KÜRESEL MALİ KRİZİN AZERBAYCAN EKONOMİSİNE ETKİLERİ Elçin SÜLEYMANOV Qafqaz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler fakültesi Maliye Bölümü Bakü / AZERBAYCAN elsuleymanov@qu.edu.az Elvin ALİRZAYEV Qafqaz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler fakültesi Maliye Bölümü Bakü / AZERBAYCAN eelirzayev@qu.edu.az Ayaz ZEYNALOV Qafqaz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler fakültesi Uluslararası İktisat Bölümü Bakü / AZERBAYCAN azerayaz@hotmail.com ÖZET Azerbaycanın bağımsızlık sonrası dünya ekonomi sistemine hızlı entegre olması ve birçok gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerle yakın ekonomik ilişkileri, küresel mali krizin ülke ekonomisinde belli izler bırakmasına neden olmuştur. Azerbaycan ekonomisine baktığımızda, GSYİH daki artım, enflasyonun düşmesi, işsizliyin azalması ve diğer pozitif iktisadi faktörlerde yükselmenin esas sebeplerinden biri de petrol üretimi ve yükselen petrol fiyatlarına bağlı olduğundan, kriz sonrası global borsalarda, petrol fiyatlarının düşmesi ülke ekonomisi için bazı zorluklar çıkarmıştır. Bu makalede Küresel Mali Krizin, Azerbaycan ekonomisine makro ve mikro düzeyde, petrol ve petrol dışı sektörüne, tarıma, ticaret hacmine, devlet borcuna, devlet bütçesine ve doğrudan yatırımlara olan etkileri üzerine araştırma yapılmıştır. Anahtar kelimeler: Azerbaycan ekonomisi, Küresel Mali Kriz, petrol ve petrol dışı sektör THE INFLUENCE OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS TO AZERBAIJANI ECONOMY ABSTRACT The global financial crisis influenced the economy of the government, because of the speedy integration of Azerbaijan to the world economical system and wide economical relations with developed and developing countries. If we pay attention to the general economy of Azerbaijan, we can see the main reason of GDP growth, the inflation tempo s coming down, decrease of the unemployment and increase of the tempos of other positive economical developments is increase of oil prices and oil production. After the global crisis, decline in oil prices in the stocks has created some difficulties for government economy. In this article the influence of the global financial crisis on Azerbaijani Economy on the micro and macro levels, including oil and non-oil sectors, agricultural sector, trade volume, state debt, state budget and direct investments have been analyzed. Key words: Economy of Azerbaijan, the global financial crisis, the oil and non-oil sector Electronic copy available at: http://ssrn.com/abstract=2190816
GİRİŞ ABD de ipotek kredilerindeki geri dönüşüm problemleriyle başlayan mali sorunlar giderek dibe vurarak 2008 yilinda bütün dünyanı etkisi altına alan büyük bir krize dönüştü. Konut kredilerinde piyasanın yeniden gelişimi için oluşturulan Freddie Mac ve Fannie Mae nin devlet denetimine geçmesinin ardından büyük yatırım bankası Lehman Brothers iflas etdi, Merrill Lynch düşük fiyata Bank of Amerika ya satılmış ve dev sıgorta şirketi AIG ayakta kalabilmek için FED'ten (ABD Merkez Bankası) büyük miktarda kredi kullanmak zorunda kalmıştır. Krizin İngiltere, Avrupa ve GOÜ lerde hissedilmesi ve küresel bir ölçü kazanmasının ardından yaklaşık 700 milyar dolarlık kurtarma paketi (bailout bill) ABD meclisinde onaylansa da krizin dağıtıcı etkisi hızla tüm dünyayı sarmıştır. 