ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I 23-25 MAYIS 2003 BİLDİRİLER CİLT 2 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Ü S K Ü D A R B E L E D Y E B A fi K A N L I I
Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayın No: 10 ISBN Takım No: 975-97606-6-5 ISBN Cilt-2: 975-97606-8-1 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Kapak, İç Düzen Artus İletişim Sanatları 0212 347 02 20 Baskı, Cilt Seçil Ofset 0212 629 06 15 İstanbul, Ocak 2004 Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çamlıca Eğitim Merkezi Tarih: 23-25 Mayıs 2003 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi
9 ÜSKÜDAR VE ŞAM ARASINDAKİ KÖPRÜ: ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ * Abdülhamit Tüfekçio lu** Marmara Denizi nin İstanbul Boğazı ile birleştiği yerde bulunan ve Avrupa ile Asya kıtaları arasındaki geçişte bir üs konumundaki Üsküdar, tarih boyunca Khrysopolis, Skytarion, Scutari gibi adlarla anılmıştır. 1 Türk İslâm dönemi boyunca da Üsküdar ismiyle günümüze ulaşmıştır. Bizans devrinde pek önemi olmayan kent, daha çok Kadıköy ün kenar mahallesi konumunda kalmıştır. Ancak gerek Araplar ın ve gerekse Türkler in İstanbul u fetih hareketlerinde en önemli üs ve konaklama yeri olmuştur. İstanbul un fethinden sonra Anadolu ya sevkedilen orduların ve Harameyn e yola çıkan hac kâfilelerinin toplanma ve ayrılış yeri olma özelliğiyle Üsküdar, Osmanlı tarihinde ayrıcalığını sürdürmüştür. Bu bağlamda Osmanlı nın Anadolu da kullandığı üç ana yolun ilk noktası Üsküdar dır. Sağ Kol, Orta Kol ve Sol Kol adıyla bilinen bu yollardan Sağ Kol güzergâhı Üsküdar-Gebze-Dil İskelesi veya İzmit-İznik-Yenişehir-Bozüyük- Eskişehir-Seyitgazi-Ilgın-Konya-Karapınar-Adana-Misis-Payas-Belen-Antakya-Şam-Medine-Mekke den oluşmaktadır. 2 Söz konusu güzergâhta yer alan Şam ise, hem Helenistik ve hem de İslâmî dönemlerde önemli bir yerleşim yeridir. 3 Emevî Devleti nin başkentliğini de yapan şehir, Yavuz * Tebliğin hazırlanmasına imkân veren Prof. Dr. Abdüsselâm ULUÇAM a ve Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞ- LU nun şahsında Türk Tarih Kurumu na teşekkür ederim. ** Yard. Doç. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi. 1 Semavi Eyice, İstanbul un Mahalle ve Semt Adları Hakkında Bir Deneme, Türkiyat Mecmuası, XIV, İstanbul, 1965, 199-216; İ. Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi, I, İstanbul, 1976, 3-8; Tahsin Yazıcı, Üsküdar, İA, XIII, İstanbul, 1988, 127-131. 2 Münir Atalar, Osmanlı Devleti nde Surre-i Humâyûn ve Surre Alayları, Ankara, 1991, 131-165; M. Uğur Derman, Osmanlı Devri Şehir ve Menzil Yollarında İstirahat ve İbadet Yerleri (Namazgâhlar), Atatürk Konferansları, V, Ankara, 1975, 281-298; Fatih Müderrisoğlu, Osmanlı İmparatorluğu nda Ulaşım ve Yol Şebekesi, Ortaçağ da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan a Armağan Ankara, 2002, 380; Gönül Cantay, Güney-Doğu Anadolu Ticaret Yolları ve Menzil Kuruluşları, Ortadoğu da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri, Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri, I, Ankara, 2001, 131-137; S. Eyice, İstanbul Şam Bağdat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler I, Üsküdar Bostancıbaşı Derbendi Güzergâhı, Tarih Dergisi, 13, İstanbul, 1958, 81-110. 3 İbn Asâkir, Ebû Kâsım Ali b. Hasan, Târîhu Medîneti Dımaşk, I, Şam, 1951, 100-150; Ali Hasan Musa, Dımaşk Mesâyifühâ ve Mütenezzihâtühâ, Dımaşk, 1999, 15-42; Abdülkâdir Reyhâvî, el-imâratü l-arabiyyetü l-islâmiyye Hasâisuhâ ve Âsâruhâ fî Sûriye, Dımaşk, 1999, 17-51; Pars Tuğlacı, Osmanlı Şehirleri, İstanbul, 1985, 395-396; R. Hartmann, Şam, İA, XI, İstanbul, 1993, 298-310.
