Aydın İlindeki Bazı Süt Sağım Tesislerinin Teknik Özellikleri Türker SARAÇOĞLU, Nurettin TOPUZ, Cengiz ÖZARSLAN Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Makinaları Bölümü, Aydın turksar@hotmail.com Özet: Bu çalışma, Aydın ilinde yer alan bazı süt sağım tesislerine ait tesis karakteristiklerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Çalışma kapsamında 7 farklı firmanın kurmuş olduğu, 13 ilçeye dağılmış toplam 58 tesise ait veriler incelenmiştir. İncelenen tesislerin %22 si tek duraklı, %78 i çift duraklıdır. Ayrıca tesislerin %34 ü üstten süt boru hatlı olup, %66 sı alttan süt boru hatlıdır. Tesislerin tümünde pompa odası yer almaktadır. Tesislerin %72 sinde elektronik pulsatör kullanılırken, %28 inde mekanik pulsatör kullanılmaktadır. Tesislerin %16 sında sağım başlığı alıcı, %62 sinde süt akış ölçer kullanılmaktadır. Tesislerde yer alan süt toplama kaplarının %47 si cam malzemeden üretilirken, %53 ü paslanmaz çelik malzemeyi kullanmaktadır. İncelen tesislerin ortalama vakum hattı kaçağı 37,4 L olurken, süt hattı kaçağı ortalama 15,6 L düzeyindedir. Anahtar kelimeler: Süt sağım tesisi, süt sağım makinası Technical Properties of Some Milking Parlours in Aydın Province Abstract: In this study, some milking parlours which took place in Aydın province s dairy farms were examined for unravelling some of their technical properties in the years among 2006-2011. In the study, a total of 58 parlours which was established by 7 different companies and spread over 13 districts of Aydın province were investigated. 22% of the studied parlours are single side stalling and 78% of them are double side stalling. Besides 34% of them are high line milking systems and 66% of them are low line milking systems. All of the parlours have machinery rooms. While electronic pulsators are used in 72% of the parlours, mechanic pulsators are used in 28%. 16% of the parlours have cluster take-off and 62% of the parlours have milk meter. 47% of milk receivers in parlours are made of glass materials, 53% of them are made of stainless steel materials. Average vacuum leakage of vacuum line of the studied parlours was 37,4 L/min, leakage of milk line was 15,6 L/min on average. Key words: Milking parlour, milking machine Giriş Süt insan için önemli bir besin kaynağıdır. İçeriğinde %87,5 oranında su, %3,5 protein, %3,5 yağ, %5,2 karbonhidrat ve %1,0 oranında mineral madde bulunduran süt, her gün iki bardak tüketildiğinde günlük ihtiyacımızın önemli kısmını karşılamaktadır (Kınay, 2008). Günümüzde artan nüfus yoğunluğu ile beraber hayvansal ürünlere talep artmakta bunun yanında sağlık bilincine de bağlı olarak hijyenik ve sağlıklı ürün elde edilmesi toplum sağlığı açısından önemli olmaktadır. Süt sığırcılında en önemli unsurlardan biri sağım tesisleridir. Süt sağım tesisleri işgücü etkinliğini yükselterek hayvanların sakin ve uyumlu bir şekilde hareket etmelerini sağlar, yüksek iş üretimi ve verimli çalışma alanı sunar. Entegre bir sağım tesisinde sağımcılar stressiz bir ortamda çalışabilirler. Sağım süresinin kısalmasıyla hayvanların daha yüksek süt verimi verebilmeleri için yem yeme, içme ve dinlenmeye daha fazla zaman harcayabilirler. Makinalı süt sağım işleminde gelişen teknoloji ile beraber günümüzde oldukça fazla yol alınmıştır. Bu sistemlerin özellikle son yıllarda kullanımının artmasıyla sağımın hijyenik ve 385