2008 yılında dünya ekonomisinde önceki yıllardaki gelişme ve büyüme azalmağa başlamıştı. Dünya ekonomisinin kaderini belirleyen ülkelerden (ABD, Japonya, Çin, İngiltere, Hindistan, Almanya, Fransa, İtalya, Rusya) hiç birisi küresel krizin etkilerinden kaçamadı. Dünya GSYİH sının yaklaşık 80 %i bu ülkelerin etkisinde olması krizin boyutunu göz önüne sermektedir. Dünya nüfusunun nerdeyse yarısı onların payına düşür. Dünya üzre orta yıllık artış hızı 2 katı düşmekle, 2007 yıla nazaran 5 %ten 2,5 %a indi. Daha 2008 yılının ilk aylarından bankalar ipotek altında olan konutları tekrar satış piyasalarına geri vermeye başladı. Artık haziran ayında genel değeri 1 trln. doları geçen 4 mln. konut piyasada kendine alıcı aramaya başlamıştı. Konut piyasalarında fiyatların düşmesi sonucunda ABD konut piyasalarının 4 trln. dolar kaybettiği bildiriliyor. Tahminlere karşın, birçok ülkede ekonomik büyüme oranı daha da düşmüştür. Uzmanlara göre, sermaye yetersizliği ile sonuclanan mali kriz yavaşlamakta ve kendi yerini daha kötü olan üretim krizine vermektedir. Dolayısıyla, kriz finans sektöründen üretim sektörüne kaymağa başladı. Krizin bu aşaması daha ciddi sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Son zamanlar birçok ülkede otomotiv, teknoloji, hafif sanayi sektörlerinde bir çok şirketin batması, konut piyasalarındaki durgunluk işsizliğe hız veren faktörlerden oldu. Krizin daha çok işgücü yoğun sektörleri vurması ve bunun işsizlikle sonuçlanması bir surpriz olmadı. Bu da tüketim eğilimini düşürmeye başladı. KÜRESEL MALİ KRİZ VE NEDENLERİ Hala etkileri süren krizin zayıf noktası olan bankalar çeşitli ülkelerden mevduat şeklinde gelen ve yıldan yıla artan paralarla krize karşı çevik davranamadılar. Daha yakın zamanlara kadar bu paralar kısa vadeli ve yüksek faizlerle ticaret və hizmet sektörlerine akıyordu. Az çok uygun şartlarla borç götürerek eski borçları ödeme tecrübesi de yeteri kadar vardır. Son yıllarda ise bu krediler Şanhay, New York, Londra, Frankfurt gibi büyükşehirlerde ipotekli konut alımına yönelmiştir. Hatta İngiltere və İsviçre nin yeteri kadar konservatif olan bankacılık sistemi de bu maliye piramitinin tuzağına düştü - müşterilerin güvenirliliğini dikkatle öyrenmeden on milyarlarla doları ipoteke yatırmıştı. Bu durumda yatırımcılar sermayelerini konut ve diğer gayrimenkul türlerine yatırmaya başladılar. İpotek piyasasında lüzumsuz harcamalar gayrimenkul fiyatlarının yükselmesini kaçınılmaz olmuştu. Önceler ipotek kredisi konut değerinin 70 %inden yüksek verilmiyordu (geri kalan 30 %unu müşteri ödüyordu). İlk ödeniş sonralar 80%, bir Electronic copy available at: http://ssrn.com/abstract=2190816
daha sonra 90%, belli zaman keçtiktən sonra ise 100 % ü verilmeye başlandı. Hatta bazı bankalar konut değerinin 105-110 %i hacminde kredi veriyordu. Tabii ki, bu bir müşteri çekmek yöntemiydi ek olarak da 5-10 % konuta mobilya döşeme masrafı düşünülmüştü. İpoteğin bol zamanında ücret ve gelirler de yüksek idi. Ama kimse dikkate almıyordu ki, büyük devletlerde, (başta ABD ve İngiltere) bütçede giderler gelirleri, ithalat ihracı devamlı aşarsa, böyle büyüme bir gün duracaktı. Kriz dolayısıyla, ABD ve Avrupada bine yakın büyük banka ve finans kurumu battı veya devletin yardımlarıyla iflastan kendini korurdu. MALİ KRİZİN AZERBAYCAN EKONOMİSİNE ETKİSİ 1. Ekonomik kalkınmaya etkisi Ülke ekonomisine genel baktığımızda GSYİH nın artışı, enflyasyon oranının düşmesi, işsizliğin azalması ve diğer pozitif ekonomik kalkınma göstergelerinin arttığını görürüz. Azerbaycanda GSYİH nın artışı ülkenin daha fazla petrol üretim kapasitesi ve yükselen petrol fiyatları ile bağlı olduğu bilinmektedir. Bu kriz öncesi Azerbaycan GSYİH nın artış hızına göre, 2005 yılında 26.4%, 2006 yılında 34.5%, 2007 yılında ise ekonomik büyüme 25% olmasına rağmen, 2008 yılında yüzde 10.8% luk bir ekonomik büyüme yakalamıştır. IMF nin verilerine göre Azerbaycanın 2009 yılında GSYİH nın artış oranında ilk defa, -11,5% düzeyinde gerileme olmuştur. 