10 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Sultan Selim in 1516 da fethinden sonra Osmanlı nın verdiği özel önem dolayısıyla Şâmı Şerîf sıfatıyla anılmıştır. 400 yıl boyunca Osmanlı hâkimiyetinde kalan Şam, daha önce Selçuklu, Zengî, Eyyûbî ve Memlûkî gibi Türk devletleri tarafından imar edilmiştir. Ticaret ve hac yolları üzerinde olması sebebiyle Şam, Osmanlı döneminde Beylerbeyi lik ünvanıyla yönetilmiştir. 4 Fetihten hemen sonra Yavuz Selim, Şeyh Muhyiddîn İbn Arabî kabri üzerine türbe ve bunun civarına da câmi, imâret ve fırından oluşan külliyeyi inşâ ettirmiştir. Günümüzde hâlâ işlevini sürdüren bu külliyeden başka, Kanunî Sultan Süleyman ın Mimar Sinan a yaptırdığı Süleymâniye Külliyesi (Tekke Süleyman), Şam valisi Derviş Paşa nın 972/1574 te yaptırdığı Derviş Paşa Külliyesi, Şam valisi Sinan Paşa nın 995/1585 te yaptırdığı Sinan Paşa Külliyesi, Abdullah Paşa Medresesi (1193/1779), Mevleviyye Tekkesi, Esad Paşa Hanı (1167/1753), Harir (İpek) Hanı (981/1574), Süleyman Paşa Hanı (1145/1732), Kasru l-azm (Büyük Saray) (1163/1749), Abdülganî Nablûsî Külliyesi (1143/1730), Murad Paşa Külliyesi (976/1568), Yağuşiye Câmii (1027/1617), Sinan Ağa Câmii (970/1562), Fethi Câmii ve Medresesi (1156/1743), Hayyâtin Medresesi (1131/1718), Süleyman Paşa Medresesi (1150/1737) gibi birçok yapı, şehrin Osmanlı döneminde îmârının önemli yapılarını oluşturmaktadır. 5 Sultan II. Abdülhamid döneminde Üsküdar-Haydarpaşa dan başlayan Hicaz Demiryolu ağı da Şam üzerinden Harameyn bölgesine ulaşım amacıyla yapılan en önemli yatırımlardan biridir. Her iki kentin siyasî, askerî, ticârî ve dînî güzergâhı paylaşmaları, Osmanlı döneminde bazı yöneticilerin, görevleri sırasında her iki şehirde de mimarî eser inşâ ettirmelerine yol açmıştır. Tebliğimizin de konusunu Şam da valilik yapan Şemsi Ahmed Paşa nın biyografisinin yanı sıra, Bolu, Üsküdar ve Şam da inşâ ettirdiği mimarî eserler oluşturmaktadır. 1. Şemsi Ahmed Paşa Candaroğulları Beyliği nin İsfendiyar âilesine mensup Kastamonu Beyi Kızıl Ahmed in torunu ve Mirza Mehmed Paşa nın oğludur. 6 Babası Mirza Mehmed Paşa, Bolu ve Erzincan sancak beyi görevlerinde bulunmuştur. Kardeşleri Musa ve Mustafa Paşa da Osmanlı yönetiminde önemli görevler üstlenmiştir. Musa Paşa Erzurum Beylerbeyi iken Gürcüler in tuzağına düşerek hayâtını kaybetmiş, Mustafa Paşa da vezirliğin yanı sıra Malta Seferi nde ordunun başkumandanı olmuş, daha sonra Zigetvar Seferi (1566) ne Şemsi Ahmed Paşa ile birlikte katılmıştır. 7 Doğum tarihi kesin olarak bilinmeyen Şemsi Ahmed Paşa nın neslinin Hz. Hâlid b. Velid e dayandığı husûsunda görüşler vardır. Bazı tarihçilerin olumsuz görüşlerine rağ- 4 Yusuf Halaçoğlu, XIV.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara, 1996, 83-87; Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta, 1998, 203-206. 5 Şam daki Osmanlı dönemi yapıları için bk.: Reyhâvî, el-imâratü l-arabiyyetü l-islâmiyye Hasâisuhâ ve Âsâruhâ fî Sûriye, Dımaşk, 1999; Abdullah Manaz, Suriye nin Başkenti Şam da Türk Dönemi Eserleri, Ankara, 1992; Filiz Yenişehirlioğlu, Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimarî Yapıtları, Ankara, 1989, 119-144; M. Meinecke, Die Osmaniche Architektur des 16 th Jahrhunderts in Damascus, Fifth International Congress of Turkish Art, Budapest, 1978, 575-597; Abdüsselâm Uluçam, Şam daki Osmanlı Eserlerinin Bugünkü Durumu, VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, Mimar Sinan Üniversitesi, 8-10 Nisan 2003, İstanbul (Baskıda). 6 Peçevî İbrâhim Efendi, Peçevî Tarihi, (Nşr.: Bekir Sıtkı Baykal), I, Ankara, 1999, 39; Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, (Nşr.: A. Aktan A. Yuval M. Hülâgu), III, İstanbul, 1996, 189-190. 7 Peçevî, a.g.e., 392-404; Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü l-vukûât, (Nşr.: Neşet Çağatay), I-II, Ankara, 1979, 105-106.