sağlıklı koşullar altında gerçekleştirilmesine, ayrıca sağım için harcanan zamanın azalmasına olanak sağlanmaktadır. Bu sayede daha az işgücü ile daha az enerji tüketilerek, kısa zamanda çok sayıda hayvanın sağılması gerçekleştirilmektedir. Sağımcının iş verimi ile ilgili yapılan bir çalışmada; bağlı ahırlarda seyyar süt sağım makinası ile bir kişinin 1 saatte sağabileceği inek sayısının elle sağımdaki inek sayısının 3 katından fazla olduğu vurgulanmıştır (Kınay, 2008). Bu bilincin ülkemizde her geçen gün artması ve son yıllarda hayvancılıkla ilgili çıkartılan destekleme kararları ile süt sığırcılığında kullanılan makinalarda önemli artış görülmektedir (Çizelge 1). Çizelge 1. 2006 2010 Yılları Türkiye süt sağım makinaları sayıları (Tüik, 2012) 2006 2007 2008 2009 2010 Süt sağım makinesi (Sabit) 5 763 5 749 6 216 6 714 7 280 Süt sağım makinesi (Seyyar) 150 049 164 051 177 630 187 123 208 457 Meme sağlığının korunması içinde, sağım makinelerinin kullanılması günümüz şartlarında büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmada son altı yıllık süreç içerisinde deney raporu alan tesislerin teknik özellikleri ortaya konularak Aydın ilindeki süt sağım tesislerinin son yıllardaki karakteristiklerinin belirlenmesine çalışılmıştır. Materyal ve Yöntem Materyal 2010 yılı verilerine göre Ege bölgesinde büyük baş hayvanlardan elde edilen sütün %16,4 ünü Aydın ili karşılamaktadır (Çizelge 2). Çizelge 2. 2006 2010 Yılları Ege Bölgesi ve Aydin İli toplam ve sağılan hayvan sayıları ile elde edilen süt miktarları (TÜİK, 2012) Ege Bölgesi Aydın İli Yıl Toplam Sağılan hayvan Toplam Hayvan Sağılan hayvan Süt (ton) Hayvan Sayısı sayısı (baş) Sayısı sayısı (baş) Süt (ton) 2006 1.562.485 581.879 1.791.552 207.545 94.643 280.991 2007 1.619.557 604.584 1.962.221 207.288 103.815 344.183 2008 1.646.181 616.688 2.029.546 217.933 108.230 366.214 2009 1.656.978 630.725 2.106.731 205.155 104.312 352.682 2010 1.744.646 663.678 2.235.352 211.109 104.893 366.949 Çalışma Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü tarafından 2006 2011 yılları arasında süt sağım tesisleri için düzenlenen deney raporlarının derlenmesiyle yapılmıştır. Aydın ili merkezle beraber 17 ilçeden oluşmaktadır. Bu merkezlerde farklı kapasitelerde süt sağım tesisi bulunmaktadır. Çalışma kapsamında 7 farklı firmanın kurmuş olduğu, 13 ilçeye dağılmış toplam 58 tesise ait veriler incelenmiştir. Tesislerin hepsi büyükbaş hayvan sağım tesisi olup farklı sağım kapasiteleri bulunmaktadır. Değerlendirmede dikkate alınan veriler 5 ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar; 1- Tesislere ait genel bilgiler, 2- Vakum sistemi ve vakum hattına ait veriler, 3- Süt hattına ait veriler, 4- Temizleme hattına ait veriler, 5- Genel sistem ölçümüne ait verilerdir. Bu gruplama sonucunda veriler bilgisayar ortamına aktarılarak değerlendirilmiştir. 386
Araştırma Sonuçları ve Tartışma Tesislere ait genel bilgiler Aydın ili ve ilçelerinde yer alan süt sağım tesislerine ait veriler değerlendirilerek aşağıda sunulmuştur. Aydın merkez dahil olmak üzere toplam 13 ilçede yer alan 58 adet tesis 7 farklı firma tarafından kurulmuştur. Kurulan tesislerin %29,3 ü Merkez ilçe ve köylerinde yer alırken, %22,4 ü Bozdoğan ilçesinde, %12,1 i Nazilli ilçesinde, %8,6 sı Çine ilçesinde yer alırken %27,6 sı diğer 9 ilçede (Yenipazar, Kuyucak, Söke, Köşk, İncirliova, Karpuzlu, Buharkent, Sultanhisar ve Kuşadası) yer almaktadır. Deney raporu alan tesislerin yıllara göre dağılımı Şekil 1 de görülmektedir. 