2005 sonrası ekonomik büyüme araştırılırsa, ülkede aynı düzeyde petrol üretimi yapılmasına rağmen, petrol fiyatlarının düşmesi sonucunda üretilen mal ve hizmetlerin üretim kapasitesinde düşüş olduğu görülür. Bu da Azerbaycanın gelirlerinin petrole, petrol gelirlerinin ise dünya piyasasında gelişen fiyat konjöktürüyle doğrudan bağlantılı olduğunun kanıtıdır. GSYİH nın sürekli artmasını sağlamak için ekonomik büyümenin petrol gelirlerinden bağımlılığını minimuma düşürmek gerekmektedir. Tablo 1 Yıllar Ekonomik GSYİH Kişibaşına büyüme Milyon (önceki yıla Milyon $ manat $ manat oranla) 2000 4718.1 5272.8 595.1 665.1 11.1 2001 5315.6 5707.7 665.2 714.3 9.9 2002 6062.5 6235.9 752.9 774.4 10.6 2003 7146.5 7276 880.8 896.8 11.2 2004 8530.2 8680.4 1042 1060.3 10.2 2005 12522.5 13238.7 1513.9 1600.4 26.4 2006 18746.2 20983 2241.1 2508.5 34.5 2007 28360.5 33050.3 3351.8 3906.1 25 2008 38005.7 46258.2 4439.9 5403.9 10.8 2009 34060.8 42575.7 3917,3 4874,1-11.2 Kaynak: Azerbaycan Cümhuriyyeti Merkez Bankası verileri
2009 yılında ilk defa GSYİH da önceki yıllara göre düşüş yaşanmıştır.bu genelde, petrol fiyatlarında yaşanan düşüş, inşaat sektöründeki çöküşle ortaya çıkmıştır. 2. Petrol ve petrol dışı sektörlere etkileri Petrol üretici ülkeler gibi Azerbaycan dünya piyasasında petrol fiyatlarının düşmesiyle çok büyük zararlara yol açmıştır. Kriz öncesi varil başına 150 dolar olan petrol 40-60 dolara kadar düştü. Bu da Azerbaycanın petrol gelirlerini negatif etkiledi. Genelde, petrol fiyatlarının düşmesi devlet bütçesinin 75% nin petrolden gelen gelirle oluşması, ihracatının 97% den fazlasını petrol ve petrol ürünlerinin olması ülke ekonomisinin gelişimi için birçok sorunları da beraberinde getirmektedir. Petrol fiyatlarının düşmesi yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda sosyal açıdan da kötü sonuçlar verebilirdi. Bu mali kriz sonrası Azerbaycan hükümeti birçok büyük altyapı projelerinin yapımını bir kaç yıl sonraya ertelemek zorunda kalmıştır. Özellikle yeni metro yapımı projeleri, Hazar denizi üzerinde köprü ve birçok istasyonların yapımı projeleri krizin etkilerinin bitmesinden sonraya ertelenmiştir. 3. Tarım sektörüne etkisi Küresel Mali krizin etkilerinin azalmasında ve özellikle ülkenin gida güvenliği sorunun çözümünde tarım sektörünün konumu büyüktür. Azerbaycanda tarım sektörünün, özellikle ziraatın kendi mali kaynaklarıyla etkin çalışması nerdeyse imkansızdır. Gelişmiş ülkelerin bazılarında son yıllara kadar devletin ziraata bakışı, genelde krizden çıkma yönündeydise, şimdi bu etki tarımın sistemli gelişimine hizmet etmektedir. Azerbaycanda ziraat ürünlerine talebin iç piyasadan sağlanması hem ülkenin ziraat güvenliği açısından, hem de ithalata bağlılığın zayıflaması açısından önemlidir. Tarıma devletin desteği sermaye bölgüsünden, onun gerçekleştirilmesi ve innovasiyonundan(yeni teknolojilerin ülkeye çekilmesi), sermayenin etkin kullanımına bağlıdır. 2008 yılında mal grupları üzre dış ticaret bilançosunda ihracatta 97% petrol ve doğal gaz gibi enerji sektörü ürünleri yer almaktadır, tarıma düşen pay ise 1.1%-i geçmemektedir. Bunun için tarım şirketlerinin ihracat potansiyelinin yükseltilmesi şarttır. Ziraatın, aynı zamanda tarımın yatırımlara ihtiyacı, önemli ölçüde gelir ve masraf oranından asılıdır. Bu oranın belirlenmesinde bu alanın gelişiminin modern ölçüde halen temel verilerin eksikliği sorunu ortaya çıkmaktadır. Sorun şu ki, mevcut istatistik (hanehalkı araştırmasında anket sonuçları dışında) köylü ve hanehalkı mali işlemlerini gerekli incelikle hesapla imkanı yoktur. Bu yüzden, üretim giderleri, gelir ve etkinliğin belirlenmesinde, ziraat girişimcilerinin ve tarım şirketlerin verileriyle yetinmek gerek. Şöyle ki, Azerbaycanda istihdamın 40%-nın çalıştığı sektörün GSYİH dakı payı 2000 yılından itibaren azalmakla 2008 yılında 5.7 % e düşmüştür. Kriz bir daha kanıtladı ki, Azerbaycanın sürekli gelişimi için yalnızca ham petrol ve doğal gaz sektörü değil, aynı zamanda tarım sektörünün gelişimine daha fazla önemsemek lazımdır. 4. Dış ticaret üzerine etkileri 2008 yılında tam ve dar mükellefler tarafından 141 ülkeyle yapılmış ticari işlemler 54.9 milyar dolar olmuştur. Bu dönem 47.8 milyar dolarlık 2127 çeşitde mal
