ARASTIRMA BIR TIP FAKÜLTESI SON SINIF ÖGRENCILERININ ÇEVRE BILINCININ DEGERLENDIRILMESI Doç. Dr. Songül VAIZOGLU*, Yrd. Doç. Dr. Hakan ALTINTAS*, Ar. Gör. Dr. Fehminaz TEMEL*, Int. Dr. Ali Faraghi AHRABI**, Int. Dr. Deniz AYDOGAN**, Int. Dr. Süha BOSTANCI**, Int. Dr. Abidin DURAN**, Int. Dr. Deren KOÇKESEN**, Int. Dr. Nalan TURAN**, Prof. Dr. Çagatay GÜLER* * Hacettepe Üniversitesi Tip Fakültesi Halk Sagligi Anabilim Dali, Ankara ** Hacettepe Üniversitesi Tip Fakültesi, Ankara ÖZET Amaç: Arastirma, Ankara da bulunan bir yüksekögretim kurumuna bagli tip fakültesinde bulunan son sinif ögrencilerinin çevre bilincinin degerlendirilmesi amaciyla yapilmistir. Gereç-Yöntem: Kesitsel tipte olan bu arastirmaya tip fakültesi son sinif ögrencilerinin (412 ögrenci) 342 si (%83.0) katilmistir. Veriler, Agustos 2000 de, Çevre Bilinci Arastirma Formu ile gözlem altinda toplanmistir. Analizler, EPI INFO 6.0 kullanilarak yapilmistir. Bulgular: Arastirmaya katilan ögrencilerin yas ortalamasi 23.71 olup ögrencilerin % 54.7 si erkektir. Ögrencilerin çogunlugu (%74.4) hava kirliligini azaltmak için okula/ise yürüyerek, bisikletle veya toplu tasima araçlariyla gitmek istediklerini, yine bu düsünceyle rayli sistemi kullanmak istediklerini (%87.1) belirtmislerdir. Ögrenciler (%72.3) çevre sorunlariyla ugrasmayi, yalnizca hükümetin sorunu olarak görmemekte, bunun tek tek bireylerin sorunu oldugunu düs ünmektedir. Ögrencilerin çogu (%81.8) islerine gelmese bile çevreyi kirletme suçu isleyen fabrika/sirketlerin ürünlerini almaktan vazgeçeceklerini, çok az bir kismi (% Sorumlu Yazar (Corresponding Author): Songül A. Vaizoglu, Hacettepe Üniv. Tip Fak., Halk Sagligi AD, Sihhiye, Ankara Tel: 312.3051590 E-posta:sacar@hacettepe.edu.tr 18.8) kapi kapi dolasip çevreyle ilgili brosür dagitmak istediklerini söylemistir. Ögrencilerinin büyük bir kisminin (%69.8) hava kirliligini azaltmak için vergi verme taraftari olmadigi, yine yariya yakinin (%43.1) aylik gelirinin bir bölümünü çevreyle ilgili bir vakfa bagislamak istemedikleri görülmüstür. Ögrencilerin büyük bir çogunlugunun çevre kirliligi konusunda ne yapabileceklerini ögrenmek için bir resmi kurulusa basvurmadiklari (%90.3), bir kurulusun çevreyi iyilestirmeye yönelik bir toplantisina katilmadiklari (%85.6) ve çevreyle ilgili yayinlara abone olmadiklari (%91.4) görülmektedir. Ögrenciler civanin zararli seviyelerde bulundugu ürünleri, okyanus suyunda yok olmayan maddeleri, ozon incelmesi kavramini, küresel isinmanin atmosferdeki büyük deliklerle iliskisini yüksek oranda bilmektedirler. Çevre bilinci ile ilgili sorular puanlandirilarak çevre bilinci puani hesaplanmistir. 50 üzerinden en fazla 40 puan alinmistir. Ögrencilerin aldiklari ortalama puan 27.47 dir. Arastirmaya katilan ögrencilerin %53.2 si 28 ve üzerinde puan almislardir. Ögrencilerin 21. yüzyilda önemli sorun olacagini düsündükleri çevre sorunu konu basliklari arasinda; ormansizlasma (%10.1), hava kirliligi (%8.0), nüfus patlamasi (%7.8), nükleer silahlar (%7.3) ve endüstriyel atiklar (%7.1) bulunmaktadir. 151
Sonuç: Ögrencilerin çevre bilinci konusunda yetersiz olduklari saptanmistir. Arastirmada ortaya çikan bilgi eksikliklerinin düzenli egitim programlariyla tamamlanmasi, yüksek egitim programlarinda çevreyle ilgili konularin düzeyli, düzenli ve etkili bir biçimde ele alinmasina önem verilmelidir. Anahtar Kelimeler: Çevre bilinci, Tip fakültesi ögrencisi ABSTRACT EVALUATION OF THE ENVIRONMENTAL CONSCIOUSNESS OF THE STUDENTS IN A MEDICAL FACULTY IN ANKARA Objective: The reseach is conducted to evaluate the environmental consciousness of the students in a medical faculty in Ankara. Materials and Methods: Of the 412 students, 342 (83.0%) participated this cross-sectional study. Data were collected in August 2000 with Environmental Consciousness Research Form, the questionnaire prepared by the researchers and analysed using EPI INFO 6.0, a statistical package programme. Results: Mean age of the study group was 23.71 and 54.7% were male. Most of the students (74.4%) reported that they would go to school/work by bycle, bus or on foot, and 87.1 percent of them told they would prefer train. Of the participants, 72.3% think environmental problems are not the issues only governments would care about. While most of them (81.8%) reported that they would give up buying the products harmful to the environment, only 18.8% told they would want to deliver brochures about environment to each house. Nearly half of the students reported that they wouldn t spend their money for the solution of environmental problems. Most of the students reported that they didn t admit to any official institution to get information on environmental pollution (90.3%), never attended a meeting on environment (85.6%) and never subscribed to a publication about the environment (91.4%). The students knew the products containing mercury, the substances which do not dissepear in the ocean and about the ozone layer depletion. Environmental consciousness scores are calculated by grading the questions about environmental consciousness. Mean score was 27.47. Nearly half of the students (53.2%) had a score over 28. Students reported that deforestation (10.1%), air pollution (8.0%), population