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 11 men, Şemsi Ahmed Paşa nın gerek Şam da yaptırdığı yapıların kitâbelerinde ve gerekse kendisinin yazdığı Vikâye adlı manzum eserinde soyunun Hâlid b. Velid e ulaştığı ifâde edilmektedir. 8 Ayrıca aynı sülâleye ait Bolu daki Karaköy Cuma Câmii nin kitâbesinde de bu husus yer almaktadır. 9 Şemsi Paşa, Yavuz Sultan Selim in hizmetinde bulunmuş, Enderun dan Müteferrika ya çıkmış ve Sipahioğlanları Ağası olmuştur. Kanunî Sultan Süleyman, II. Selim ve Sultan III. Murad Han a musâhiplik ve avcıbaşılık da yapan 10 Paşa, 1551-1554 yılları arasında Şam valiliği görevine tâyin edilmiştir. Buradaki görevi ile ilgili mîr-i mîrân=beylerbeyi ünvanı, Şam da günümüzde câmi olarak kullanılan yapının kapısı üzerindeki kitâbede de vurgulanmaktadır. 1554 te Anadolu, 1555 te ise Rumeli Beylerbeyliği görevinde bulunmuştur. Kanunî nin son seferi olan Zigetvar Seferi ne (1566) kardeşi Mustafa Paşa ile birlikte katılmıştır. 1568 yılında İran elçisi Şah Kulu Han, Sultan II. Selim in cülûsunu kutlamak için geldiğinde, Rumeli Beylerbeyi görevinde olan Şemsi Ahmed Paşa tarafından görkemli bir törenle karşılanmıştır. 11 Şemsi Ahmed Paşa, keskin avcılık ve atıcılık gibi mahâretlerinin yanı sıra şâir ve âlim kişiliği ile de tanınmaktadır. 12 Bazı tarih kaynaklarında, Şemsi Paşa nın onur ve izzetini öne çıkaran, devlet yönetimine rüşvet alıp vermeyi sokan, Osmanlı Devleti ni yıkıp Candaroğulları nı diriltmeyi tasarlayan bir karakter taşıdığı da ileri sürülmektedir. 13 Şemsi Paşa, Üsküdar daki câmisinin inşaatı sırasında 988/1580 yılında vefat etmiş ve câminin doğu cephesine bitişik olan türbesine gömülmüştür. Câminin kitâbesinde geçen Umarız kim ola merhûmun yeri dâru s-selâm mısraı, onun yapının inşaatı sırasında vefat ettiğine delil gösterilmektedir. Paşanın oğlu Mahmud Paşa da babası gibi devlet yönetiminde görev almış, Kerkük, Bolu ve Nahcıvan valiliklerinde bulunmuştur. Avusturya ve Budin seferlerinden sonra 1603 tarihinde Tebriz civarında Safevîler le yapılan savaşta şehid düşmüştür. 2. Şemsi Paşa nın Mimarî Eserleri Şemsi Ahmed Paşa nın bugüne kadar Üsküdar ve Bolu da mimarî eserlerinin varlığı bilinmekteyken, son zamanlarda yapılan araştırmalarda, onun Şam da valiliği sırasında câmi (tekke) ve han inşâ ettirdiği tesbit edilmiştir. 2.1 Bolu daki Mimarî Eserleri Bolu da İmâret Câmii ve Medresesi adıyla bilinen yapıları Şemsi Ahmed Paşa yaptırmıştır. Câmi ve medreseden oluşan yapılardan medrese, câminin kuzeyinde yer almakta ve avlunun etrafını çevrelemektedir. Ancak medrese odalarının yıkık olması sebebiyle yapının orijinal planı hakkında kesin bir düşünceye sahip olunamamaktadır. Câmi ise enin dikdörtgen planlı ve üzeri kırma çatıyla örtülüdür. Dört sıra tuğla ve bir sıra taş malzemeyle örülmüş beden duvarları kirpi saçakla son bulmaktadır. Yapının kuzeyinde 8 Manzum eserdeki bilgiler için bk.: Konyalı, a.g.e., 290-291. 9 Bolu 1998 Yıllığı, Ankara, 1998, 135-136; Sabih Erken, Türkiye de Vakıf Âbideler ve Eski Eserler, II, Ankara, 1977, 322-325. 10 Peçevî, a.g.e., I, 39; M. Nuri Paşa, a.g.e., I-II, 112; M. Süreyyâ, a.g.e., III, 189-190. 11 Konyalı, a.g.e., II, 251-254. 12 Peçevî, a.g.e., I, 39; M. Süreyyâ, a.g.e., III, 189-190. 13 M. Nuri Paşa, a.g.e., I-II, 130; Konyalı, a.g.e., II, 291-292.