ihrac, 7.2 milyar dolarlık 5893 çeşitte mal ise ithal olunmuş, dış ticaret fazlası 40.6 milyar dolar olmuştur. 1 2009 yılının 10 ayında Azerbaycan ticari alanda 136 ülkeyle 16,5 milyar dolar hacminde dış ticaret işlemleri yapılmıştır. 2009 senesinin ocak-ekim aylarında dış ticaret bilançosunun $11,5 milyarını ihrac, $5 milyarını ise ithal ürünleri oluşturmuştur. Dış ticaret bilançosunda $6,5 milyarlık dış ticaret fazlası olmuştur. 2 GRAFİK 1 Dış Ticaret Bilançosunun gelişimi (milyon ABD doları) 10 800,00 9 600,00 8 400,00 7 200,00 6 000,00 4 800,00 3 600,00 2 400,00 1 200,00 0,00 2008 ocak-haziran 2009 ocak-haziran İthal 840,20 813,30 İhrac 9 807,20 2 447,96 Bilanço 10 647,40 3 261,26 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Kurumu 2010 yayınları 5. Azerbaycan ın yabancı ülkelerden sağladığı dış borclanmaya etkisi Kriz döneminde Azerbaycanın kamu dış borcu 2008 yılında 22.9% artarak 2009 yılının ocak ayının 1-ne 3 milyar dolara varmıştır. Dış borcun GSYİH a oranı son bir yılda 8.2%-den 6.4%-e düşmüşdür. Kişibaşına kamu dış borcu ise aksine, 283.8 dolardan 344.9 dollara yükselmiştir. 3 Hükumet ve devlet kurumları tarafından alınan kredilerin esas hissesi altyapı yatırımlarıyla ilgilidir. Ekonomik projeler amaçlı krediler 344.9 mln. dolar olmuştur. Bu rakamın 266 mln. doları Dünya Bankası, 78.9 mln. doları ise İMF kredilerini oluşturmaktadır. 2008 yılında ek olarak ülkeye ithal olunan ve kullanılan yabancı kredilerin miktarı 58% artarak 697 mln. dolara varmıştır. Bunun yanı sıra, dış borc ödemelerine 286.3 mln. dolar harcanmıştır. Bu oran son bir yılda 67.9% artmış ve onun çeyreği kadarı (¼) borç faizlerine ödenilmiştir. Dünya Bankası 2008 verilerine göre Azerbaycanda cari işlemler bilançosunun GSYİH a 1 www.azstat.org/publications/azfigures/.../018.shtml, 16 Dekabr 2009 2 $11,5 milyard ixrac etmişik, $5 milyard idxal, http://sei.az/news-445.html, 07 Aralık 2009 3 Azərbaycanın xarici dövlət borcu 2008-ci ildə 23% artıb, http://www.editor.az/ economy/1049.html, 13 Şubat 2009
oranının 41.6% a varacağını, 2009 senesinde ise bunun 30.7% olacağını öngörmüş ve büyük ölçüde de bu oran gerçekleşmiştir. 4 Azerbaycanın kamu dış borcunun GSYİH a oranı kritik noktada olmasa da, dış borçların hızlı bir şekilde devamlı artımı endişevericidir. Şöyle ki, kriz sonrası dış borcun GSYİH daki payının 2 katına çıkması ciddi sinyaldir. 5 Ek olarak, böylesine artış hızı Azerbaycanın mali imkanlarının önceki yıllara oranla yeterince düştüğü bir zamana denk gelmiştir. Zamanında alınmış ve kullanılmış büyük kredilerin geri ödemesi Azerbaycanın petrol gelirlerinin azaldığı döneme 15-20 yıl sonra olacak. 6. Krizin konut sektörüne etkisi 2009 senesinde Azerbaycanda konut şirketlerinin yaptığı projelerin hacmi 3 158,9 mln. manat olmuş ki, 2008 senesine oranla işlerin hacmi 12,2 % düşmüştür. Cari hesap yılında yapılmış işlerin 2,163 milyar manatını (toplam miktarın 68,5% i) yeni konut inşası, imar ve kalkınma, 610 mln. manatını (sırasiyla 19,3%) tadilat, 132,4 mln. manatını (4,2 faiz) tamirat, 253,5 mln. manatını (8%) ise diğer inşaat işleri kapsamaktadır. Devlet dışı inşaat şirketleri 2 363,6 mln. manatlık, devlet inşaat şirketleri ise 795,3 mln. manatlık projeler yapmıştır. Bunun yanı sıra, 2009 yılının onbir ayında inşaat sektöründe çalışmış 62,1 bin kişinin ortalama aylık nominal