explosion (7.8%), nuclear weapons (7.3%) and industrial wastes (7.1%) would be the most important problems in 21. century. Conclusion: Complementing the lack of knowledge determined in the study by planning educational programmes, considering the environmental issues cautiously, effectively and systematically and improving the researches about environmental consciousness should be the priorities. Key Words: Environmental consciousness, Medical faculty students GIRIS Çevre sorunlarinin etkileri ve bu etkilerin aciliyeti toplumu olusturan bireylerin bilgilerinin, bilinçlerinin, tutumlarinin ve tavirlarinin önemini artirmaktadir. Kirlenmis bir gezegende yasayan hiçbir canlinin trajik bir sondan kurtulma sansi bulunmamaktadir. Insan hem bu kirliligin sorumlusu, hem de kirliligi durdurabilecek ve yasanasi bir dünyayi kurabilecek tek canli türüdür. Bu durumda çevre bilinci olarak tanimlanabilecek bilgi birikimi ve tavirlar; çok daha önemli hale gelmektedir. Kuskusuz çevre bilincinin niteligi ile egitim durumu ve sosyokültürel durum arasinda bazi baglar vardir. Ancak çevre sorunlarina yaklasimda, egitim durumunun ve sosyokültürel durumun payini azaltan birçok 152
toplumsal aliskanligin, kaliplarin oldugu da bir gerçektir. Çevre bilincine dair çalismalar böyle bir nesnellik içinde ekoloji, halk sagligi, psikoloji, sosyoloji gibi dallarda giderek önem kazanmaktadir. Bir iliskiler bütünü olan çevrenin soruna dönüsmesi, genellikle insan kaynakli etkilerin, kendine özgü nitelik ve nicelikleriyle doganin iliskiler sistemini, dengelerini zorlamasinin sonucunda olmaktadir. Insanin yasamini ve sagligini koruyabilmesi açisindan da önemli olan bu dengeler, karsilastiklari yeni durumlari kaldiramaz hale geldikçe kirlenme diye adlandirilan bozulmalar ortaya çikmaktadir. Atmosferdeki karbondioksitin artisi olarak tanimlanan küresel isinma önemli iklim degisikliklerine neden olmaktadir. Bu isinma sonucunda sera etkisi, çöllesme, deniz seviyesinde yükselme, kaynak kisitliligi, canli türlerinin yok olmasi gibi tehlikelerle karsilasilacaktir (1, 2). Çevre kirlenmesi ve dogal dengenin bozulmasina yol açan çarpik kentlesme, azalan yagmur ormanlari, canli türlerini tehdit eden zehirli atiklar, kati atik üretimi, koruyucu ozon tabakasindaki incelme, temizlik maddelerindeki fosfatlarin yol açtigi deniz yosunu patlamasi, nükleer kazalarin ve silahlarin etkileri acil olarak ele alinip çözümlenmeyi bekleyen konular arasindadir (2, 3). Çevre sorunlarinin çözülmesi, insanlarin sorunlari algilamasi ve risklerin farkinda olmasi ile asilabilecektir (4, 5). Gelismis ve gelismekte olan ülkelerin, doganin ve nesillerin yok oldugunu görmeye baslamasi ve çevre sorunlarinin farkina varmasi, 20. yüzyilin sonlarina dogru olmustur (5, 6, 7). Çevre sorunlarinin boyutu ve insan sagligina verdigi zararlar arttikça, sorunlara çözüm arama ve eyleme geçme zorunlulugu da artmistir (8, 9, 10). Insanligi bekleyen çevre ve saglik sorunlarini önlemek, kaybedilen zamani ve çevre dokusunu geri kazanmak için yapilan birçok etkinligin içinde çevre bilincini ölçmeye yönelik arastirmalar kuskusuz küçük ancak önemli birer adimdir. Çevre sorunlarinin artmasi, çevre sagligi ve çevre hekimligi konularinin önemini artirmakta, bu basliklarda birçok çalisma yapilmaktadir (11). Çevre bilinci konusunda Dünyanin çesitli ülkelerinde tip, psikoloji, sosyoloji gibi alanlara yayilmis çesitli arastirmalar bulunmaktadir (12). Yapilan bazi çalismalar, kisilerin çevre bilincini degerlendirmek ve bu bilinci davranislarina yansitip yansitmadiklarini belirlemek amacini tasimaktadir (13). Maloney ve Ward, 153
1973 de çevre bilinci üzerine yaptiklari çalismada, ekolojik krizi, sadece teknolojik bir sorun olarak degil, ayni zamanda yanlis davranis kaliplarinin yol açtigi bir kriz olarak degerlendirmislerdir. Krizin asilabilmesi için geleneksel teknolojik yaklasimlar yerine, insan davranislarinda olusmasi gereken bir dönüsümü öne çikarmislar (14). Chun Yin ise, çevre bilinci konusunda var olan yaklasimlarin disinda bir yaklasim olusturmaya çalismistir. Hazirladigi basit ve genis bir uygulanabilirlige sahip nitelikli ölçekle, günümüzde bireyleri, çevre ve çevre sorunlari konusunda yönlendiren temel etkilesimleri ortaya koymaktadir (15). Çevre bilinci; bir insanin çevresiyle iliskisinin kendi varligi bakimindan öneminin farkina varmasidir. Bu iliskinin farkina varilan öneminin iki boyutu vardir: Birincisi; araçsaldir ve çevre sorunlarindan kaynaklanmaktadir. Ikincisi ise, çevre insan iliskisinin yasami anlamli kildiginin farkina varmadir. Bu ikinci boyutu olmayan bir çevre bilinci, yetersiz kalmaktadir. Çevre bilincine sahip olan bir kisinin çevreyle iliskisini çevresel sorumluluk tasiyarak kurmasi beklenmektedir. Bu sadece çevreye karsi degil, ayni zamanda topluma karsi tasinan bir sorumluluk anlamina gelmektedir (16). Çevre bilincinin derecesine göre bilincin farkli derinlesme düzeyleri bulunmaktadir. Birinci düzey, çevre insan iliskilerinin çevre sorunlari yarattigi bilgisine sahip olmak ama kendi davranislarini degistirmemek ve baskasinin degistirmesini de talep etmemektir. Ikinci düzey, kendi davranislarini degistirmemek ancak baskalarinin degistirmesini talep etmektir. Üçüncü düzey kisinin çevreyle iliskisini sorumlu olarak kurmasidir. Dördüncü düzey kisinin sorumlu davranmasinin yani sira, baskala rinin sorumlu davranmasini saglamaya çalismak, sorumlu devlet organlarini uyarmak, sivil toplum kuruluslari içinde örgütlenmektir. Besinci düzey ise çevre sorunlarinin çözümü için maddi fedakarlikta bulunmaktir (16). Daha önce Dünyanin farkli ülkelerinde toplumlarin çevre bilincini saptamak üzere olusturulan anketlerin, dilimize çevrilmesi ve yeni bir anket olusturularak Ankara da bulunan yüksekögretim kurumuna bagli bir tip fakültesindeki son sinif ögrencilerinin çevre bilincinin degerlendirilmesi amaciyla bu arastirma yapilmistir. 154
