BAŞLANGIÇ TEMİNATI VE GARANTİ FONU HESAPLAMASI Başlangıç Teminatı Hesaplaması: Başlangıç teminatı, gelecekte herhangi bir temerrüt durumunun ortaya çıktığı hallerde, temerrüdün ortaya çıktığı tarihten pozisyonların kapatılmasına kadar geçecek süre içinde maruz kalınabilecek risklerin karşılanabilmesini teminen başlangıçta talep edilen güvence olarak tanımlanmaktadır. Merkezi karşı taraf (MKT) hizmeti verdiğimiz piyasalarda başlangıç teminatı düzeyi mevzuat uyarınca en az bir yıllık veri, asgari %99 luk güven düzeyi ve 2 iş günlük elde tutma süresi kullanılarak hesaplanmak zorundadır. Başlangıç teminatı; Borsa İstanbul Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası nda (VİOP) SPAN, Takasbank Ödünç Pay Piyasası nda (ÖPP) ise riske maruz değer 1 yöntemleri ile %99.5 güven düzeyinde hesaplanmaktadır. VİOP: Başlangıç teminatı hesaplamasında SPAN algoritmasını kullanarak portföy bazında net teminatlandırma yapılmaktadır. Genel olarak SPAN hesaplaması 5 adımdan oluşmaktadır: 1. Ürün grupları bazında risk analiz edilir. 2. Ürün grupları arasında korelasyon analizine dayanılarak risk azaltıcı pozisyonlar olup olmadığına bakılır. 3. SPAN risk değeri hesaplanır. 4. Başlangıç teminatı hesaplanır. 5. Bulunması gereken teminat hesaplanır. 1 Riske Maruz Değer: Elde tutulan bir portföy ya da varlık değerinin, faiz oranlarında, döviz kurlarında, emtia ve pay fiyatlarındaki dalgalanmalar nedeniyle meydana gelebilecek değişiklikler sonucunda maruz kalabileceği en yüksek zararı, belli bir dönem dahilinde ve belli bir olasılık seviyesinde ifade eden ve genel kabul görmüş sayısal yöntemlerle tahmin edilen değeri ifade eder.
SPAN risk analizini, her biri bir dayanak varlığı temsil eden ürün grupları bazında yapar. Her bir ürün grubunun riski diğer ürün gruplarından bağımsız bir şekilde hesaplanır. Bir ürün grubunun riski, tarama riski ve ürün grubu içi risk olarak tanımlanan vadeler arası yayılma pozisyonu riski toplamından oluşur. Tarama Riski (Scan Risk), SPAN algoritması tarafından, her bir sözleşme için Fiyat Değişim Aralığı ve Volatilite Değişim Aralığı değerleri üzerine ilgili senaryoları kullanarak Risk Dizileri (Risk Arrays) hesaplaması sonucu belirlenen risk tipidir. Fiyat Değişim Aralığı (Price Scan Range-PSR), dayanak varlık için oluşabilecek maksimum fiyat değişikliğini ifade eder. Volatilite Değişim Aralığı (Volatility Scan Range-VSR) ise, opsiyonun dayanak varlık fiyatı için oluşabilecek maksimum volatilite değişikliğini ifade eder. Ürün grubu bazında en kötü senaryoda oluşan risk Tarama Riski olarak adlandırılır ve bir anlamda piyasa riskini ifade eder. SPAN, öncelikle bir dayanak varlığın farklı vadelerdeki vadeli işlem sözleşme fiyatlarının aynı oranda değişeceğini varsaydığı için herhangi bir aydaki uzun pozisyon, başka bir aydaki kısa pozisyon ile netleştirilir. Bu nedenle vadeler arası fiyat hareketleri farklı olabileceğinden portföyler, vadeler arası fiyat riskine açıktır, bu riski karşılamak için Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu riski hesaplanır.
