DOSYA DOSYA ENERJİ PAZARINDA YENİ ALTERNATİFLER VE YENİ FIRSATLAR: HİDROJEN PAZARI VE YAKIT HÜCRELERİ

DOSYA ENERJİ PAZARINDA YENİ ALTERNATİFLER VE YENİ FIRSATLAR: HİDROJEN PAZARI VE YAKIT HÜCRELERİ Dr. Cihat POLAT Niğde Üniversitesi İ.İ.B.F. / İşletme Bölümü Pazarlama Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Nurcan KILINÇ Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Giriş Hemen hemen bütün dünyada enerji ihtiyacı büyük bir hızla artmaya devam etmektedir. Sürekli bir şekilde büyüyen ekonomiler, yeni üretim tarzları, enerjinin bu üretim tarzında en temel girdilerden birisi olması, modern ekonomik yaşamın getirdiği tüketim ve yaşam biçimleri gibi çok sayıdaki faktör bugün enerjiyi insan yaşamındaki en temel unsurlardan birisi haline getirmiştir. Enerji, aynı zamanda firmalar ve ülkeler için de stratejik bir kaynak durumuna gelmiştir. Nihai tüketicilerin kullandıkları en temel düzeydeki çok sayıda üründen otomobile ve dayanıklı tüketim mallarına kadar geniş bir yelpazedeki binlerce ürünün enerjiye bağımlı olması, enerjiye duyulan ihtiyacın şiddet derecesini önemli ölçüde artırırken; aynı durum işletmeler için de geçerli olmuştur. İşletmeler, enerji olmaksızın faaliyetlerini yürütemez duruma gelmişlerdir. Böylelikle enerji, hem nihai tüketiciler hem de endüstriyel alıcılar için en fazla ihtiyaç duyulan ürünlerden birisi durumuna gelirken, devletler de ülkedeki firmaların ve vatandaşlarının bu kadar bağımlı oldukları bir unsurun sürekliliğini devam ettirmek, kaynak çeşitliliği oluşturmak, yeni kaynaklar bulmak, stratejiler geliştirmek ve hatta arz kaynaklarını güven altına almak gereği hissetmişlerdir. (Polat ve Kılınç,. Giderek artan enerji ihtiyacına ilave olarak kömür, petrol ve doğalgaz gibi geleneksel enerji kaynaklarının hem sınırlı oluşu hem de bunların belirli coğrafi alanlarda toplanmış olması, enerji kaynaklarına sahip ülkelerin bunları giderek artan bir şekilde stratejik politika aracı olarak kullanma eğilimine girmesi ve aynı zamanda geleneksel enerji kaynaklarının olumsuz çevresel etkileri gibi nedenler, ülkeleri enerji konusunda yeni arayışlara itmiştir ve bu arayışlar uzun bir süreden beri devam etmektedir. Bu çerçevede özellikle 1960 lardan sonra alternatif enerji konusunda arayışlar hız kazanmıştır. Alternatif enerji kaynaklarının geliştirilmesine yönelik olarak özellikle ABD, Avrupa ve Japonya gibi ülkelerde bilimsel nitelikli çalışmalara ağırlık verilmiş; Araştırma Geliştirme (AR-GE) faaliyetlerine yönelik olarak önemli finansal destekler sağlanmıştır. Enerji alanında yapılan çalışmalar son yıllarda meyvelerini vermeye başlamıştır. Özellikle rüzgar enerjisi, dalga enerjisi, güneş enerjisi, jeotermal enerji ve biyolojik malzemelerden elde edilen bio-enerji (biomass) gibi alanlarda önemli ilerlemeler elde edilmiş; elde edilen teknolojiler de birçok alanda fiili kullanıma girmiş durumdadır. Hidrojen enerjisi de taşıdığı özellikler ve potansiyel 52