ücreti 449,8 manat olmuştur ve bu da önceki yılın uygun dönemine oranla 10,7% artmıştır. Büyük ve orta inşaat şirketlerinde çalışanların ortalama aylık nominal ücreti ise 500,4 manat olmuştur. Devlet mülkiyetindeki inşaat şirketlerinde işçilerin ortalama aylık nominal ücretleri 365,9 manat olmuştur. Tüm bu göstergelere rağmen gerçekte, Küresel krizin Azerbaycanda en çok etkisinin hissedildiyi sektör inşaat sektörü olmuştur. Evvelki yıllarda patlak veren inşaat sektoru kriz sonrası müşteri ve sermaye kıtlığından dolayı gerilemesi açık hissedilen bir sektör olmuştur. 7. Doğrudan Yabancı Yatırımlara etkileri Küresel Mali Krizin Gelişmekte Olan ülkelere en önemli etki alanlarından biri DYY fon akımının yavaşlamasıdır. Azerbaycanda genelde devlet yatırım programı çerçevesinde altyapı yatırımlarına yönelik sermayelerle ülke içi yatırımların artışı karşısında, 2008 yılında ülke ekonomisine yönelik DYY ların miktarı bir miktar düşmüştür. Dış kaynaklı fonların esas sermayedeki payı 2008 yılında 2.2 milyar manat (2.75 milyar dolar) olmakla, önceki yılın uygun döneminden 16.3% az olmuştur. Eğer önceki yıllarda (bu akım 2006 yılından sonra gözlenmiştir) azalmanın nedeni daha çok petrol- doğal gaz projlerinin sermaye dönüşü aşamasıyla ilişkin olmuşduysa, 2008 yılında buna krizin etkilerini de eklememiz gerekmektedir. 4 Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı, Azerbaycan-Türkiye İşAdamları Birliği, Projeler ve Tədqiqatlar Şubesi yayını, s-4 5 Son 6 ayda xarici borcumuz 14,2% artıb, http://sei.az/news-292.html, 10 Kasım 2009
TABLO 2 Ekonomiye yönelik yatırımlar 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Yatırımlar: milyon manat 1289.8 4249.2 5820.4 6733.4 7415.6 10353.9 12481.8 milyon dolar 1441.4 4326.4 5922.7 7118.5 8300.4 12066.1 15192.1 Yabancı sermaye: milyon manat 829.5 3310.9 4496.4 4628.5 4514.2 5727.2 5625.8 mln.dolar 927 3371 4575.5 4893.2 5052.8 6674.3 6847.4 Ülke içi sermaye: mln.manat 460.3 938.3 1324 2104.9 2901.4 4626.7 6856 mln.dolar 514.4 955.4 1347.2 2225.3 3247.6 5391.8 8344.7 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 2009 verileri Azerbaycana 2008 senesinde Dogrudan Yabancı Yatrım üzre yabancı ülkeler ve uluslararası kuruluşlardan en büyük pay İngilterenin olmuştur. İngiliz mükelleflerin Azerbaycandakı yatırımların hacmi 1.27 milyar dolara yakın (1 milyard manat) olmuştur. Önceki yılın analoji rakamlarına oranla İngiliz yatırımcılarının sermayeleri 202 mln. manat veya 16.5% azalmış durumdadır. İngiltereyle beraber Azerbaycan ekonomisinde əsas yabancı yatırımcılardan ilk beşe ABD, Japonya, Türkiye ve Norveçi de ekleyebiliriz. Bu dört ülkenin yapmış olduğu toplam fon hacmi 941.3 mln. manata yakındır, onların ağırlığı ise 42.3% e eşittir. Hatırlatmak gerekirse, 2008 yılında Azerbaycanın ekonomik ve sosyal alanlarının gelişimine tüm mali kaynaklardan 9 milyar manatlık veya 2007 yılına oranla 34.3% daha fazla sermaye yapılmıştır. ülkede çeşitli ithalat mallarının satış hacminde de azalma olmuştur. Örneğin, bazi otomobil markaları üzrə 2008 senesinde satışlar 40% a kadar azalmıştır. 6 TABLO 3 Yabancı sermaye (mlyn. ABŞ dolları) 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Toplam yabancı sermaye 927 3371 4575.5 4893.2 5052.8 6674.3 6847.4 aynı zamanda: Mali krediler 262.9 238.3 293 698.4 983.5 1576.6 2357.9 Petrol sanayisine 546.1 2972.4 4088.1 3799.9 3422.3 4003.3 3350.7 Petrol avansları - 58.6 21.6 1 17 68.2 3.5 Ortak ve yabancı sermayeli şirketler 118 45.4 104.2 230.5 368.4 439.1 494.1 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 8. Devlet bütçesine etkisi 6 Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı, Azərbaycan-Türkiyə İş Adamları Birliyi, Layihələr və Tədqiqatlar Şöbəsinin nəşri, s-2