12 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU üç gözlü son cemaat mahalli yer almaktadır. Câminin kuzeybatı köşesindeki tek şerefeli minâresi tuğla malzemeyle örülmüştür. Yapının ibâdet mekânı ahşap tavanlı ve mahfillidir. 14 2.2. Şam daki Mimarî Eserleri Yapıların üzerindeki kitâbelerden hareketle, Şemsi Ahmed Paşa nın Şam Valiliği sırasında bir câmi (tekke) ve bir de han inşâ ettirdiği tesbit edilmektedir. 2.2.1. Câmi Reyhâvî, bu yapıyı Ahmediyye Tekkesi olarak adlandırmıştır. 15 Günümüzde sur içinde olup, kuzey yönü Hamîdiye Çarşısı na açılmaktadır. Yapıya giriş, Hamîdiye Çarsışı içinden birkaç basamaklı merdivenle yükseltilmiş ve sivri kemer formlu niş içine alınmış basık kemerli kapıyla sağlanmaktadır (Resim 1). Yapının kitâbesi, bu kapının üzerinde yer almaktadır (Resim 2). Ancak, ikişer mısralı üç satır hâlinde çini malzemeye yazılmış kitâbenin son iki satırının çoğu döküldüğü için yapının tarihi tesbit edilememektedir. Mavi zeminli çini üzerine beyaz renkli celî sülüs yazı ve Osmanlı Türkçesi ile yazılmış kitâbeden okunan ilk satır şöyledir (Resim 2) : 1 Mîr-i mîrân-ı vilâyet nesl-i Hâlid bin Velîd / Şemsî Pâşâ bu hayrâtı.. eyledi. Bu kitâbe, yapının Şemsi Ahmed Paşa tarafından yaptırılmış olması, Şemsi Paşa nın biyografisi açısından Hâlid b. Velîd soyundan geldiğini belgelemesi, görev ünvanının mîr-i mîrân-ı vilâyet = Beylerbeyi olduğunu ifâde etmesi, Osmanlı Türkçesi ile ve mavi beyaz çini malzemeye yazılması yönüyle önemlidir. Girişin sağ tarafında duvara yerleştirilen mermer kitâbeye göre yapı, 1363/1944 yılında Suriye Vakıflar Bakanlığı nca tâmir edilerek büyük ölçüde yenilenmiştir. Yapı, enine dikdörtgen planlı ve düz örtülü bir harim ile revaklı avludan oluşmaktadır. Avlunun kuzeyinde abdest muslukları ve tuvaletler yer almaktadır. Modern teknikle inşâ edilmiş sütun ve yuvarlak kemerli, düz örtülü revaklar, avlunun dört kenarını çevrelemektedir (Resim 3). Avlunun ortasında sekizgen planlı fıskiyeli havuz bulunmaktadır. Güneşten korunmak maksadıyla avlunun üzeri tente ve çadırla örtülebilmektedir. Harime giriş kapısı, yapıya girişle aynı eksen üzerindedir. Avludan üç basamaklı merdivenle çıkılan kapı, ahşap malzemedendir ve yuvarlak formlu niş içindedir (Resim 3). Enine dikdörtgen planlı harimde sütun vb. taşıyıcı eleman bulunmazken, düz tavanı, kuzey güney eksenli dört kiriş taşımaktadır. Kirişlerin üzerindeki sekiz kollu geometrik süslemeler, mihrap duvarındaki sekiz kollu yıldızlar içine yazılmış çâr-ı yâr-ı güzîn levhaları, mihrap tâcı hizâsında harimin dört duvarını dolaşan kartuşlar içine kabartma hâlinde yazılmış celî sülüs âyet kitâbeleri 1363/1944 yılına aittir (Resim 4). Mihrap, giriş ekseni üzerinde yer alır. Sarı renk düzgün kesme taşla inşâ edilmiş mihrap nişinin her iki yanını mermer sütunceler sınırlamaktadır. Yuvarlak kemerli nişi çevreleyen silmeler üstte Zengî düğümü yaparak kitâbe kartuşuna ulaşmaktadır. Buraya Kur an dan Hac Sûresi nin 77. âyeti yazılmıştır (Resim 5). 14 Şemsi Ahmed Paşa nın Bolu daki İmâret Câmii ve Medresesi adıyla bilinen yapıları hakkında bk.: Erken, a.g.e., 319-321; Bolu 1998 İl Yıllığı, 136-137. 15 Reyhâvî, a.g.e., 268.