kullanım alanları itibarıyla son yıllarda gelecek vadeden en önemli alternatif enerji kaynaklarından birisi olarak yer almış bulunmaktadır. Bu enerjinin kullanımına yönelik geliştirilen teknolojilerde (hidrojen teknolojileri) de önemli mesafeler katedilmiş ve geliştirilen ürünler çeşitli alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Bugün hidrojen teknolojisi ürünleri hayatın birçok alanında fiilen kullanıma girmiş bulunmaktadır. Aynı zamanda yapılan çalışmalar da dünyanın birçok ülkesinde yoğun bir şekilde devam etmektedir. Hidrojen teknolojisinde yaşanan gelişmeler ve gelinen mevcut durum enerji alanında yeni bir pazarın doğduğunu ve enerji alanında faaliyet gösteren firmalar için oldukça yeni imkanların ve fırsatların oluşacağını göstermektedir. Bu çalışmada, hidrojenin enerji olarak kullanımına yönelik olarak geliştirilen yakıt hücreleri (fuel cells), bunların kullanım alanları ve bu pazarın gelişimi gibi konular tartışılmaktadır. Yakıt Hücreleri Yakıt pilleri olarak da anılan yakıt hücreleri (fuel cells), yakıt olarak kullanılan hidrojeni havadaki oksijenle birleştirerek direkt olarak izotermal bir işlemle elektrik enerjisine çeviren mekanizmalardır. Yakıt pillerinin kurulu güçleri 200 KW (kilowatt) - 25 MW (megawatt) arasında değişmektedir. Teknik açıdan en gelişmiş yakıt hücresi tipi ise fosforik asitli yakıt hücreleridir ve ticari olarak 200 kw lık modüller halinde bulunabilmektedir. Yakıt hücreleri birçok özelliği ile fosil yakıtlarından ayrılmaktadır. Mesela, yakıt hücresi santrallerinin atıkları çok azdır ve günümüzdeki fosil yakıtlı santrallere göre çok daha temiz olmaktadır (Elektrik Enerjisi Özel İhtisas Raporu, 2001). Hidrojen yakıt hücreleri bu bağlamda çevre üzerinde olumsuz etkileri ile bilinen ve ortalama 100 yıllık ömrü kaldığı düşünülen fosil yakıtların yerine geçebilecek alternatif enerji kaynakları arasında en ideal enerji kaynağıdır. Hidrojen enerjisi için anahtar konumda olan yakıt hücreleri sahip olduğu pek çok olumlu özelliği ile ön plana çıkmaktadır ve geniş kullanım alanları bulmaktadır (Crawley, 2006). Bu çerçevede yakıt hücreleri, cep telefonlarının ihtiyacını karşılayacak kadar az veya bir kente yetebilecek kadar çok güç üretebilecek kapasitelerde tasarlanabilmektedir. Bu nedenle, ulaşım araçlarından evsel ve endüstriyel uygulamalara kadar geniş bir kullanım potansiyeline sahip bulunmaktadır. Geniş kullanım potansiyeli sayesinde yakıt hücresi piyasasının büyüklüğünün gelecek birkaç yıl içerisinde 1 2 milyar dolara, gelecek on yıl içerisinde ise (araç uygulamalarının yaygınlaşması ile) 20 milyar dolara kadar çıkması beklenmektedir. Bununla birlikte yakıt hücrelerinin birçok dezavantajları da mevcuttur. Yakıt hücresi için kullanılan hidrojenin üretimi, depolanması ve taşınması, yakıt hücresi teknolojisinin yaygınlaşması ve kullanımı için önemli darboğazlar olarak gözükmektedir (Tübitak, 2005). Yakıt hücrelerinin kullanımında karşılaşacağımız bazı avantajlar ve dezavantajlar şu şekilde ifade edilebilir: Yakıt Hücrelerinin Avantajları Çevresel