Ürün gruplarının fiyat hareketleri arasındaki ilişkilerin (korelasyonların) portföy riskini düşürebileceği durumlar göz önünde bulundurularak Takasbank ın belirlediği parametreler üzerinden Ürünler Arası Yayılma Pozisyonu Riski hesaplanır. SPAN riski, Tarama Riski ve Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski toplamından Ürün Grupları Arası Yayılma Pozisyonu İndirimi düşülerek bulunur. Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski, aşırı zararda olan kısa opsiyon pozisyonlarının piyasada yaşanacak ani değişiklikler sonucunda içsel değerlerinin artacağı ve oluşan zararın Tarama Riski, Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski ve Ürünler Arası Yayılma Pozisyonu İndirim değerlerinin toplamını aşabileceği durumlara yönelik olarak hesaplanır. SPAN riski portföyün kısa opsiyon minimum riskinden az olamayacağı için Risk Değeri bulunurken Tarama Riski + Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski Ürünler Arası Yayılma Pozisyonu İndirimi değeri ile Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski değerinden büyük olanı dikkate alınır. Başlangıç teminatını bulmak için SPAN Riski Değerinden, opsiyonlar için hesap güncellemesi olarak ifade edilen, Uzun Opsiyon Pozisyonların Toplamı Değeri ile Kısa Opsiyon Pozisyonların Toplamı Değerinin birbirinden çıkartılmasıyla bulunan, Net Opsiyon Değeri çıkartılır. Portföyde bulunması gereken teminat Başlangıç Teminatı ile fiziki teslimatlar için alınan teminatın toplanması ile bulunur. Ayrıca Vadeli İşlem Hesap Güncellemeleri eklenerek portföyün sahip olması gereken teminat yükümlülüğü bulunmuş olur. 2 SPAN parametreleri listesine Takasbank internet sitesinden ulaşabilirsiniz. ÖPP: Ödünç Pay Piyasasında brüt teminatlandırma uygulanır. Ödünç veren üyeden teminat aranmaz, ödünç alan üyenin başlangıç teminatı ise ödünce konu kıymetin piyasa değerinin %115 i kadardır. 2 SPAN hesaplamaları ile ilgili ayrıntılı bilgi İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. nin Borsa İstanbul A.Ş Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası nda Yürüteceği Merkezi Karşı Taraf Hizmeti ve Bu Hizmete İlişkin Takas Esasları Prosedürü ile Takasbank internet sitesinde yer alan VİOP Risk ve Teminat Yönetimi Hizmeti Kılavuzu nda açıklanmıştır.
Garanti Fonu Hesaplaması: Merkezi karşı taraf hizmeti verilen piyasalarda garanti fonlarının büyüklüğünün, en fazla açık pozisyona sahip MKT üyesinin stres altındaki piyasa koşullarında temerrüdü halinde ortaya çıkacak başlangıç teminatları ile karşılanamayan kaynak ihtiyacı ile ikinci ve üçüncü en büyük açık pozisyona sahip MKT üyelerinin birlikte temerrüdü halinde ortaya çıkacak başlangıç teminatları ile karşılanamayan kaynak ihtiyacının büyük olanından az olmaması esastır. Bu kısıt altında hesaplanan toplam garanti fonu üyelere taşıdıkları riskler nispetinde bölüştürülmektedir. Toplam kaynak ihtiyacı en fazla riske sahip ilk 3 üyenin karşılanmamış risk (uncovered risk) tutarları karşılaştırılarak belirlenmektedir. Üyelerin karşılanmamış risk tutarları ise, ihtiyatlı bir yaklaşımla, %99.9 luk güven düzeyi ve en az 2 iş günlük elde tutma süresi kullanılarak hesaplanan teminat yükümlülüğü ile başlangıç teminatı arasındaki fark olarak kabul edilmektedir. VİOP: VİOP Piyasasında temerrüde düşen Üyelerin teminatları ile karşılanamayan zararların karşılanması amacıyla tüm Üyelerin katılımının zorunlu olduğu bir garanti fonu kurulmuştur. Üyelerin garanti fonu katkı payları, yatırılmış ve talep edilmesi halinde