2006 %12 2011 %51 2007 %16 2008 %3 2009 %2 2010 %16 Şekil 1. Deney raporu alan tesislerin yıllara göre dağılımı Buna göre en yoğun deney raporu alınan yıl 2011 yılı olarak görülmektedir. Bunun sebebi olarak, bu yıla ait teşvik katkısının yüksekliği olarak söylenebilir. İncelenen tesislerin %22 si tek duraklı, %78 i çift duraklıdır. Ayrıca tesislerin %34 ü üstten süt boru hatlı olup, %66 sı alttan süt boru hatlıdır. Şekil 2 de incelenen tesislerin sağımcı çukuruna ait yükseklik dağılımları görülmektedir. Ergonomik anlamda sağımcıyı etkileyen bu değere göre; tesislerde %65,5 lik bir oranla 0,81 0,9 m yüksekliğinde sağım çukurları kullanılmaktadır. 70,0 %65,5 60,0 Yüzde oran (%) 50,0 40,0 30,0 20,0 %22,4 10,0 %6,9 %5,2 0,0 0,7-0,8 0,81-0,9 0,91-1,0 1,1< Sağım çukuru yüksekliği (m) Şekil 2. Yüksekliklere göre sağım çukuru dağılımı Çalışma kapsamındaki tüm tesislerde pompa odası bulunmaktadır. Tesislerde yer alan kontrol panellerinin yükseklikleri ortalama 1,45 m civarındadır. Tesisleri %16 sında (9 adet) sağım başlığı alıcı kullanırken, %84 ünde (49 adet) sağım başlığı alıcı bulunmamaktadır. 387
Vakum sistemi ve vakum hattına ait veriler Çalışma kapsamında incelenen tesislerin tamamında vakum hattı malzemesi olarak PVC boru kullanılmıştır. Tesislerin %67 sinde tek vakum göstergesi bulunurken, %33 ünde 2 vakum göstergesi bulunmaktadır. Tek vakum göstergesi bulunan tesislerde vakum göstergesi sağım çukurunda sağımcının görebileceği bir noktaya yerleştirilirken, 2 vakum göstergesi bulunan tesislerde sağımcı çukurunda bulunan göstergenin yanı sıra sağımcı çukuru ile pompa arasına bir gösterge daha konulmuştur. Kullanılan göstergelerde çok farklı birimler (cmhg, kpa, inhg ve mmhg) kullanılırken en yaygın olarak kullanılanı kpa olarak belirlenmiştir. 100 L %24 120 L* %2 30 L %10 60 L %2 80 L %26 70 L %36 *2 adet 60 L lik vakum deposu bulunmaktadır. Şekil 3. Tesislerdeki vakum sisteminde kullanılan vakum deposu hacimleri Şekil 3 te incelenen tesislerde vakum sisteminde yer alan vakum deposu hacimleri dağılımı görülmektedir. Buna göre en yaygın kullanılan depo hacmi 70 L lik depodur. Çizelge 3. Tesislerde kullanılan regülatör kapasitelerine göre tesis sayılarının dağılımı Regülatör Kapasitesi (L/min) 2000 3000 5 3001 3500 33 3501 4000 1 4001 4500 10 4501 5000 9 Çizelge 3 de tesislerde kullanılan regülatörlerin kapasitelerine göre dağılımı görülmektedir. Buna göre tesislerin %56 sında 3001 3500 L/min kapasiteli regülatörler kullanılmaktadır. Çizelge 4 te tesislerde kullanılan pompaların kapasitelerine göre kullanılan boru çaplarının tesis sayılarına göre dağılımı görülmektedir. Tesislerin %67 sinde 1001 2000 L/min kapasiteli pompalar kullanılmaktadır. Tesislerin %72 sinde (42 adet) elektronik pulsatör kullanılmaktayken, %28 inde (16 adet) mekanik pulsatör kullanılmaktadır. Tesislerde sağım başlıklarındaki kullanılan nabız oranları farklılık göstermekle beraber, genellikle 65/35 ya da 60/40 nabız oranı tercih edilmektedir (Çizelge 5). 388
Çizelge 4. Tesislerde kullanılan pompa kapasitelerine göre kullanılan vakum borularının çaplarının tesislere göre dağılımı Pompa Kapasitesi (L/min) Boru Çapı (mm) 50 60 4 750 1000 61 70 4 71 80 3 80-50 60 2 1001 2000 61 70 13 71 80 22 80 2 50 60-2001 3000 61 70 3 80 2 50 60-3001 4000 61 70 1 71 80 1 80-50 60-4001 5000 80 1 Çizelge 5. Tesislerde uygulanan nabız oranları ve tesislere göre dağılımı Nabız Oranı 50/50 4 60/40 27 65/35 27 Süt hattına ait veriler Çalışma kapsamında yer alan 58 tesisin tamamında süt filtresi bulunmaktadır. Süt toplama hattıda paslanmaz çelik malzemeden yapılmıştır. Tesislerin %38 inde süt akış ölçer kullanılmamaktadır. Süt akış ölçer bulunan tesislerin %25 inde elektronik süt akış ölçer kullanılırken, %75 inde mekanik süt akış ölçer bulunmaktadır. 