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 13 Mihrâbın sağında mermer malzemeden inşâ edilmiş minber yer almaktadır. Korkulukları sekiz kollu yıldızlarla, aynalıkları ise bitkisel motiflerle süslenmiştir. Kaş kemerli köşkün üzeri ise kubbeyle örtülmüştür (Resim 4-5). 1944 yılında yenilenen yapının orijinal durumu hakkında bilgi edinmek mümkün olmamıştır. Ancak çinili inşâ kitâbesinden kalan parçalar, yapıya ait en önemli kısımdır. Yapının hariminde ve avlusunda Batılılaşma döneminin etkileri görülmektedir. 2.2.2. Çuha Hanı Sur içinde, Hayyâtin (Terziler) Çarşısı Caddesi nde 31 numaradadır. Çûhiyye ya da Hayyâtin Hanı olarak da tanınmaktadır (Resim 6). Yapı, doğu batı doğrultulu boylamasına dikdörtgen planlıdır. Girişi, sivri kemer kuşatma kemerli olup dıştan dikdörtgen formludur. Siyah ve sarı renkli düzgün kesme taşla inşâ edilmiş anıtsal girişin üst kısmında ortada dikdörtgen formlu bir pencere ve onun her iki yanında da dikdörtgen çini panolar yer alır (Resim 6). Etrafı siyah ve beyaz renkli taşlarla örülmüş çini panonun ortasında da palmet motifli dâirevî madalyon vardır. Çiniler bu madalyonun dört köşesini doldurmaktadır. Çinilerin zemini mavi, kıvrıkdal ve rûmî motifleri ise beyaz renklidir. Madalyonun, çinilerin ve renkli taşların etrafı da ayrıca zikzak silmelerle sınırlandırılmıştır (Resim 7). Sivri kemer kuşatma kemer içinde, basık kemerli kapı bulunmaktadır. Kapı alınlığında ise hanın inşâ kitâbesi yer alır (Resim 6, 8). Celî sülüs yazı türüyle, kabartma tekniğiyle ve Osmanlı Türkçesi ile yazılmış kitâbe, 58x64 cm. ölçülerindedir. Kitâbenin etrafı, çinili panolar gibi siyah ve beyaz renkli taşlarla oluşturulmuş palmet motifleriyle ve kırmızı siyah renkli zencirek motifleriyle sınırlandırılmıştır. Hanın tarihlendirilmesi için önemli bir belge olan kitâbenin orijinal metni şöyledir (Resim 8): 1- Hazret-i Pâşâ-yı adâlet-şi âr Şemsî cemr-i haşmet ve pâk-i i tikâd 2- Eyledi bünyâd bu hânı ki ola vakf Bilâl Habeşî birle yâd 3- Yazdı bu târîhi Utarid hemân oldu Bilâl Habeşî rûhu şâd Kitâbeden, Şemsi Paşa nın adâlet, haşmet ve saf itikat sahibi olduğu, bu hânı Bilâl Habeşî anısına hâtıra olmak üzere vakfettiği, Oldu Bilâl Habeşî rûhu şâd cümlesiyle ebced hesâbına göre 963/1555-56 tarihini düşürdüğü anlaşılmaktadır. 16 Böylece hanın girişi çini panolar ve renkli taş işçiliğinin yanı sıra Osmanlı Türkçesi ile yazılmış kitâbesiyle oldukça görkemli süslenmiştir. Han, doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup peşpeşe sıralanmış üzeri açık iki kubbeyle örtülü avlu etrafına sıralanmış iki katlı odalardan meydana gelmektedir. Çapraz ve beşik tonozlu uzun bir holle avluya ulaşılır. Kubbeler, doğrudan avlu duvarlarına oturmaktadır. Sivri kemerli kubbelere geçişler pandantiflerle sağlanmıştır. Şam ın sıcak iklime sahip olması yüzünden diğer hanlarda olduğu gibi burada da kubbelerin üzeri açık bırakılmıştır (Resim 9). Giriş holünün sağ ve soluna simetrik düzenlenmiş merdivenlerle üst kata ulaşılmaktadır. Hanın ikinci katı Şam daki diğer çarşı hanlarından farklı bir düzene sahiptir. 16 Kitâbenin tarihini Petra K. Karpet 973/1565-66, Reyhâvî ise 960/1553 olarak tesbit etmiştir. Bk.: Petra K. Karpet, Osmanische Inschriften in Syrien, Damaszener Mitterlungen, I, Şam Alman Arkeoloji Enstitüsü, Şam, 1983, 107-108; Reyhâvî, a.g.e., 268; a.mlf., Hânâtü Medîneti Dimaşk, el-havliyyâtü l-eseriyyeti l-arabiyyeti s-sûriye, VIII-IX, Dimaşk, 1958-1959, 61.
