüksek artýþ göstermiþlerdir. 147
2002 yýlýnda tüketici fiyat artýþlarý Ýç Anadolu Bölgesinde yüzde 27.6, Ege Bölgesinde yüzde 29.4, Marmara Bölgesinde yüzde 30.6, Akdeniz Bölgesinde yüzde 30.8, Doðu Anadolu Bölgesinde yüzde 31, Güneydoðu Anadolu Bölgesinde yüzde 31.3 ve Karadeniz Bölgesinde yüzde 31.6 oranlarýnda olmuþtur. 148
2. Kırsal Yerler Tüketici Fiyatları Kýrsal yerler tüketici fiyatlarýndaki artýþ 2001 yýlýnda yüzde 77.1 e yükselmiþ iken 2002 yýlýnda yüzde 30.2 olarak gerçekleþmiþtir. 2002 yýlýnda gýda-içki, ev eþyasý, saðlýk, eðlence ve kültür, çeþitli mal ve hizmetlerde genel artýþýn altýnda, diðerlerinde genel artýþýn üzerinde artýþ olmuþtur. Bölgeler itibari ile 2002 yýlýnda kýrsal yerler tüketici fiyatlarýndaki artýþ Ýç Anadolu da yüzde 27.7, Marmara da yüzde 29.6, Akdeniz ve Güneydoðu Anadolu da yüzde 29.9, Doðu Anadolu da yüzde 30.1, Karadeniz de yüzde 32.2 ve Ege de yüzde 32.8 oranlarýnda gerçekleþmiþtir. 149
D. ÝÇ TÝCARET HADLERÝ Toptan eþya fiyatlarýnda tarým/imalat sanayi iç ticaret haddi 2001 yýlý Ocak ayýnda 122.4 ve Þubat ayýnda 124 iken daha sonra gerileyerek Ekim ayýnda en düþük seviyesi olan 86.9 a inmiþtir. Kasým ayýndan itibaren ise tekrar artýþ eðilimine girerek 2002 yýlýnýn Mart ayýnda 119.1 ile en yüksek seviyesine ulaþmýþtýr. Nisan ayýndan itibaren azalarak Aðustos ayý sonunda yýl içindeki en düþük deðeri olan 92.6 ya gerilemiþ, Eylül ayýndan itibaren tekrar artarak Aralýk ayýnda 104.6 olmuþtur. Diðer taraftan tüketici/toptan iç ticaret haddi 2001 yýlý baþýnda 130.3 iken gerileyerek yýl sonunda 116.2 olmuþtur. 2002 yýlý Ocak ayýnda az bir artýþla 117.5 olan bu oran Aralýk ayý sonunda 115.3 seviyesinde kalmýþtýr. Grafik VIII-3 140 130 ÝÇ TÝCARET HADLERÝ Tarım/Sanayi 120 110 100 90 80 O'01 Þ M N M H T A E EK K A O'02 Þ M N M H T A E EK K A 150
Grafik VIII-4 E. BÝNA ÝNÞAATI MALÝYET ENDEKSÝ Ýnþaat sektöründeki fiyat deðiþimlerini gösteren bina inþaatý maliyet endeksine göre toplam inþaat maliyetleri 2001 yýlýnda yüzde 56.5, 2002 yýlýnda ise yüzde 35.9 oranýnda artýþ göstermiþtir. Ýnþaat maliyetleri 2002 yýlýnýn birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü döneminde 2001 yýlýnýn ayný dönemlerine göre yüzde 48.9, yüzde 38.5, yüzde 30.7 ve 29.2 oranýnda artmýþtýr. Bina inþaatý maliyet endeksini oluþturan ana gruplardaki maliyet artýþlarý ise 2001 yýlýnda iþçilikte yüzde 42.1, makinede yüzde 52 ve malzemede yüzde 66.2 iken 2002 yýlýnda sýrasýyla yüzde 25.6, yüzde 34.3 ve yüzde 41.7 ye gerilemiþtir. 151
F. ÇÝFTÇÝNÝN ELÝNE GEÇEN FÝYATLAR ENDEKSÝ 2000 yýlýnda çiftçinin eline geçen fiyatlar endeksinde yüzde 43.2 olan artýþ 2001 yýlýnda fazla bir deðiþiklik göstermeyerek yüzde 43.4 olmuþtur. 2002 yýlýnda ise endeks yüzde 47.4 oranýnda artýþ kaydetmiþtir. Oniki aylýk ortalamalara göre 2000 yýlýnda yüzde 42.6 olan artýþ 2001 yýlýnda yüzde 40.9 a gerilemiþ, 2002 yýlýnda ise yüzde 54.3 olmustur. Grafik VIII-5 152
G. ALTIN FÝYATLARI Londra Altýn Borsasýnda 2002 yýlýnýn Ocak ayýnda bir ons altýnýn fiyatý 282 dolar iken, daha sonra artarak Haziran ayýnda 326 dolara kadar yükselmiþtir. Temmuz ve Aðustos aylarýnda gerileyen altýn fiyatý Eylül ayýnda tekrar artýþ göstermiþ, Aralýk ayýnda da önceki aya göre yüzde 4.1 ve 2001 yýlýnýn ayný ayýna göre yüzde 20.3 artýþla 332 dolara yükselmiþtir. Yurt içi altýn piyasasýnda 1 gr külçe altýnýn satýþ fiyatý 2002 yýlýnýn ilk dört ayýnda önemli bir deðiþiklik göstermeyerek 12.5-13 milyon lira arasýnda iþlem görmüþtür. Mayýs ayýnda bir önceki aya göre yüzde 10.4 ve Haziran ayýnda da yüzde 10.6 artýþla 15.8 milyon liraya yükselen külçe altýnýn gramý 2002 yýlý Aralýk ayýnda 18 milyon liraya ulaþmýþtýr. 153
2001 yýlýnýn Aralýk ayýnda 91 milyon lira olan Cumhuriyet altýnýnýn satýþ fiyatý da 2002 yýlýnda benzer bir seyir izlemiþ ve Aralýk ayýnda 124.7 milyon liraya çýkmýþtýr. 154