27 tesiste süt toplama kabı malzemesi olarak cam kullanılırken, 31 tesiste süt toplama kabı malzemesi olarak paslanmaz çelik kullanılmıştır. Çizelge 6. Tesislerde kullanılan süt toplama kabı hacimlerinin tesislere göre dağılımı Süt Toplama Kabı Hacmi (L) 32 17 45 4 50 5 60 9 70 18 80 5 Çizelge 6 dan da görülebileceği gibi tesislere bulunan süt toplama kapları farklı hacimlerde olmakla beraber en yaygın kullanılanları 32 ve 70 L hacimlerde olanlardır. Çizelge 7 incelendiğinde tesislerde kullanılan süt pompalarının en yaygın olarak kullanılanları 0,55, 0,75 ve 1,1 kw güce sahip olanlarıdır. 389
Çizelge 7. Tesislerde kullanılan süt pompaları güçlerine göre kullanılan süt boru çaplarının tesislere göre dağılımı Süt Pompası Gücü (kw) Boru Çapı (mm) 50 60 16 0,55 61 70 1 50 60 15 0,75 50 60 6 0,97 50 60 2 1,0 50 60 9 1,1 61 70 6 71 80 1 50 60 1 1,5 61 70 1 Çizelge 8. Tesislerde kullanılan sağım başlılığı ünite sayaılarının tesislere göre dağılımı Sağım Başlığı Ünite Sayısı (adet) 4 6 23 7 9 17 10 12 15 13 16 1 17 20 1 21 24 1 Tesislerin sağım başlığı ünite sayıları incelendiğinde tesislerin %95 inin 4 12 sağım başlığı ünitesine sahip oldukları görülmektedir (Çizelge 8). Temizleme hattına ait veriler Çalışma kapsamında incelenen tesislerin %81 inde temizleme hattı malzemesi olarak paslanmaz çelik, %12 sinde PVC, %7 sinde ise paslanmaz çelik ve PVC kullanılmıştır. Çizelge 9 incelendiğinde temizleme hattı yüksekliklerinin çoğunlukla, hayvanların bulunduğu platformdan aşağıya doğru 301 900 mm olduğu belirlenmiştir. Ancak 4 adet alttan süt boru hatlı tesiste, temizleme hattı yüksekliklerinin hayvanların bulunduğu platformdan 900 1200 mm yükseklikte olduğu belirlenmiştir. Çizelge 9. Tesislerde kullanılan temizleme hattı yüksekliklerinin tesislere göre dağılımı Temizleme Hattı Yüksekliği (mm) 0 300 2 Üstten Süt Boru Hatlı 301 600 8 (Platformdan Aşağıya) 601 900 9 901 1200 1 Alttan Süt Boru Hatlı (Platformdan Aşağıya) 0 300 2 301 600 14 601 900 18 901 1200-390
Genel Sistem Ölçümüne ait veriler Çalışmaya konu olan tesislerde ölçülen vakum hattı kaçağı ve süt hattı kaçağına ilişkin veriler sırasıyla Çizelge 10 ve 11 de verilmiştir. Çizelge 10. Tesislerde ölçülen vakum hattı kaçağı değerlerinin tesislere göre dağılımı Vakum Hattı Kaçağı (L/min) Tesis Sayısı(adet) 0 20 17 21 40 25 41 60 8 61 80 5 81 100 3 Çizelge 11. Tesislerde ölçülen süt hattı kaçağı değerlerinin tesislere göre dağılımı Süt Hattı Kaçağı (L/min) Tesis Sayısı(adet) 0 10 22 11 20 26 21 30 8 31 40-41 50 2 Genel olarak sonuçlar incelendiğinde çalışma kapsamındaki sağım tesislerinin %40 ının 4 6; %29 unun 7 9 ve %26 sının 10 12 arası sağım başlığına sahip olduğu belirlenmiştir. Bu tesislerin genel olarak (%66) alttan süt boru hatlı olduğu; sağım başlığı alıcı ve elektronik süt akış ölçer kullanan sürü yönetim programına sahip sadece 9 (%16) adet modern tesisin bulunduğu saptanmıştır. 42 (%72) adet tesiste elektronik pulsatörün kullanıldığı; bu durumun da işletme sahiplerinin daha pahalı ancak daha az problem çıkaran gelişmiş donanımları tercih etmeye başladıklarının bir göstergesi olduğu söylenebilir. Literatür Listesi Anonymous, 2006 2011. Aydın İlindeki Süt Sağım Tesislerine Ait Deney Raporları. ADÜ Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü. Aydın Kınay, T., 2008. Süt Sığırcılığı İşletmelerinde -Tire süt Kooperatifi Örneğinde- Mekanizasyon Uygulamaları ve Gelişim Eğilimi. Yüksek Lisans Tezi (Yayınlanmamış). Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makinaları Anabilim Dalı. Bornova İzmir TÜİK,2012.http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=304 (Erişim tarihi: 22.05.2012) 391