14 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Çoğunda yalnız avlu etrafını çevreleyen koridor ve iki yanındaki odalara karşılık burada ikinci kat merdiveni bitiminde aynalı tonozlu birer orta mekânla, bu mekânı giriş bölümü istikâmetinde de saran ikinci bir ara hol ve odalar bulunmaktadır. Tonozla örtülü odalar dıştan düz dam şeklindedir. Han, sarı siyah renkli düzgün kesme taşlarla inşâ edilmiş olup, günümüzde sağlam ve müstakil anbar dükkânları şeklinde işlevini sürdürmektedir. 2.3. Üsküdar daki Mimarî Eserleri Şemsi Ahmed Paşa, Üsküdar da kendi ismiyle anılan semtte, Üsküdar Harem sahil yolu üzerinde deniz kenarında câmi, medrese ve türbeden oluşan bir külliye inşâ ettirmiştir (Resim 10). Şemsi Paşa nın külliyeden önce ona yakın yerde bir de saray inşâ ettirdiği bilinmektedir. 17 Mimar Sinan ın inşâ ettiği külliyeler içinde en küçüğü olan külliye, 18 980/1580 yılında inşâ edilmiştir. Dikdörtgene yakın bir alan içinde câmi ve türbe birbirlerine bitişik olarak avlunun kuzeydoğusuna, medrese ise avlunun güney ve batısını saracak şekilde yerleştirilmiştir (Çizim 1). Külliyeye giriş, güneydoğudan ve kuzeyden olmak üzere iki kapıdan sağlanmaktadır. Câminin doğusunda Şemsi Paşa nesline ait hazîre yer almaktadır. Zaman içinde harap duruma gelmiş külliye, 1938-1940 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü nce onarılmıştır. Câmi, avlunun kuzeydoğu köşesinde bulunmaktadır. Kıbleye yöneliş dikkate alınarak avlu içinde medrese yapısıyla uyumsuz biçimde yerleştirilmiştir (Resim 11). 8x8 m. ölçüsünde kare planlı câmi, düzgün kesme taşla inşâ edilmiştir. Câminin kuzey ve batı cephesini sivri kemerli revaklar kuşatmaktadır (Resim 12). Yapının kuzeybatı köşesinde beden duvarı üzerinde minâre yükselmektedir (Resim 11-12). Yapıya giriş, kuzey cephedeki basık kemerli kapıdan sağlanmaktadır. Kemerin üzerinde ikişer mısralı ve iki satır hâlinde Şâir Ulvî nin celî sülüsle yazdığı kitâbe vardır. Ebcedle tarih düşürülerek yazılmış kitâbeden, yapının 988/1580 yılında yapıldığı ve inşaat sırasında bânînin vefat ettiği anlaşılmaktadır (Resim 13). Tek kubbeli kare planlı câminin giriş ekseninde mihrap yer almaktadır. Mermer malzemeyle yapılmış mihrap, beş köşeli nişli ve mukarnas kavsaralıdır. Silmelerle üç yönde kuşatılmış mihrâbın üzeri palmet dizisiyle taçlandırılmıştır (Resim 14). Mihrâbın sağındaki ahşap minber ve güneydoğu köşedeki vaaz kürsüsü son tamirlerden sonra konulmuştur. Kubbeye geçişler tromplarla sağlanmaktadır (Resim 15). Trompların alt kısmı mukarnaslarla çıkıntı yaparak sonlanmaktadır. Kubbe kasnaklarına dört yönde birer pencere açılmıştır. Beden duvarlarında da ikişer katlı olan toplam dokuz pencere ile harim aydınlatılmaktadır. Harimin doğusunda tunç parmaklıkla bölünmüş büyük sivri kemerle türbeye açılan bölüm vardır. Kubbe eteğinde celî sülüsle ve kalem işiyle yazılmış Âyete l-kürsî kuşağı dolaşır. Kubbenin göbeği ve trompların içi rûmî ve palmet motifleriyle kalem işi tekniğinde süslenmiştir (Resim 15). 17 Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, Hadîkatü l-cevâmi, II, İstanbul, 1281, 191-192; Konyalı, a.g.e., II, 251-253. 18 Külliyenin Mimar Sinan ın yapısı olduğuna dâir bk.: Aptullah Kuran, Mimar Sinan, İstanbul, 1986, 193-195; Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul, 1986, 293.
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 15 Türbe ise câminin kuzeydoğu cephesine bitişiktir (Resim 11). 4x4, 50 m. ölçülerinde kareye yakın planlı olup, üzeri aynalı tonozla örtülmüştür. Türbeye câmi içinden girilmektedir. Ancak kuzey cephede câminin kapısıyla aynı düzende sâde yapılmış ayrı bir kapı daha vardır. Bu kapı üzerinde daha önce varlığı bilinen celî sülüs kitâbe, tâmirden sonra yerine konmamıştır. 19 Türbenin doğu ve güney cephelerinde alt ve üstlü üçer pencere açılmıştır. Türbe içinde Şemsi Paşa nın ahşap sandukası yer almaktadır. Tonozun ortasında kalem işleriyle yapılmış geometrik ve palmet süslemeleri dışında herhangi bir tezyînat yoktur. Külliyenin batı ve güney cephesini kuşatan L biçimindeki medrese, on iki hücreli ve bir dershânelidir 20 (Resim 10). Medresenin önü, sivri kemerli revaklarla çevrilmiştir. Yapı, câmi ve türbeden farklı olarak bir sıra kesme taş, üç sıra tuğla almaşığı ile inşâ edilmiştir (Resim 16). Külliyenin diğer yapılarıyla birlikte medrese de 1938-1940 yılları arasında onarılmıştır. Bu onarımdan sonra revaklar camekânla kapatılarak 1953 te Şemsi Paşa Kütüphânesi adıyla hizmete açılmıştır. Günümüzde de aynı işlevini sürdürmektedir. Medrese odaları, kare planlı ve kubbeyle örtülüdür. Her odada iki pencere, bir ocak ve dolap nişi yer almaktadır. Kare planlı ve kubbeli dershâne, batı cephede dışa taşıntı yapmaktadır. Sekizgen kasnağa oturan kubbeye geçişler tromplarla sağlanmıştır. Dershânenin giriş kapısı, türbe ve câmi kapılarıyla uyum içindedir. Medresenin doğu taraftan girişte abdest alma muslukları vardır. Dikdörtgen bir sanduka şeklindeki su deposu üzerinde, kurna aynalıklarında servi ve saksı içinde sümbülün yanı sıra, çarkıfelek ve penç motifleri görülmektedir. Klasik Osmanlı mimarîsi anlayışında inşâ edilen külliye, Mimar Sinan ın ömrünün sonlarına doğru yaptığı küçük, fakat estetik gücü yüksek, sâde bir eser olarak günümüze ulaşmıştır. 