Azerbaycan Cumhuriyetinin 2009 yılı devlet bütçesinin gelirleri 12 mlr. 177 mln. manat, giderleri 12 mlrd. 355 mln. manat gerçekleşmiştir. 2008 yılına oranla devlet bütçesinin petrole bağlılığı bir az artmıştır. 2008 senesinde doğrudan petrol gelirlerinin devlet bütçesinde payı 62.4% bekleniyordusa, 2009 senesinde bu göstergenin 65.4% e çıkacağı tahmin edilirdi. 2009 yılında petrol sektöründen doğrudan gelirler 7595 mln. manat, aynı zamanda, 2680 mln. manat petrol sektörü üzre doğrudan vergi ödnişleri, 4915 mln. manat ACDPF nun transferleri (bütçe gelirlerinin 40.4% ü) oluşturacaktır. Cari yılda bütçe gelirlerinin artışının (1693 mln. manat) 74% ü (1264.5 mln. manat) tekbaşına petrol sektörü üzre ödemelerde artış ile olacaktır. Aynı zamanda, bütçenin petrol gelirlerine bağlılığı petrol dışı bütçe açığının artışında da gözlemlenir. Eğer 2007 senesinde devlet bütçesinin petrol dışı bütçe açığının petrol dışı sektörde oluşan GSYİH ya oranı 32% olmuşsa, 2009 senesinde bu gösterge 42.5% e kadar yükseleceği beklenir. 2008 yılında ekonomik krizle ilişkin petrol fiyatının yıllık değişimi de (amplitudası ) yüksek olmuştur. Şöyle ki, brent markalı petrolün fiyatı yıl boyu 144.9 ABD dolarından 38.1 ABD dolarına kadar değişmiştir. Azerbaycan için ise petrolün 1 varilinin 10 dolar düşmesi toplamda 2.2 milyar dolar kayıp anlamındadır. Lakin ham petrolün variline hatta 40 dolara düşse bile bütçede önemli sorun beklenmiyor. Dikkate almak lazım ki, bütçede petrol gelirlerinin dörtte üçü Devlet Petrol Fonunun transferlerinden gelmektedir. 2009 yılı üzrə genel bütçenin gelirleri tahmin edilirken, petrolün hükümet tarafından baz alınan fiyat limiti (yetkili devlet kurumları verilerinde ham petrolün varili için 70 dolardan hesapladıklarını söylense de, 2009 yılının bütçe kayıtlarında bu gösterge 80 dolar yazılmış) gerçekleşirse, DNF nun gelirleri 14567 mln. manat olmuştır. Bölyece, cari yıl için Fon dan tahmin edilen bütçe ödemeleri DPF nun gelirlerinin toplam 34% nü kapsayacak. Söylediğimiz üzere, en kötü piyasa fiyatıyla dahi (örn: 1 varil 40 ABD doları olursa) DNF nun tahmin edilen gelirlerinin 2 defadan çok düşmesi imkansızdır. Görüyoruz ki, hatta bu tür ani düşme olsa bile, DNF yalnızca devlet bütçesi ödemelerini değil, Fon un kendi harcamalarını da yapabilme gücüne sahip olacak. Lakin bu durumda DNF nun toplam gelirlerinin 60% a kadarı devlet bütçesine transfer edilebilir. 7 Sonuçta petrol fiyatının düşmesinden kaynaklanan kayıplar devlet bütçesinde değil de, genel bütçede hissolunacaktır. Bütçe harcamalarına ekonomik yanaşmak lazım. Krizle yanaşı petrol fiyatlarının düşmesi bütçe gelirlerinde de birkaç sorun yaratmıştır. Bunun en iyi göstergesi 2010 yılında devlet bütçesinin hem gelirlerinde, hem de giderlerinde ilk dafa azalma olmasıdır. (2010 yılı devlet bütçesinin gelirleri 10 milyar 15 milyon manat, giderleri 11 milyar 264 milyon manat tahmin edilmiş) 9. Makroekonomiye etkisi Önemli sorunlar çıkarabilecek konu buhranın Azerbaycan Devlet Petrol Fon unun (ACDPF) gelirlerini etkilemesidir. "Azeri light" markalı petrolün varilinin fiyatının son 3 yılda en uç psikolok düzeyden - 50 $ ın altına inmesi fonun gelirlerini ciddi oranda azaltmıştır. Dikkat etmek gerekli ki, 2009 yılında devlet bütçesinde petrolün 7 Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı, Azərbaycan-Türkiyə İş Adamları Birliyi, Layihələr və Tədqiqatlar Şöbəsinin nəşri, s-3