GEREÇ VE YÖNTEM Ankara da bir tip fakültesi son sinif ögrencilerinde yapilan bu kesitsel arastirmaya ögrencilerin (412 ögrenci) 342 si (%83.0) katilmistir. Veriler, Agustos 2000 de, yedi bölümden ve toplam 96 sorudan olusan, Çevre Bilinci Arastirma Formu ile, gözlem altinda toplanmistir. Analizler, EPI INFO 6.0 programi kullanilarak yapilmistir. Arastirmanin yapildigi üniversitenin tip fakültesi dekanligindan yazili ve katilan ögrencilerden sözel izin alinmistir. BULGULAR Arastirmaya katilan ögrencilerin yas ortalamasi 23.71 (sd=1.35 ortanca=23 min-max=21-29) olup ögrencilerin % 54.7 si erkektir (Tablo1). Tablo 1. Ögrencilerin bazi sosyodemografik özelliklerinin dagilimi (Agustos 2000) Sosyodemografik özellikler Sayi % Yas <23 59 17.3 23-24 197 57.6 >24 86 25.1 Cinsiyet Erkek 187 54.7 Kadin 155 45.3 Tablo 2. Ögrencilerin anne ve babalarinin ögrenim durumlarina göre dagilimi (Agustos 2000) Baba Anne Ögrenim Durumu Sayi % Sayi % Okuryazar degil 4 1.2 12 3.5 Okuryazar 5 1.5 9 2.6 Ilkokul 42 12.3 85 24.9 Ortaokul 12 3.5 25 7.3 Lise 75 21.9 89 26.0 Yüksekokul/üniversite 202 59.1 121 35.4 Belirtmeyen 2 0.5 1 0.3 Toplam 342 100.0 342 100.0 155
Arastirmaya katilan ögrencilerin annelerinin %35.4 ü, babalarinin ise %59.1 inin yüksekokul/üniversite mezunu oldugu, annelerinin %3.5 inin okuryazar olmadigi belirlenmistir (Tablo2). Tablo 3. Ögrencilerin çevre sorunlari konusundaki bazi önermelere katilma durumlari (Agustos 2000) Çevre sorunlari konusundaki bazi Yanlis Dogru Fikrim yok önermeler Sayi % Sayi % Sayi % Hava kirliligini azaltmak için toplu tasima araçlarini kullanirim (n=341) Sadece çevre sorunlariyla ilgilenen bir dernege katilmak isterim (n=340) Hava kirliligini azaltmak için rayli sistemi kullanmak isterim (n=341) Hava kirliligi tehlike sinirini astiginda hafta sonu araba kullanmaktan vazgeçmem (n=338) Isimi gücümü birakarak çevre sorunlariyla ugrasamam; çünkü bu hükümetin isidir (n=340) Aylik gelirimin bir bölümünü çevreyle ilgili bir vakfa bagislamak isterim (n=341) Isime gelmese bile çevreyi kirleten ürünleri almaktan vazgeçerim (n=341) Milletvekillerine, sik sik çevre sorunlariyla ilgili uyarici yazi yazmak isterim (n=338) Kapi kapi dolasip çevre ile ilgili brosür dagitmak isterim (n=341) Hava kirliligini önemli ölçüde azaltacak olsa bile, buna yönelik bir vergi vermek istemem (n=341) * Satir yüzdeleri verilmistir. 80 23.4 254 74.4 7 2.2 151 44.4 112 33.0 77 22.6 31 9.1 297 87.1 13 3.8 102 30.2 192 56.8 44 13.0 60 17.6 246 72.3 34 0.1 147 43.1 131 38.4 63 18.5 35 10.2 279 81.8 27 8.0 126 37.3 139 41.1 73 21.6 64 18.8 223 65.4 54 15.8 75 22.0 238 69.8 28 8.2 Ögrencilerin %64.0 ünün televizyonu, %71.3 ünün ise gazeteleri hergün en az bir kez takip ettikleri, %10.5 inin televizyonu, %13.2 sinin ise gazeteleri hemen hemen hiç takip etmedikleri saptanmistir. Ögrencilerin %90.1 i televizyonu, %80.4 ü ise gazeteleri 156
çevre ile ilgili konularda bilgilenme kaynagi olarak kullandiklarini belirtmistir. Ögrencilerin %65.4 ü kapi kapi dolasip çevre ile ilgili brosür dagitmak istediklerini ifade etmislerdir. Aylik gelirinin bir bölümünü çevreyi gelistirmeye yardimci olmak için bir vakfa bagislamak isteyenler %38.4 dür (Tablo 3). En çok dogru oldugu belirtilen sorularin; hava kirliligini azaltmaya yardimci olmak için rayli sistemi kullanmak isterim (%87.1) ve isime gelmese bile çevreyi kirletme suçu isleyen fabrika/sirketlerin ürünlerini almaktan vazgeçerim (%81.8) oldugu görülmüstür. Sadece çevre sorunlariyla ilgilenen bir dernege veya gruba katilmak isterim sorusuna, ögrencilerin %22.6 si fikrim yok yanitini vermistir (Tablo 3). Tablo 4. Ögrencilerin çevre sorunlari konusunda tutum ve davranislarinin dagilimi (Agustos 2000) Çevre sorunlari konusunda tutum ve davranislar Ürün alirken çevreye zararli olup olmadigina dikkat ederim (n=341) Oy verirken adaylarin çevreyle ilgili vaadlerini dikkate alirim (n=338) Yanlis Dogru Sayi % Sayi % 212 62.2 129 37.8 173 51.2 165 48.8 Çevre kirliligi konusunda milletvekiline yazdim (n=338) 13 3.8 325 96.2 Çevre kirliligiyle ilgili yapabileceklerimi ögrenmek için resmi kurulusa basvurdum (n=341) Geri dönüsümlü kutularda satilan ürünleri almak için özel bir çaba harcarim (n=340) Bir kurulusun çevreyi iyilestirmeye yönelik toplantisina katildim (n=340) 308 90.3 33 9.7 196 57.7 144 42.3 291 85.6 49 14.4 Çevre temizligi etkinligine hiç katilmadim (n=340) 224 65.9 116 34.1 Çevreyle ilgili hiçbir toplantiya katilmadim (n=339) 245 72.3 94 27.7 Çevreyle ilgili yayinlara aboneyim (n=337) 308 91.4 29 8.6 Her zaman aldigim ürünlerden vazgeçerek çevre dostu ürünler almaya basladim (n=335) *Satir yüzdeleri verilmistir. 212 63.3 123 36.7 157