3. Sonuç Bu tebliğde Yavuz Sultan Selim, Kanunî, II. Selim ve III. Murad dönemlerinde yaşamış ve önemli idarî görevler üstlenmiş Şemsi Ahmed Paşa nın inşâ ettirdiği mimarî eserler ele alınmıştır. Üsküdar daki külliyenin mimarı tezkireler yoluyla bilinmesine karşılık, Bolu ve Şam daki yapıların mimarları hakkında şimdilik bilgi sahibi değiliz. 21 Ancak Şam daki câmi ve hanın onun valiliği sırasında yaptırıldığı, kitâbelerden öğrenilmektedir. Bu kitâbelerin istif düzeni ve yazı kalitesi, İstanbul üslûbundadır. Hattâ Şemsî kelimesinin istifi tek başına incelendiğinde bu apaçık anlaşılabilir. Çünkü bu kelimenin sonundaki yâ harfi hem Şam da ve hem de Üsküdar daki kitâbelerde hep geriye doğru keşîdeli yazılmıştır. Câmiye ait çinili kitâbede de bu özellik yer aldığından, hiç olmazsa kitâbelerin İstanbul da hazırlanıp Şam a getirildiğini söylemek mümkündür. Böylece Şam daki Osmanlı yapılarında görülen çinilerin Şam a ait yerel imâlât oldu- 19 Kitâbenin fotoğrafı ve metni için bk.: Konyalı, a.g.e., I, 386-388; Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, II, İstanbul, 2001, 626-627. 20 Mübahat Kütükoğlu, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara, 2000, 316-317; Kuran, a.g.e., 195-196; Konyalı, a.g.e., II, 291-293; Haksan, a.g.e., III, 1242-1244. 21 Son yıllarda arşiv belgelerine dayanılarak yapılan mimar sanatkâr tesbitlerinde de böyle bir bilgiye ulaşılamamıştır. Konuyla ilgili olarak bk.: Abdülkadir Dündar, 16. Yüzyılda Suriye, Mısır ve Suudi Arabistan daki İmar ve İnşa Faaliyetlerine Katkıda Bulunan Bazı Osmanlı Mimarları, Ortadoğu da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, I, Ankara, 2001, 219-228.
16 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU ğuna dâir görüşün 22 aksine, çini ve kitâbelerin İstanbul kökenli olduğu 23 düşünülebilir. Şemsi Paşa nın Üsküdar ve Bolu da olduğu gibi, Şam daki eserleri de gösterişten uzak, küçük ölçekli yapılardır. Her iki yapının da sur içine, şehrin eski dokusu arasına inşâ edilmesinin bunda payı olabilir. Özellikle orijinal hâliyle günümüze ulaşan han, bir ticaret merkezi olan Şam daki şehir içi han mimarîsinin ve ipek hanı, koza hanı, pirinç hanı gibi adlarla anılan belli türdeki ticaretin işlevine yönelik han türlerinin temsilcilerindendir. Bibliyografya Ali Hasan Musa, Dımaşk Mesâyifühâ ve Mütenezzihâtühâ, Dımaşk, 1999. ASLANAPA, Oktay, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul, 1986. ATALAR, Münir, Osmanlı Devleti nde Surre-i Humâyûn ve Surre Alayları, Ankara, 1991. AYVANSARÂYÎ Hüseyin Efendi, Hadîkatü l-cevâmi, II, İstanbul, 1281. Bolu 1998 Yıllığı, Ankara, 1998. CANTAY, Gönül, Güney-Doğu Anadolu Ticaret Yolları ve Menzil Kuruluşları, Ortadoğu da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri, Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri, I, Ankara, 2001, 131-137. DERMAN, M. Uğur, Osmanlı Devri Şehir ve Menzil Yollarında İstirahat ve İbadet Yerleri (Namazgâhlar), Atatürk Konferansları, V, Ankara, 1975, 281-298. DÜNDAR, Abdülkadir, 16. Yüzyılda Suriye, Mısır ve Suudi Arabistan dati İmar ve İnşa Faaliyetlerine Katkıda Bulunan Bazı Osmanlı Mimarları, Ortadoğu da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, I, Ankara, 2001, 219-228. ERKEN, Sabih, Türkiye de Vakıf Âbideler ve Eski Eserler, II, Ankara, 1977. EYİCE, Semavi, İstanbul Şam Bağdat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler I, Üsküdar Bostancıbaşı Derbendi Güzergâhı, Tarih Dergisi, 13, İstanbul, 1958, 81-110., İstanbul un Mahalle ve Semt Adları Hakkında Bir Deneme, Türkiyat Mecmuası, XIV, İstanbul, 1965, 199-216. HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara, 1996. HARTMANN, R., Şam, İA, XI, İstanbul, 1993, 298-310. HASKAN, Mehmet Mermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, II, İstanbul, 2001, 626-627. İBN ASÂKİR, Ebû Kâsım Ali b. Hasan, Târîhu Medîneti Dımaşk, I, Şam, 1951. KARPET, Petra K., Osmanische Inschriften in Syrien, Damaszener Mitterlungen, I, Şam Alman Arkeoloji Enstitüsü, Şam, 1983, 107-108. KONYALI, İ. Hakkı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi, I, İstanbul, 1976. KURAN, Aptullah, Mimar Sinan, İstanbul, 1986. KÜTÜKOĞLU, Mübahat, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara, 2000. 22 Gönül Öney in, Şam daki çinilerin İznik Kütahya İstanbul kökenli olmayıp yerel imâlât olduğuna dâir görüşü için bk.: Gönül Öney, Şam Tipi Adını Alan İznik Seramikleri, Çinileri ve Şam Örnekleri, Ortadoğu da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni, II, Ankara, 2001, 457-463. 23 Bazı kitâbelerin kalıplarının İstanbul da hazırlanıp taş ustalarına gönderildiğine dâir örnek için bk.: Dündar, a.g.m., 220-221.