fiyatı önceden tahmin edilmiş fiyatdan daha az olması krizin en etkin negatif sonucunu doğurmuştur (bütçede petrolün varili 70 dolar düşünülmüştü). Resmi statistiğe göre, ülkenin ihracatında ham petrol en yüksek orandadır (93,80 faiz). Aynı zamanda kriz yabancı yatırımcıların (girişimcileri) ülke ekonomisine yönelik yatırımlarının ertelenmesine neden olmuştur ki, bu da ekonomik kalkınmanın gerilemesine ve ekonomik büyümenin yılın sonuna beklenen düzeyin altında olmasına getirecektir. Ekonominin temelini oluşturan petrol gelirlerinin azalması; Birçok büyük sosyal-ekonomik yatırım projeleri ertelenmiştir; Ekonomik büyümenin yıl sonuna beklenen düzeyden az olması; Talebin gerilemesi sonucu girişimcilerin faaliyetlerinin zayıflaması. 10. Mikroekonomiye etkileri 2008 yılının sonu 2009 yılı başlarında Merkez gevşek para politikası yürütmüştür. MB Yönetim Kurulu kararıyla 2009 senesi şubatın 2 den faiz oranı 3% indirilmiş ve 5% olmuştur.daha sonra bir daha faiz indirimine gederek bu oran 2 % olmuştur.ticaret Bankalarının Faiz oranlarının üst sınırı 13% ten 10% a kadar düşürülmüştür. Manat ve dövizde zorunlu rezerv düzeyi 6% dan 3% e indirilmiştir. Krizin daha da ağırlaşmasıyla, 2009 yılında para politikasına uyumlu olarak MB, makroekonomik dengenin, finansal istikrarın ve ülkede ekonomik aktifliğin korunması amacıyla bank sektoruna devlet desteyi artırılmıştır. Krize karşı yapılan işlerden, hükumetin mali yardımının bir kanıtı olarak, sigorta şirketlerinde üç yıl boyunca kazancın yatırıma ayrılan kısmının vergiden muaf tutulması olmuştur. Krizin sigorta şirketlerine etkisinin minimuma indirilmesi için bu dönemde gereksiz harcamaları azaltmak, müşteri sayını artırmak ve piyasaya yeni ürünler sunmak gerekmektedir. Hükumet ise kendi tarafından 2008 yılının sonunda hem sigorta şirketlerini, hem de bankaları gelir vergisinden muaf tutarak önemli bir adım atmış oldu. 8 Azerbaycan finansal sisteminin krize karşı daha da zayıf sektörü bankacılık sektörüdür. Azerbaycan Merkez Bankası faiz oranlarını 2 katı kadar indirmeğe ve bankaları piyasadaki durumu tam değerlendirmekle dikkatli politika yürütmeğe davet edib. Kredilerin daha düşük riskli girişimcilere verilmesi önerilir. Artık özel bankaların kredi verme düzeyi düşmüş durumdadır. Azerbaycan bankaları yabancı finansal kaynaklardan 2 milyar dolarlık bağımsız sermayeyi ülkeye çekmişler. Şimdilik böyle sermayenin ülkeye girişi durmuştur. Çünki dünyada kredilerin serbestliği geniş çaplı düşmüş, faiz oranları oldukca yükselmiştir. Bu da, Azerbaycan ticari bankalarının yurtdışından gerekli miktarda kredi çekme sıkıntısını getirmektedir ve bunun sonucu olarak bankalar tüketici ve girişimcilere tüketim ve ticari krediler veremiyorlar. Finans banka sektöründeki sorunlar reel sektöre atlayacak. Çünki bankadan kredi alamayan girişimcilerin para muslukları kapanınca, üretim ve inşaat şirketlerinin birçoğunda dövriyyə həcmi düşecek, hizmet ve satış alanlarında gerileme yaşanması muhtemeldir. Tüm bunlar ise binlerle insanın işsiz kalması ile sonuçlanacak. Diğer taraftan, Azerbaycan bankacılık sektörünün de kapalı olması bizim faydamızadır. Ülkedeki şirketlerde ve özel sektörlerde işsizlerin sayısı önemli boyutlara ulaşmıştır. Bazı uzmanlar finansal krizin Azerbaycan ekonomisine etkilerini kabul etmemelerine rağmen, en büyük 12 şirkette toplamda 3400 işçinin işten atıldığı biliniyor. 8 "Azərbaycan" gazetesi Milli iqtisadiyyatın lokomotivi olan bank sektoru qlobal böhranı əzmlə dəf edir