Ögrencilerin %96.2 si çevre kirliligi konusunda milletvekiline yazdim cümlesinin yanlis oldugunu belirtmislerdir. Bunu %90.3 ile çevre kirliligi konusunda ne yapabilecegimi ögrenmek için bir resmi kurulusa basvurdum sorusu izlemektedir (Tablo 4). Ögrencilerin %37.8 i ürün satin alirken çevreye zararli olup olmadigina hiç dikkat ederim sorusunun, %42.3 ü geri dönüsümlü kutularda satilan ürünle ri almak için özel çaba harcarim cümlesinin dogru oldugunu söylemislerdir (Tablo 4). Tablo 5. Ögrencilerin çevre sorunlari konusunda duygu ve düsüncelerinin dagilimi (Agustos 2000) Yanlis Dogru Çevre sorunlari konusundaki duygu ve düsünceler Sayi % Sayi % Besinlerdeki tarim ilaçlari konusunda insanlarin 89 26.1 252 73.9 gereginden fazla endiselendigi kanisindayim (n=341) Yedigim yiyeceklerde tarim ilaci kalintisi oldugunu 83 24.3 259 75.7 düsünmek beni korkutuyor (n=342) Aslinda Çevreyi rehabilite etmezsek dünya kirk yil 42 12.3 299 87.7 sonra yok olacak yargisi beni fazla ilgilendirmiyor (n=341) Kirliligin bitki ve hayvan hayatina zarar verdigini 43 12.7 295 87.3 düsündügümde çok öfkeleniyorum (n=338) Gürültü kirliligi denilen olay beni fazla rahatsiz etmez 40 11.8 300 88.2 (n=340) Sisli ve dumanli günlerde içime sikinti basar, bunalirim 39 11.5 300 88.5 (n=339) Endüstrinin çevre kirliligine yol açma biçimlerini 56 16.5 284 83.5 düsündügümde, çaresizlik beni sinirlendiriyor (n=340) Çevre kirliligi ile ilgili konular beni çok fazla rahatsiz 38 11.2 302 88.8 etmiyor, çünkü bunlarin abartildigini düsünüyorum (n=340) Hava kirliliginin kendim ve yakinlarim üzerindeki etkileri 128 37.8 211 62.2 beni nadiren endiselendirir (n=339) Hükümetin çevre kirliligi için fazla bir sey yapmamasi 33 9.8 304 90.2 beni çok sinirlendiriyor (n=337) *Satir yüzdeleri verilmistir. 158
Arastirmaya katilan ögrencilerin %37.8 i hava kirliliginin kendim ve yakinlarim üzerindeki etkileri beni nadiren endiselendirir sorusunu, %26.1 i besinlerdeki tarim ilaçlari konusunda insanlarin gereginden fazla endiselendigi kanisindayim sorusunu yanlis olarak degerlendirmislerdir (Tablo 5). Ögrencilerin en çok dogru oldugunu belirttikleri sorular hükümetin çevre kirliligi için fazla bir sey yapmamasi beni çok sinirlendiriyor (%90.2) ve çevre kirliligi ile ilgili konular beni çok fazla rahatsiz etmiyor, çünkü bunlarin abartildigini düsünüyorum (%88.8) sorulari olmustur (Tablo5). Tablo 6. Ögrencilerin çevre sorunlari konusundaki bilgilerinin dagilimi (Agustos 2000) Ögrencilerin çevre sorunlari konusundaki bilgileri Yanlis Dogru Sayi % Sayi % Toprak kirliliginin nedeni (n=335) 167 49.9 168 50.1 Kentlerdeki hava kirliliginin kaynagi (n=338) 180 53.3 158 46.7 Civanin zararli seviyelerde bulundugu yiyecekler (n=317) Otomobillerin yol açtigi kirliligi azaltan durumlar (n=317) 33 10.4 284 89.6 158 49.8 159 50.2 Suyu en fazla kirleten maddeler (n=313) 168 53.7 145 46.3 Dogada yok olmasi en uzun süren madde (n=301) 228 75.8 73 24.2 Okyanus suyunda yok olmayan madde (n=330) 78 23.7 252 76.3 Fosfatlarin deniz yasamina verdigi zarar (n=300) 159 53.0 141 47.0 Atmosferdeki kursunun kaynagi (n=321) 180 56.1 141 43.9 DDT nin zararsiz kimyasallara çözülme süresi (n=277) 192 69.3 85 30.7 Klorlanmis hidrokarbon artiklarinin etkileri (n=249) 211 84.8 38 15.2 Ekolojinin çalisma alani (n=321) 137 42.7 184 57.3 Kuslar ve baliklarin zehirlenmesine neden olan madde (n=300) *Satir yüzdeleri verilmistir. 91 30.3 209 69.7 159
Arastirmaya katilan ögrencilerin %89.6 si, civanin deniz ürünlerinde zararli seviyelerde bulundugunu, %76.3 ü plastik torbalarin okyanus suyunda yok olmadigini dogru bilmislerdir. Kuslar ve baliklarin civayla zehirlendigini, ögrencilerin %69.7 si dogru yanitlamistir. Ögrencilerin en çok yanlis yanitladigi soru, klorlanmis hidrokarbon artiklarinin etkileriyle ilgili soru olmustur. Dogada yok olmasi en uzun süren maddenin alüminyum oldugunu ögrencilerin %75.8 i bilememistir. Ögrencilerin diger en sik yanlis yanitladiklari sorular; DDT nin zararsiz kimyasallara çözülmesinin 200 yil sürmesi (%69.3) ve suyu en fazla kirleten maddelerin nitratlar ve fosfatlar olmasidir (%53.7). Bu bölümde ögrencilerin en çok bos biraktiklari soru; klorlanmis hidrokarbon artiklari ile ilgili soru olmustur (Tablo 6). Tablo 7. Ögrencilerin çevre sorunlariyla ilgili bazi yargilar konusundaki bilgilerinin dagilimi (Agustos 2000) Yanlis Dogru Fikrim yok Çevre sorunlariyla ilgili bazi yargilar Sayi % Sayi % Sayi % EL NINO Atlantik Okyanusu akimlarinin olusturdugu hava sistemidir (n=338) Ozon incelmesi ilkbaharda olusup kaybolan mevsimsel bir olaydir (n=342) Deniz yükselmesi sonucu tamamen su altinda kalacak ülkeler olacaktir (n=342) Atmosferdeki degisimler küresel isinmadan sorumludur (n=338) Dioxin kanser ve dogumsal anomalilere yol açan kuvvetli bir zehirdir (n=334) Green Peace Birlesmis Milletlerin bir organizasyonudur (n=332) Dünya nüfusu su anda 8 milyardir (n=336) *Satir yüzdeleri verilmistir. 38 11.2 252 74.6 48 14.2 9 2.6 320 93.6 13 3.8 28 8.2 272 79.5 42 12.3 23 6.8 276 81.7 39 11.5 50 15.0 107 32.0 177 53.0 74 22.3 217 65.4 41 12.3 195 58.0 88 26.2 53 15.8 160