yatırılacak ilave garanti fonu katkı paylarından oluşur. Üyeler tarafından garanti fonuna yatırılacak katkı payları, kendi mülkiyetlerindeki varlıklardan karşılanmalıdır. Yatırılmış garanti fonu katkı payları sabit ve değişken garanti fonu katkı paylarından oluşur. Garanti Fonunun Merkezi Karşı Taraf Yönetmeliği, Piyasa Yönergesi ve bu Prosedür hükümleri çerçevesinde kullanılması veya herhangi bir sebeple (risk artışı, teminat değerlerinin düşmesi v.b.) garanti fonu yükümlülüğü ortaya çıkması halinde garanti fonu tamamlama çağrısı yapılır. Garanti fonu tamamlama çağrılarının 3 işgünü içinde yerine getirilmesi gerekir. Normal garanti fonu tamamlamaları dışında, ihtiyaç oluşması halinde üyelerden bir yıl içinde en fazla dört defa ilave katkı yapmaları istenebilir. Her bir defasında talep edilecek ilave garanti fonu katkı payı, ilgili temerrüt tarihinde yatırılmış olması gereken garanti fonu katkı payını aşamaz. İlave katkı payı talepleri dilimler halinde yapılabilir. Üyeler ilave katkı paylarını talepten sonra 5 işgünü içinde yatırmakla yükümlüdür. Temerrüde düşen Üyenin teminatları, garanti fonu katkısı ve Takasbank tarafından piyasada karşılanmış riskler için yapılan sermaye tahsisi yetersiz kalmadıkça, diğer Üyelerin garanti fonu katkılarına başvurulamaz. Oluşturulacak garanti fonunun büyüklüğünün hesaplanmasında geçmiş asgari bir yıla ait Üye bazında gerçekleşmiş gün sonu bulunması gereken teminat yükümlülükleri kullanılır.
Garanti fonunun toplam büyüklüğüne ilişkin hesaplama 3 aydan az olmamak kaydı ile yenilenerek mevcut garanti fonunun yeterliliği sınanır. VİOP ta garanti fonu hesaplamasında kullanılan tranş değeri 100.000 TL, çarpan değeri ise %15 dir. Garanti fonu sabit ve değişken garanti fonu payı olarak ikiye ayrılır: Sabit garanti fonu payı her üye için aynı olup Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası için 300.000 TL dir. Bu tutar yılda en az bir kez, Piyasa, ulusal veya uluslararası ekonomide yaşanan gelişmeler dikkate alınarak gözden geçirilir ve gerekli görülmesi durumunda değiştirilebilir. Değişken garanti fonu ise üyelere toplam garanti fonu büyüklüğünden, taşıdıkları riskler ölçüsünde bölüştürülen kısım kadar olmaktadır. Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası nda garanti fonuna konu risk değerlerine ait dilimler ve bunlara karşılık gelen garanti fonu katkı payı tutarları aşağıdaki gibidir: Garanti Fonu katkı payı yükümlülükleri her ayın son işgünü hesaplanarak, takip eden ayın ilk işgünü itibariyle güncellenir. Üyelerin bulundurması gereken katkı payı toplamının en az % 30 luk kısmının nakit Türk Lirası olması zorunludur. Üyenin garanti fonu katkı payının yatırması gereken tutarın % 90 ının altına düşmesi durumunda, üyeye garanti fonu katkı payı tamamlama çağrısı yapılır. Üye bu çağrıyı 3 iş günü içerisinde yerine getirmelidir. Takasbank Üyeler tarafından tesis edilen nakit Türk Lirası garanti fonu katkı paylarının zorunlu karşılık olarak tesis edilecek kısmı düşüldükten sonra kalan tutarı, kredi riski, likidite koşulları dikkate alınarak Takasbank tarafından mümkün olan en iyi koşullarla nemalandırır. ÖPP: Garanti fonu, üyelerin temerrüde düşmesi halinde oluşabilecek zararların ilgili üyelerin teminatlarını aşan kısmı için kullanılmak üzere üyelerden alınan katkı payları ile oluşur. Ödünç riski olmayan, sadece ödünç veren üyelerin de katkı payı tutarını yatırmaları gerekmektedir. Garanti fonu katkı payı yükümlülüğünü süresi içinde tamamlamayan üyeler Piyasa da işlem yapamaz.