Ülkenin döviz ödeme bilançosunda büyük ölçülü fazla (9.7 milyar $) 2 kat artmış. Önceki yıllara oranla ihracatın önemli ölçüde artması ithalatı 5 katı geçiyor. Stratejik rezervler 28 ay içinde petrol dışı sektörün ithalını aralıksız finansmanını sağlayabilir. Uluslararası tecrübede alt sınır 3 aydır, bankaların toplam aktiflerinde dış kaynaklı aktiflerin az olması. Söylediyimiz üzere, bankacılık sektörünün dış borcu 2 mlrd. dolardır. Bu ise aktiflerin 18%-ni oluşturmaktadır. Ülkede döviz piyasası Merkez Bankası nın tam kontrolündedir ve sonuçta döviz piyasası istikrarlıdır. Manatın dolara oranı geçen yılın başlarından 4.2% güçlenmiştir. Ekonomik etkinlik önemli ölçüde artmaktadır. Şöyle ki, petrol dışı sektörlerin ekonomiye katkısı son 9 ayda 8.6% artmıştır. SONUÇ Azerbaycan ın Küresel Mali Krizden diğer BDT ülkelerinden en az etkilendiği bilinse de, yapacağımız önerilerle krizin cari ve muhtemel etkilerini minimuma indirebilinir. - Tarıma yönelik yatırım ve sermaye miktarını artırmak; Dikkat edersek, Azerbaycan nüfusunun 46% sı kırsal bölgelerde arazilerde yaşamaktadır ve ekonominin temelini tarım ( ziraat) oluşturur ve tarımsal ürünler sanayi alanları için girdi niteliğindedir, sonuçta bu, sanayinin gelişimini destekleyecek. - Petrol gelirlerine bağımlılığı azaltmak ve petrol dışı sektörlerin gelişimini sağlamakla ekonominin üretim alanlarını büyüme aşamasına hazırlamak; - Bütçe açığını kapatmak için bütçe yapısına tekrar bakmak ve bazı gider kalemlerini azaltmak; - Petrol Fonu vasıtasıyla yapılan birçok sosyal ve konut projelerinden elde olunan kazançların yalnış kanallara gitmesinin karşısını almak için kamu denetimi ve devlet kontrolünü artırmak; - Portföy yatırımlarını uzundönemli yatırımlara dönüştürmek. - Spekülasyon amaçlı fiyat artışlarına, tekel ve haksız rekabete karşı devlet kontrolünün güçlendirilmesi; - Yurtdışındaki döviz rezervlerinin bir hissesinin belli şartlarla yerli bankaların kullanımına verilmesi, genelde, bankalararası ve vatandaşa yönelik güzeştli kredilerin uygun şartlara bağlanması; (teşfik edilmesi) - Ziraat ve diğer alanlarda çalışan girişimcilere devlet yardımının artırılması, bölgesel ve sektörel vergi indirimlerinin uygulanması, - Petrol dışı sektörler üzre ihracatı teşfik politikalarının uygulanması; - Kamu yatırım programının önceliklerine yeniden bakılması, bütçe kaynaklarının etkin kullanımının ve kamu mali disiplinin korunması; - Riskli borçların bazıları için seçime bağlı devlet garantisinin uygulanması ve kayıtdışı ekonomini kayıtlı ekonomiye aktarmak; - Giderek artan işsizlere yönelik meslek eğitimli projelerin finasedilmesi ve işsizlik sigortalarının artırılması; - Hanehalkı ve her türlü şirketlerde israfa karşı bilgilendirme kampanyalarının yapılması; - Menkul Kıymetler Borsasında sektörünün gelişimini ekonomik yollarla teşfikinin yapılması; enflasyona karşı politikalardan eşit ağırlıklı olarak parasal ve mali araçları bir paket halinde uygulamak.
Yapılan analizler sonucunda, son küresel mali krizin kendine özgü olması ve Azerbaycana tüm genel mali ve değişim kanalları üzre derin etkilerinin olduğu kanaatine varabiliriz. Lakin bu etkinin tam resmi teşhis sistemli olmasa da, yapılan bazı işler hükumetin ve özel sektörün olası risklerin farkında olduğunu göstermektedir. KAYNAKÇA 1. Madura, Jeff, Financial Market and Institutions, 7th Edition, Thomson South Western, s.442-445 2. Mahrez Gil, Kaufmann Daniel, Liberalization,Transparency and Financial Crisis, August 1999, s.21 3. Wasserstom, Eric, On the Financial Crisis: It s Not Just Weak Oversight The New York Times, September 2008 4. Kenç, Turalay, Kredi Krizi Sonrasında Risk Modelleri ve Basel II Notu, BDDK 8. Kuruluş Yıl Dönümü Konferansı, Ağustos 2008 5. Aliyev E. Milli iqtisadiyyatın lokomotivi olan bank sektoru qlobal böhranı əzmlə dəf edir, Azerbaycan Gazetesi, 13 mart 2009, 6. IMF Resmi Web Sitesi (www.imf.org) 7. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi 8. Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası 9. Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı, Azerbaycan-Türkiye İş Adamları Birliyi, Proje ve Araştırmalar Şubesi yayınları 10. Azərbaycanın xarici dövlət borcu 2008-ci ildə 23% artıb, (http://www.editor.az/econ omy/1049.html), 13 Şubat 2009