Arastirmada ögrencilerin çevre sorunlariyla ilgili bazi yargilar konusundaki bilgileri de degerlendirilmistir. Ozon incelmesi ilkbaharda olusup kaybolan mevsimsel bir olaydir (%93.6) ve atmosferdeki büyük delikler, küresel isinmadan sorumludur (%81.7) yargilari; ögrencilerin en çok dogru oldugunu belirttikleri yargilardir. Ögrencilerin hakkinda bir fikirlerinin olmadigini en sik belirttikleri soru, Dioxin, kanser ve dogumsal anomalilere yol açan kuvvetli bir zehirdir (%53.0) sorusudur. Bu bölümdeki sorulari yanitlayan ögrencilerin en çok yanlis olarak belirttikleri soru, Dünya nüfusu su anda 8 milyardir sorusudur (%58.0) (Tablo 7). Arastirmaya katilan tip fakültesi son sinif ögrencilerinin anketteki sorularin tamamina dogru cevap verdikleri takdirde alabilecekleri toplam puan 50 dir. Ögrencilerin aldiklari ortalama sayisal puanin 27.47 (sd=5.61, ortanca: 27, minmax=7-40) oldugu bulunmustur. En fazla kisi sayisi; ögrencilerden 35 inin 27 puan aldigi puan dilimindedir. Arastirmaya katilan ögrencilerin %53.2 si 28 ve üzerinde puan almislardir. Arastirmaya katilan ögrencilerin cinsiyetlerine göre çevre bilinci basari durumlari arasinda istatistiksel bir iliski bulunmamistir. Ögrencilerin yas gruplarina göre çevre bilinci basari durumlari arasinda anlamli bir iliski bulunmaktadir (p=0.034). Yasi 23 den küçük olan tip fakültesi son sinif ögrencilerinin diger yas gruplarina göre puan ortalamasinin daha fazla üzerine çiktiklari görülmektedir (Tablo 8). Arastirmaya katilan ögrencilerin annelerinin ve babalarinin ögrenim durumlari ile çevre bilinci basari puanlari arasinda istatistiksel olarak anlamli bir iliski bulunamamistir (p=0.051, p=0.150). Ögrencilerin çevre ile ilgili konularda gazeteden bilgilenme durumlarina göre çevre bilinci basari durumlari arasinda istatistiksel olarak anlamli bir iliski bulunmustur (ki kare=5.58 p=0.010). Çevre Bilinci Arastirma Anketi nde; ögrencilerden çevre sorunlari ile ilgili çalismalari oldugu bilinen üç kurulusun ismini yazmalari istenmis, ögrencilerin %73.9 u TEMA, %34.2 si Greenpeace, %18.7 si ÇEVKO ve %16.9 u Çevre Bakanligi nin çevre sorunlari ile ilgili çalismalar yaptiklarini bilmislerdir (Tablo 9). Hiçbir kurulus ismi belirtmeyen ögrenci sayisi 50, bir tane kurulus ismi belirten ögrenci sayisi ise 87 dir. 161
Tablo 8. Ögrencilerin cinsiyetlerine ve yas gruplarina göre çevre bilinci basari durumlarinin dagilimi (Agustos 2000) Anketten Alinan Puan <28 =28 Toplam Cinsiyet Sayi % Sayi % Sayi % Erkek 90 48.1 97 51.9 187 54.7 Kadin 70 45.2 85 54.8 155 45.3 Ki kare=0.30 p=0.58 Yas grubu <23 20 33.9 39 66.1 59 17.3 23-24 92 46.7 105 53.3 197 57.6 >24 48 55.8 38 44.2 86 25.1 Ki kare= 6.75 p=0.034 SD=2 Toplam 160 46.8 182 53.2 342 100.0 Anketin son bölümünde ögrencilere bazi çevre sorunu basliklari verilmis ve 21.yüzyilda ciddi sorun ola rak nitelendirdikleri bes tanesini seçmeleri istenmistir. Ögrencilerin seçtikleri konu basliklari arasinda ilk sirayi ormansizlasma (%10.1) almaktadir. Bunu sirasiyla hava kirliligi (%8.0), nüfus patlamasi (%7.8), nükleer silahlar (%7.3) ve endüstriyel atiklar (%7.1) izlemektedir (Tablo 10). Tablo 9. Ögrencilerin çevre sorunlari ile ilgili çalismalari oldugunu bildikleri kuruluslarin dagilimi (Agustos 2000) Çevre sorunlariyla ilgili çalismalari oldugu bilinen kuruluslar Sayi % TEMA 253 73.9 GREENPEACE 117 34.2 ÇEVKO 64 18.7 TÜBITAK 58 16.9 DIGER* 90 26.1 *DIGER: Saglik Bakanligi, Dogal Hayati Koruma Dernegi, Orman Bakanligi, AIDS Klübü, Türk Hava Kurumu, Sigara ile Savas Dernegi, Siyasi Partiler, Çevre Klübü, Yesiller 162
Tablo 10. Ögrencilerin 21. yüzyil için ciddi sorun olusturacagini düsündükleri çevre basliklarinin dagilimi (Agustos 2000) ÇEVRE SORUNLARI Sayi % 1. Ormansizlasma 173 10.1 2. Hava kirliligi 138 8.0 3. Nüfus patlamasi 134 7.8 4. Nükleer silahlar 125 7.3 5. Endüstri atiklari 122 7.1 6. Ozon incelmesi 120 7.0 7. Çöllesme 102 6.0 8. Küresel isinma 101 5.9 9. Açlik ve yoksulluk 79 4.6 10. Deniz kirliligi 78 4.5 11. Enerji problemi 67 3.9 12. Issizlik 66 3.8 13. Gida kaynaklarinin azalmasi 43 2.5 14. Ekonomik krizler 38 2.2 15. Asit yagmurlari 33 1.9 16. Genetik etik 27 1.5 17. Politik istikrarsizlik 25 1.4 18. Göç problemi 24 1.4 19. Terörizm ve sabotajin yarattigi çevre felaketleri 23 1.3 20. Dinsel çatismalar 22 1.2 21. Sömürgecilik 21 1.2 22. Toprak kirliligi 20 1.1 23. Irk ayrimi 18 1.0 24. Etnik çatismalar 17 1.0 25. Artan suç orani 17 1.0 26. Anormal hava kosullari 14 0.8 27. Yanlis tedavi ve ilaçlarin neden oldugu zarar 14 0.8 28. Hormonlu sebze ve meyveler 14 0.8 29. Kaçak avcilik 7 0.4 30. Mayin tarlalari 7 0.4 31. Akarsu kirliligi 6 0.3 32. Kuzey -güney problemleri 3 0.1 33. Cinsiyet ayrimciligi 3 0.1 34. Nüfusun yaslanmasi 1 0.0 35. Bos 8 0.4 Toplam 1710 100.0 163