kirlilik oranı çok düşüktür. Enerji üretim verimi oldukça yüksektir. Atık ısı geri kazanılabilir. İşletim özelliği uygulamada kolaylık sağlar. Geleceğe yönelik gelişme potansiyeli oldukça yüksektir. Katı atık ve gürültü problemi yoktur. Güç yoğunluğu yüksektir. Düşük sıcaklık ve basınçta çalışabilir. Modüler yapıdadır. Şebeke ile birlikte veya ayrı çalışabilir (Şahanalan, 2006). Yakıt Hücrelerinin Dezavantajları Yakıt hücresi kullanımı, çok fazla bilgi ve ileri teknoloji gerektiren bir sistemdir. Diğer sistemlere göre daha pahalı bir sistemdir. Teknik problemleri henüz tamamen çözümlenememiştir. Bazı yakıt türleri için bir dağıtım altyapısı gereklidir. Pazara giriş maliyeti yüksektir (Holland vd., 2001; Çetinkaya ve Karaosmanoğlu, 2003). Yakıt hücrelerinin önemli bazı dezavantajları bulunsa da, avantajları daha fazladır. Yakıt hücreleri mevcut durumda önemli bir alternatif olma özelliği kazanmış durumdadır. Özellikle orta ve uzun vadede yakıt pillerinin insan hayatında çok daha ağırlık kazanacağı beklenmektedir. Zaman, petrol gibi geleneksel fosil tabanlı yakıtlar karşısında hidrojen tabanlı teknolojiler lehine işlemektedir (Hidrojen Enerjisi Forum, 2005). Bunun farkında olan -ABD, Avrupa, Japonya gibi- dünyanın önde gelen birçok ülkesi hidrojen yakıt hücrelerinin gelişimi için Ar-Ge faaliyetlerine önemli derecede ağırlık vermektedir. Yakıt Hücrelerinin Uygulama Alanları Yakıt hücresi bugün askeri alanlar, taşınabilir araçlar, konutlar, uzay araçları, sabit güç ve ulaşım araçları başta olmak üzere birçok alanda kullanılmaktadır. Ayrıca yakıt hücreleri, taşınabilir bilgisayarlar ve cep telefonları gibi mobil uygulamalar ve elektrik santralleri gibi sabit uygulamalar için de uygun güç sağlayıcılar- 53

dır. Yüksek verimlilikleri ve düşük emisyonları nedeniyle, bisikletten toplu taşıma araçlarına, gemilerden uçaklara kadar ulaşım sektöründe oldukça geniş bir kullanım alanı bulmaktadır (Holland vd., 2001; Hidrojen Enerjisi Forum, 2005). Yakıt hücreleri ticarileşme yolunda önemli aşamalar kaydetmiş ve ticari olarak ilk etapta dizüstü bilgisayarlarda, cep telefonlarında ve el kameralarında kullanılmıştır. Yakıt hücrelerinin kullanımı sayesinde bilgisayar ve cep telefonlarının batarya süreleri, iki üç saat gibi kısa bir süreden, otuz saate varan sürelere kadar çıkmış bulunmaktadır. Bu örnek bile tek başına hidrojen enerjisine ve hidrojene dayalı teknolojilere geçişin katkısını ve önemini yeterince göstermektedir. Pazarda tedrici olarak yer almaya başlayan yakıt hücreleriyle çalışan diz üstü bilgisayarlar, cep telefonları ve el kameralarının 2009 yılından itibaren giderek yaygınlaşması beklenmektedir. Ev ve ofislerde kullanılacak kombi, klima ve ev-tabanlı elektrik üretim sistemleri gibi sistemlerin ise takiben yakın bir zamanda kullanılmaya başlanacağı beklenmektedir (Forsberg, 2006). Geniş bir kullanıma sahip olan yakıt hücrelerinin kullanım alanları, genel olarak şu şekilde ifade edilebilir: Uzay Çalışmaları/Askeri Uygulamaları: Yakıt