MKT üyelerinin garanti fonu/fonları katkı payları, yatırılmış ve talep edilmesi halinde yatırılacak ilave garanti fonu katkı paylarından oluşur. Garanti Fonunun Merkezi Karşı Taraf Yönetmeliği, Piyasa Yönergesi ve bu Prosedür hükümleri çerçevesinde kullanılması veya herhangi bir sebeple (risk artışı, teminat değerlerinin düşmesi v.b.) garanti fonu yükümlülüğü ortaya çıkması halinde garanti fonu tamamlama çağrısı yapılır. Garanti fonu tamamlama çağrılarının 3 işgünü içinde yerine getirilmesi gerekir. Normal garanti fonu tamamlamaları dışında, ihtiyaç oluşması halinde, MKT üyelerinden bir yıl içinde en fazla dört kez ilave katkı yapmaları istenebilir. İlave katkı payı talepleri dilimler halinde yapılabilir. İlave garanti fonu katkı payı, her bir üye için, ilgili temerrüt tarihinde yatırılmış olması gereken garanti fonu katkı payını aşamaz. Üyeler ilave katkı paylarını talepten sonra 5 işgünü içinde yatırmakla yükümlüdür. Talep edildiği halde temerrüdün kapatılmasında kullanılmadan tamamen iade halinde, ilave garanti fonu katkı talebinde bulunulmamış sayılır. Temerrüde düşen üyenin teminatları, garanti fonu katkısı ve Takasbank tarafından ÖPP deki karşılanmış riskler için yapılan sermaye tahsisi yetersiz kalmadıkça, diğer üyelerin garanti fonu katkılarına başvurulmaz. Garanti fonu sabit ve değişken garanti fonu payı olarak ikiye ayrılır: Sabit garanti fonu payı her üye için aynı olup Ödünç Pay Piyasası için 5.000 TL dir. Bu tutar yılda en az bir kez, Piyasa, ulusal veya uluslararası ekonomide yaşanan gelişmeler dikkate alınarak gözden geçirilir ve gerekli görülmesi durumunda Takasbank tarafından değiştirilebilir. Değişken garanti fonu ise üyelere taşıdıkları riskler ölçüsünde bölüştürülen kısım kadar olmaktadır. Her bir üyenin yatırması gereken garanti fonu katkı payının belirlenmesinde kullanılacak garanti fonu risk değeri, risk katsayısının ilgili üyenin son 1 ay içindeki ortalama ödünç borcu ile çarpılması suretiyle hesaplanır. Her bir üyeye ait garanti fonu katkı payı o üye için hesaplanmış garanti fonu risk değeri, garanti fonu sabit katkı payının altında ise sabit katkı payı kadar, değilse ilgili tutarın denk geldiği dilimin üst sınırı kadar olur. ÖPP de garanti fonu hesaplamasında kullanılan tranş değeri 3.000 TL, çarpan ise %3,5 dir. Ödünç Pay Piyasası nda garanti fonuna konu risk değerlerine ait dilimler ve bunlara karşılık gelen garanti fonu katkı payı tutarları aşağıdaki gibidir:
Üyenin garanti fonu katkı payı yatırması gereken tutarın %90 ının altına düşerse üyeye garanti fonu tamamlama çağrısı yapılır. Üye bu çağrıyı 3 iş günü içerisinde yerine getirmelidir. Takasbank üyeler tarafından tesis edilen nakit Türk Lirası garanti fonu katkı paylarını; kredi riski, likidite koşulları dikkate alınarak Takasbank tarafından belirlenen limitler çerçevesinde mümkün olan en iyi koşullarla nemalandırır.