TARTISMA Ögrencilerin büyük kisminin anne ve babalarinin yüksekokul/üniversite mezunu oldugu, okuryazar olmayan annelerin %3.5, babalarin ise %1.2 oldugu görülmüstür (Tablo 2). Tip fakültesi son sinif ögrencilerinin yaridan fazlasi gazeteleri her gün en az bir kez takip ettiklerini belirtmislerdir. Ögrencilerin çogunlugu televizyonu (%90.1) ve gazeteleri (%80.4), çevre ile ilgili konularda bilgilenme kaynagi olarak kullanmaktadirlar. Ögrencilerin çogunlugu (%74.4) hava kirliligini azaltmak için okula/ise yürüyerek, bisikletle veya toplu tasima araçlariyla gitmek istediklerini, yine bu düsünceyle rayli sistemi kullanmak istediklerini (%87.1) belirtmislerdir. Fakat hava kirliligi tehlike sinirini astigi zaman hafta sonu araba kullanmaktan vazgeçeceklerini belirtenlerin ayni çogunlugu (%56.8) saglamamasi (Tablo 3), ögrencilerin yaklasik yarisinin en düsük çevre düzeyi bilincine sahip olduklarini göstermektedir (16). Ögrenciler, sorun yaratacagini bilmelerine ragmen bu konudaki davranislarini degistirmek istememektedirler. Ögrenciler (%72.3) çevre sorunlariyla ugrasmayi, yalnizca hükümetin sorunu olarak görmemekte, bunun tek tek bireylerin sorunu oldugunu düsünmektedir. Hacettepe ve Gazi Üniversitelerinde yapilan bir çalismada, her iki fakültenin ögrencileri de çevre için bir seyler yapmasi gereken sorumlularin hükümetler oldugunu belirtmistir (17). UNESCO-UNEP, 2000 yilinda, 24 ülkede 10.000 genç arasinda yasam biçimini, çevre bilincini ve tüketim aliskanliklarini arastirmak üzere bir arastirma yapmistir ve bir çok ülkede benzer sonuçlar bulunmustur (18). Yapilmis farkli çalismalarda ise, toplumun çevresel saglik risklerine karsi korunmada ve çözüm gelistirmede kendisini de sorumlu olarak görmeye basladigi saptanmistir (4,19). Saglik-çevre iliskilerinin giderek farkina varilmasi, bu sonuca katkida bulunan bir etkendir (4). Ancak saglik-çevre iliskileri, toplumlar tarafindan hala iyi bilinmemektedir (20). Çevre sorunlarinin çözümünde milletvekillerine yazi yazmak konusunda, ögrencilerin kararsiz kalmasi, %37.3 ünün yazi yazmak istememesi, %21.6 sinin ise bu konuda fikri olmadigini söylemesi (Tablo 3), ögrencilerin bir bölümünün, baskalarinin sorumlu davranmasini saglamaya çalismak, bunun için sorumlu devlet organlarini uyarmak ve sivil toplum kuruluslari içinde yer almak gibi eylemleri gerektiren 4. düzey çevre bilincine 164
henüz erismediklerini göstermektedir (16). Gençlerin tüketimdeki rolleri ve gelecege yönelik tutumlari degistirme potansiyel ve istekleri, sürdürülebilir tüketim için önemlidir. Bugünkü gereksinimler karsilanirken, doganin ve dogal kaynaklarin gelecek nesiller için korunmasi geregini göz önünde tutan tüketim biçimi olarak tanimlanan sürdürülebilir tüketimde gençlerin çok önemli rolleri bulunmaktadir (21). Gençlerin bu rolüne dikkat çeken UNESCO- UNEP in çalismasinda, satin almada çevreyi en az dikkate alan ögrencilerin Fransa, Italya ve Norveç te oldugu görülmüstür (18). Hacettepe ve Gazi Üniversitelerinin çalismasinda ögrencilerin yaklasik yarisi, alisveris yaptiklari firmalarin çevre için yaptiklarinin, satin alma sirasinda tercihlerini belirlemede kismen etkili oldugunu belirtmislerdir (17). Arastirmada islerine gelmese bile çevreyi kirletme suçu isleyen fabrika/sirketlerin ürünlerini tercih etmeyeceklerini belirtenlerin çogunlukta (%81.8) olmasi, olumlu bir sonuçtur. Ancak ögrencilerin çok az bir bölümü (%18.8) kapi kapi dolasip çevreyle ilgili brosür dagitmak istedigini belirtmistir (Tablo 3). Bu, ögrencilerin çevre sorunlarina bireysel olarak duyarlilik göstermelerine ragmen, toplumu bilinçlendirmek konusunda faaliyet göstermekten kaçindiklarini düsündürmektedir Tablo 3). Tip fakültesi son sinif ögrencilerinin büyük bir kismi (%69.8) hava kirliligini azaltmak için vergi verme taraftari olmadigini, yine yariya yakini (%43.1) aylik gelirinin bir bölümünü çevreyle ilgili bir vakfa bagislamak istemediklerini belirtmistir (Tablo 3). Bu sonuç, ögrencilerin çevre sorunlariyla ilgili duyarliliklari olmasina ragmen, bu konunun çözümü için herhangi bir harcama yapmak istemediklerini düsündürmektedir. Çevre bilinci düzeyi degerlendirmesinde, çevre sorunlariyla ilgili maddi fedakarliklarda bulunmak, en üst bilinç düzeyini gerektiren bir tutum ve davranistir. Bu nedenle ögrencilerin yariya yakinin maddi fedakarlikta bulunmak istememesi, henüz bu düzeyde çevre bilincine erismediklerini göstermektedir (16). Ögrencilerin çevre sorunlariyla ilgili tutum ve davranislariyla ilgili degerlendirme; büyük bir çogunlugunun çevre kirliligi konusunda hiçbir milletvekiline yazmadiklarini (%96.2), çevre kirliligi konusunda ne yapabileceklerini ögrenmek için bir resmi kurulusa basvurmadiklarini (%90.3), bir kurulusun çevreyi iyilestirmeye yönelik bir toplantisina 165
katilmadiklarini (%85.6) ve çevreyle ilgili yayinlara abone olmadiklarini (%91.4) göstermektedir. Bunun nedeni; çevre kuruluslarinin, milletvekillerinin ve dergilerin ögrenciler tarafindan ulasilabilir olmamasi veya ögrencilerin bu konuda duyarliliklarinin olmamasi ile açiklanabilir (Tablo 4). Ögrencilerin büyük bir bölümünün ürün satin alirken çevreye zararli olup olmadigina dikkat etmesi (%62.2) ve geri dönüsümlü kutularda satilan ürünleri almak için özel bir çaba harcamasi (%42.3) olumlu bir sonuçtur. Fakat yine de önemli bir bölümünün çevre dostu ürünler almak için aliskanliklarindan vazgeçmedikleri (%63.3) görülmektedir (Tablo 4). Hacettepe ve Gazi Üniversitelerinin yaptigi çalismada, ögrencilerin yaklasik %20 si ürün satin alirken, ürünlerin çevreye etkilerinin tercihlerini büyük oranda etkiledigini belirtmislerdir (17). Belki de çevre dostu yeni ürünleri pazara sunmaktansa, halen pazarda bulunan ve kullanilmakta olan ürünleri çevre dostu hale getirmek ögrencilerin aliskanliklarindan vazgeçmeden