hücreleri, yakıt çeşitliliği ve veriminden dolayı en iyi enerji kaynaklarından biri olarak görülmektedir. Bu nedenle uzay çalışmaları ve askeri amaçlarla kullanılan ilk alanlardan ve uygulamalardan birisi olmuştur. Gerek askeri araçlarda, gerekse ısı ve elektrik ihtiyacı gerektiren diğer durumlardaki kolay kullanımından dolayı yakıt hücreleri askeri kullanım için önemli avantajlar sunmaktadır (Çetinkaya ve Karaosmanoğlu, 2004). Bu bağlamda Amerika yakıt hücrelerinin askeri alanlardaki uygulamalarına destek vermektedir ve bu alandaki uygulamalar Amerika da önemli derecede gelişmiş durumdadır. Örneğin; Amerika Savunma Bakanlığı 2007 yılı için yakıt hücresinin Ar-Ge çalışmalarına 493 milyar dolarlık bir bütçe ayırmıştır. Dünyada uzay çalışmalarında ve askeri uygulamalarda yakıt hücrelerini kullanan ve pazarda yer alan önemli oyunculardan bazıları arasında Ball Aerospace, Boeing, Celltech Power, Hydrogenics, Idatech, Plug Power sayılabilir (Crawley, 2006). Evsel Uygulamalar: Sessiz çalışan yakıt hücreleri evlerde veya apartmanlarda ısıtma ve elektrik ihtiyacını sağlamak için kullanılabilecek önemli bir alternatif durumuna gelmiştir. Bu tipte kullanılabilecek yakıt hücreleri, propan ve doğalgazdan üretimi sağlayarak elektrik üretmekte ve oluşan ısı geri kazanılarak ısıtma sistemlerinde kullanılmaktadır (Adamson, 2006). Yakıt hücrelerinin konutlarda kullanımı birçok avantajı da beraberinde getirmektedir. Birincisi, ulusal şebekeden gelen elektrik kesintilerinden etkilenme düzeyi minimuma düşmektedir; ikincisi, konutun elektrik ihtiyacının yanında ısınma ve sıcak su ihtiyacı da ekonomik olarak karşılanmaktadır. Bunun sonucu olarak ulusal elektrik şebekelerinin elektrik yükü azalacağı ve yeni üretim merkezlerine ihtiyaç duyulmayacağı düşünülmektedir. Örneğin, 3 5 KW lık birimler konutlar için yeterlidir. Bu aşamada ürün fiyatları henüz yüksek gözükmekle birlikte, önümüzdeki dönemde yakıt hücreleri pazarı büyüdükçe ürün fiyatının düşmesi beklenebilir. Yakıt hücrelerinin sahip olduğu potansiyel çerçevesinde dünyanın önde ülkelerinde bu ürünlerin kullanımı teşvik edilmektedir. Örneğin, Amerika daki bir enerji kooperatifi ve aynı zamanda bir enerji şirketinin ortağı olan- Energy Co-Opportunities (ECO) Elektrik Birliği nin kırsal alanlardaki 12.300 adetlik 10 KW lık hidrojen yakıt hücreleri ihalesinde, bir ünite fiyatı 10.000 $ dan vermiştir. Amerikan senatosu, konutlarda uygulanan hidrojen yakıt sistemleri için konut vergisinden KW başına 1.000 $ düşmek kaydıyla hidrojen kullanımını teşvik etmektedir (Hidrojen Enerjisi Forumu, 2005). Benzer uygulamalar Japonya da da görülmektedir. Japonya da hidrojen yakıtı ile elektrik üreten ve bunları kullanan evsel uygulamalar belirli bir plan ve proje dahilinde yürütülmekte ve belirli bir bölgenin elektrik üretiminin tamamen yakıt pilleri ile gerçekleştirilmesine çalışılmaktadır. Sabit ve Yüksek Güç Üretim Sistemleri Uygulamaları: Şu anda dünyanın farklı yerlerinde kurulmuş yüzlerce sabit güç kaynağı