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 17 MANAZ, Abdullah, Suriye nin Başkenti Şam da Türk Dönemi Eserleri, Ankara, 1992. MEINECKE, M., Die Osmaniche Architektur des 16 th Jahrhunderts in Damascus, Fifth International Congress of Turkish Art, Budapest, 1978, 575-597. Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü l-vukûât, (Nşr.: Neşet Çağatay), I-II, Ankara, 1979. MÜDERRİSOĞLU, Fatih, Osmanlı İmparatorluğu nda Ulaşım ve Yol Şebekesi, Ortaçağ da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan a Armağan Ankara, 2002, 373-383. ÖNEY, Gönül, Şam Tipi Adını Alan İznik Seramikleri, Çinileri ve Şam Örnekleri, Ortadoğu da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni, II, Ankara, 2001, 457-463. PEÇEVÎ İbrâhim Efendi, Peçevî Tarihi, (Nşr.: Bekir Sıtkı Baykal), I, Ankara, 1999. REYHÂVÎ, Abdülkâdir, el-imâratü l-arabiyyetü l-islâmiyye Hasâisuhâ ve Âsâruhâ fî Sûriye, Dımaşk, 1999., Hânâtü Medîneti Dimaşk, el-havliyyâtü l-eseriyyeti l-arabiyyeti s-sûriye, VIII-IX, Dimaşk, 1958-1959, 47-82. SÜREYYÂ, Mehmed. Sicill-i Osmânî, (Nşr.: A. Aktan A. Yuval M. Hülâgu), III, İstanbul, 1996. TUĞLACI, Pars, Osmanlı Şehirleri, İstanbul, 1985. ULUÇAM, Abdüsselâm, Şam daki Osmanlı Eserlerinin Bugünkü Durumu, VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, Mimar Sinan Üniversitesi, 8-10 Nisan 2003, İstanbul (Baskıda). ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta, 1998. YAZICI, Tahsin, Üsküdar, İA, XIII, İstanbul, 1988, 127-131. YENİŞEHİRLİOĞLU, Filiz, Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimarî Yapıtları, Ankara, 1989.
18 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 1 Şam da Şemsi Ahmed Paşa Câmii nin Girişi Resim 2 Şam da Şemsi Ahmed Paşa Câmii nin Kitâbesi
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 19 Resim 3 Şam da Şemsi Ahmed Paşa Câmii nin Revaklı Avlusu Resim 4 Şam da Şemsi Ahmed Paşa Câmii nin Harimi
20 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 5 Şam da Şemsi Ahmed Paşa Câmii nin Mihrap ve Minberi Resim 6 Şam da Çuha Hanı Girişi
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 21 Resim 7 Şam da Çuha Hanı nın Taçkapısındaki Çinili Pano Resim 8 Şam da Çuha Hanı Kitâbesi
22 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 9 Şam da Çuha Hanı Avlusundan Genel Görünüm Resim 10 Üsküdar da Şemsi Ahmed Paşa Külliyesi nden Genel Görünüm
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 23 Resim 11 Üsküdar da Şemsi Ahmed Paşa Câmii ve Türbesi Resim 12 Üsküdar da Şemsi Ahmed Paşa Câmii Revakları
24 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim 13 Üsküdar da Şemsi Ahmed Paşa Câmii nin Girişi Resim 14 Üsküdar da Şemsi Ahmed Paşa Câmii nin Mihrâbı Resim 15 Üsküdar da Şemsi Ahmed Paşa Câmii Trompları
ŞEMSİ AHMED PAŞA VE MİMARÎ ESERLERİ 25 Resim 16 Üsküdar da Şemsi Ahmed Paşa Külliyesi ndeki Medrese Çizim 1 Üsküdar Şemsi Ahmed Paşa Külliyesi Planı (Kuran, Sinan, 194 ten)