çevreye duyarli hale gelmelerini saglayabilir. Ögrencilerin çogunlugunun besin - lerdeki tarim ilaçlari (%73.9), kirliligin bitki ve hayvan hayatina zarar vermesi (%87.3), endüstrinin çevre kirliligine yol açmasi (%83.5), ve hükümetin bu konuyla ilgili fazla çaba harcamamasina gösterilen tepki (%90.2) konularinda fazlasiyla duyarli olduklari görülmektedir (Tablo 5). Dünyanin rehabilite edilmedigi takdirde 40 yil sonra yok olacagi yargisiyla çok fazla ilgilenmedigini (%87.7), gürültü kirliliginin kendilerini çok fazla rahatsiz etmedigini (%88.2) ve hava kirliliginin insanlar üzerindeki etkilerinin kendilerini nadiren rahatsiz ettigini (%62.2) belirtenlerin sayisinin oldukça fazla olmasi ise düsündürücüdür (Tablo 5). Ögrencilerin bu bölümdeki sorularin genelinden yüksek, ikinci bölümdeki sorularin genelinden düsük puan almalari; duygu ve düsünce olarak çevre dostu görünmelerine karsin, çevreyi korumaya yönelik davranislarda yetersiz olduklarini göstermektedir. Çevre dostu olmaya yönelik yeterli imkan saglanmiyor, saglaniyor olsa bile bu imkanlara ulasma yollari ve bu konudaki bilgileri yetersiz kaliyor olabilir. Ögrencilerin çevre konularinda yeterli duyarliliga sahip olduklari görülmektedir. Ancak bu duyarliligi hayata geçirmek konusunda basarisiz kalmaktadirlar, bu da aslinda zayif bir çevre bilincine sahip olduklarini düsündürmektedir. 166
Ögrencilerin civanin zararli seviyelerde deniz ürünlerinde bulundugunu (%89.6), plastik torbalarin okyanus suyunda yok olmadigini (%76.3), civanin kuslar ve baliklari zehirledigini (%69.7), küresel isinmanin atmosferdeki degisimlerle iliskisini (%81.7), su yükselmesi sonucunda bazi ülkelerin tamamen sular altinda kalabilecegini (%79.5) ve EL NINO yu (%74.6) yüksek oranda bilmeleri olumlu bir sonuçtur (Tablo 6 ve Tablo 7). Bunun yaninda kentlerimizde hava kirliliginin kaynagi (%46.7), metallerin dogada yok olma süreleri (%24.2), atmosferdeki kursun kaynagi (%43.9), klorlanmis hidrokarbonlarin etkisi (%15.2), dioxinin saglik üzerindeki etkisi (%32.0) ve Dünya nüfusu (%58.0) konulari hakkinda yeterli bilgi sahibi olunmamasi (Tablo 6 ve Tablo 7); egitimin bir parçasi olarak bu konulara daha fazla deginilmesi gerektigini düsündürmektedir. Toplam 50 puanlik olan ankette en fazla 40 puan alinmasi, bu puanin da sadece bir kisi tarafindan alinmis olmasi göze çarpmaktadir. Arastirmanin amaci olan çevre bilincini degerlendirme asamasinda, en fazla %80 lik dogru cevap verme orani ve bu anketin ülkenin en yüksek egitim görmüs kesimleri arasinda bulunan tip fakültesi ögrencilerine uygulanmis olmasi; aslinda çevre bilinci konusundaki olumsuz tabloyu tek basina ortaya koymaktadir. Ayni zamanda ögrencilerin yaklasik %10 luk bir bölümünün 20 nin altinda puan almasi, bu olumsuz tabloyu belirginlestirmektedir. Arastirma sonucunda ortaya çikarilan bilgi eksikliklerinin düzenli egitim programlariyla tamamlanmasi, yüksek egitim programlarinda çevre ile ilgili konularin düzeyli, düzenli ve etkili bir biçimde ele alinmasina önem verilmelidir. Ayrica çevre konularinda yeterli bilince sahip olan kisilere de hayata geçirmek istedikleri konularda imkan saglanmasi gerekmektedir. ABD de EPA ve Ulusal Aile - Ögretmen Birligi (NPTA), çevre bilincini gelistirmek amaciyla bir program yürütmektedir. Programda 6.5 milyondan fazla NPTA üyesi ortak çalismakta ve kapali ortam hava ve su kirliligi, içme suyu kalitesi, tehlikeli maddeler, radon etkilenimi, kati atiklar ve kursun zehirlenmesi gibi konularda çevre bilincinin gelistirilmesi için okullarda çalismalar sürdürmektedir (22). Arastirmaya katilan ögrencilerin cinsiyetlerine göre çevre bilinci basari durumlari arasinda istatistiksel bir iliski bulunmamasina ragmen, kiz ögrencilerin erkeklere göre 167
ortalamanin üstünde daha çok yer aldiklari belirlenmistir (Tablo 8). Hacettepe ve Gazi Üniversitelerinin yaptiklari çalismada, kiz ögrencilerin büyük bir bölümünün (%97.6) çevre kirliligini azaltmanin Dünyanin gelecegi için önemli bir faktör oldugunu düsündükleri saptanmistir (17). Ögrencilerin yas gruplarina göre çevre bilinci basari puanlari arasinda anlamli bir iliski bulunmustur (p=0.034). Yasi 23 den küçük olan tip fakültesi ögrencilerinin diger yas gruplarina göre daha basarili oldugu görülmüstür (Tablo 8). 23 yasin altindakilerin çevreye daha duyarli olmasi sonucu ve sebeplerine yönelik çalismalar yapilmalidir. Tip fakültesi son sinif ögrencilerinin annelerinin ve babalarinin ögrenim durumlari ile çevre bilinci basari puanlari arasinda istatistiksel olarak anlamli bir iliski bulunamamistir (p=0.051, p=0.150). Ancak anne ögrenim durumu lise ve alti olanlarin, yüksekokul/üniversite mezunu olanlara göre %10.9 daha basarisiz olduklari göze çarpmaktadir. Ayni oran baba ögrenim durumu için %7.8 olmaktadir. Bundan yola çikarak az da olsa ebeveyn egitiminin, bireyin çevre bilinci üzerinde önemli rol oynadigi söylenebilir. Ögrencilerin çevre ile ilgili konularda gazeteden bilgilenme durumlarina göre çevre bilinci basari durumlari arasinda istatistiksel olarak anlamli bir iliski bulunmustur (ki kare=5.58 p=0.010). Çevre konularini gazeteden takip etmenin çevre bilgisi konusunda olumlu etkisi oldugu görülmektedir. Sonuç olarak çevreyle ilgili bilgi kaynagi olarak gösterilen seçenekler ile çevre bilinci arasinda anlamli bir iliski kurulamamis olmasi, bu kaynaklarin aslinda çevre bilgisi konusunda yetersiz olduklarini da gösteriyor olabilir. Ögrencilerin anketteki genel basari durumlari göz önünde tutulursa, bu kisilerin çevre ile ilgili daha farkli ve daha zengin kaynaklara ihtiyaç duymalari söz konusudur. Tip fakültesi son sinif ögrencilerinin çevre ile ilgilenen yayin ve kuruluslar hakkinda yetersiz bilgiye sahip olmalari nedeniyle, çevre ile ilgili yayinlarin ulasilabilirliginin ve çevre kuruluslarinin sosyal faaliyetlerini artirmalari gereklidir. Ögrenciler, çevre ile ilgili çalismalar yaptiklarini bildikleri kurumlar arasinda sivil toplum örgütlerini, resmi kurumlara göre daha yüksek oranda dogru bilmislerdir (Tablo 9). TÜBITAK ve Bakanliklarin siralamada TEMA, Greenpeace ve ÇEVKO ya göre alt 168
siralarda bulunma lari; bu kuruluslarin faaliyetlerini topluma tanitmada daha etkili çalismalar yapmalari gerektigini düsündürmektedir. Bu nedenle çevre konularinda medya araçlarinin daha fazla kullanilmasina ve bu hassas konuyla ilgilenen kuruluslarin medya ile isbirliginin artirilmasina önem verilmelidir. Ayrica sivil toplum örgütleri gibi, çevreyle ilgili resmi kuruluslarin da faaliyetlerinin herkes tarafindan bilinmesinin saglanmasi gereklidir. Ögrenciler, 21.yüzyilda ciddi sorun olarak ilk sirada ormansizlasmayi (%10.1) belirtmistir. Bunu sirasiyla hava kirliligi (%8.0), nüfus patlamasi (%7.8), nükleer silahlar (%7.3) ve endüstriyel atiklar (%7.1) izlemektedir (Tablo 10). UNESCO ve UNICEF in 1998 yilinda yaptigi çalismada, gençler giderek önemi artan ilk 5 çevre konusu arasinda ormansizlasma, günes enerjisi kullaniminin artmasi, çevre bilincinin gelistirilmesi ve kirlilikle ilgili önlemlerin alinmasini belirtmislerdir (23). KAYNAKLAR 1. Güler Ç, Benli D. Çevre Sagligi, Halk Sagligi Temel Bilgiler. Günes Kitabevi, Ankara, 1998, sf. 10. 2. Maxcy, Rosenau, Last. Human Health in Changing World. Public UNESCO-UNEP in çalismasinda ise, Arjantin, Meksika ve Rusya daki ögrencilere göre gelecek yilla rda iklim degisikligi en önemli sorunlar arasinda yer alacaktir. Çalismada gençlerin ortalama %84 ü su, toprak ve hava kirliliginin azaltilmasinin önemli bir konu oldugunu belirtmistir (18). Tip fakültesi gibi saglikla yakindan ilgili bir egitim kurumunda bile ögrencilerin çevre sorunlariyla ilgili bilgilerinin istenen düzeyde olmamasi ve çevre bilincinin alt düzeylerde bulunmasi düsündürücüdür. Çevre bilincinin gelistirilmesine yönelik çalismalarin artirilmasi ve çevre konularinin her düzeydeki egitim kurumunda, yapilan çalismalara entegre edilmesi gereklidir. Toplumun farkindaligini artiracak çalismalar planlanmali ve konuyla ilgili bütün kurumlarin isbirligi içinde çalismasi saglanmalidir. Health and Preventive Medicine. Lange, 1998, sf. 781-809. 3. Demirer G. Çevre Sorunlari ve Kapitalizm. Sorun Yayinlari, Istanbul, 1992. sf. 16. 169
4. Star G, Langley A, Taylor A. Environmental Health Risk Perception in Australia. Center for Population Studies in Epidemiology South Australia, Department of Human Services. Australia. 2000. 5. Kellerer AM. Risk Perception. Radiat Environ Biophys. 2001; 40 (3): 177-178. 6. Keles R. Insan, Çevre, Toplum. 2.baski. Imge Yayinevi, Ankara, 1997. sf. 9-10, 418. 7. Altug F. Çevre Sorunlari. 2. baski. Uludag Üniversitesi Yayinevi, Bursa, 1990. sf. 2-5. 8. Bosgelmez A, Pasli N, Savasçi S, Kaynas S. Ekoloji-1. No: 6. ISVAK Yayinevi, Ankara, 2000. sf. 1-6. 9. Güler Ç, Benli D. Çevre Sagligi, Halk Sagligi Temel Bilgiler. Günes Kitabevi, Ankara, 1998. sf. 230-231. 10. Güler Ç. Çevre Sözlügü. Saypa Yayinevi, Ankara, 1994. sf. 325-328. 11. Güler, Ç. Çevre Hekimligi, Ulusal Çevre Hekimligi Kongre Kitabi. Ankara, 1998. sf. 48. 12.Weng Y, Liu BJ. Increasing Worldwide Environmental Consciousness and Environmental Policy Adjustment. www.sba.muohio.edu/abas/2000/ wengy.pdf (30.05.2005). 13.Suzuki K, Futagami T, Ogura S, Hara M, Ohkawa T, Yasuhi I. Change in Environmental Consciousness and Behavior Led by Information. www.yasuienv.net/ CREST/I_list/1128.pdf. (30.05.2005). 14. Maloney MP, Wart MP, Braucht GN. A Rewised Scale for the Measurement of Ecological Attitudes and Knowledge. American Psychologist. July 1975: 787. 15. Yin C. Elite Opinion and Media Diffusion: Exploring Environmental Attitudes. Harvard International Journal of Pres Politics. 4.3 (1999); 62-86. 16. TÜBA Çevre Çalisma Grubu. Türkiye Için Sürdürülebilir Kalkinma Öncelikleri. Türkiye Bilimler Akademisi Raporlari. Sayi 1. TÜBITAK Matbaasi, Ankara, 2002. sf. 29-30. 17. Subasi N, Vaizoglu S, Çamur D, Harmanda B, Onay U, Kalyoncu Ö, Rahatli S, Ocak F, Nasircilar A, Pala E, Kanmaz L, Kuz T, Kayabasoglu G, Üregen SE, Oguzoglu S, Güler Ç. Hacettepe ve Gazi Üniversitesi Tip Fakültesi Son Sinif Ögrencilerinin Sürdürülebilir Tüketim Egilimleri ve Yasam Biçimleri. Ev Ekonomisi Dergisi. Aralik 2001; 7 (9): 1-10. 18. Workshop Report: UNEP/UNESCO Expert Workshop On Youth, Sustainable Consumption and Life Styles, UNESCO-Headquarters; Paris, 6 and 7 November 2002. 19. Pilisuk M, Parks SH, Hawkes G. Public Perception of Technological Risk. Soc Sci J. 1987; 24 (4): 403-13. 20. Kraus N, Malmfors T, Slovic P. Intuitive Toxicology: Expert and 170