yakıt hücresi istasyonu bulunmaktadır. Bu enerji üretim birimleri hastanelerde, otellerde, iş yerlerinde, okullarda, güç istasyonlarında, havaalanlarında hem elektrik üretimi hem de ısıtma için kullanılmaktadır. Bu sistemleri kullanan firmaların enerji harcamalarında yüzde 20-40 arasında önemli bir düşüş görülmektedir. Bu santrallerin önemli uygulamalarına örnek olarak Amerikan ONSI firmasının Kaliforniya daki 2 MW lık, UTC Fuel Cell firmasının Alaska daki 200 kw lık ve Westinghouse-Kanada nın Hollanda daki 100 kw lık sistemleri gösterilebilir (Türe,. Taşınabilir Güç Kaynağı Uygulamaları: Hidrojen ve yakıt hücrelerinin birçok taşınabilir kullanım alanı bulunmaktadır. Cep telefonları, bataryalar, dizüstü bilgisayarlar, dijital kameralar, video kameralar ve mobil araç uygulamaları (Portatif Device Applications PDAs) bunlardan bazılarıdır. Cep telefonları, yakıt 54

hücreleri için en büyük pazar potansiyeline sahiptir. Örneğin; dünyada 2004 yılında 8,6 milyon cep telefonu satılırken, 2009 yılında bu rakamın 463,8 milyona çıkması beklenmektedir. Dizüstü bilgisayarlar ise yakıt hücreleri için ikinci en büyük pazar potansiyelinde sahip alan olarak nitelendirilmektedir (Breakthrough Technologies Institute, 2003). Şekil 1 : Hidrojen Teknolojilerinin Dünyadaki Tahmini Taşınabilir Kullanım Alanları (milyon $) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 BYBO/CAGR (Bileşik Yıllık Büyüme Oranı) Kuzey Amerika 266 440 682 801 889 988 30,0% Avrupa 174 295 490 545 610 687 31,6% Asya 176 272 402 422 442 467 21,6% Dünya 616 1.007 1.574 1.768 1.941 2.142 28,3% Kaynak: Breakthrough Technologies Institute, (2003). Şekil 1 de taşınabilir yakıt hücrelerinin dünyanın farklı bölgelerinde ve dünya genelinde tahmini kullanım miktarı (milyon $ olarak tahmini pazar büyüklüğü) gösterilmektedir. Tabloda bütün bölgeler itibarıyla çok hızlı bir büyüme trendi açık bir şekilde gözükmektedir. Yakıt hücrelerinin taşınabilir kullanım alanlarındaki pazar payı giderek artış göstermektedir. 1995-2000 yıllarında taşınabilir ürün üretimi 1,000 lerde bile değilken, 2006 yılında bu rakam yaklaşık 12,000 lere ulaşmıştır. 2003-2004 yılları arasında portatif araç üretiminde önemli bir artış olmuştur. 2004-2005 yıllarında ise dikkate değer bir artış yaşanmamasına rağmen portatif araçların gelişimi ile ilgili araştırmalar dünya genelinde devam etmiştir. Bu dönem bir anlamda dünyanın önemli oyuncularının pazarda yerlerini aldığı yıllardır. Dünyada taşınabilir araçlarda hidrojen enerjisi ve yakıt pillerini kullanan ve pazarda yer alan önemli oyunculardan bazıları arasında Idatech, Toshiba, Protonex, Voller, Smart Fuel Cell ve Hitachi sayılabilir (Crawley, 2006). Taşıt Uygulamaları: Yakıt hücrelerinin en yoğun olarak kullanıldığı alanlardan birisi de ulaşım alanıdır. Yakıt hücreleri; otobüs, kamyon, otomobil ve her türlü taşıt için yakıt görevi yapabilecek özellikleri bünyesinde bulundurmakta ve bu özellikleri itibarıyla da ulaşım alanında büyük bir uygulama alanına ve pazar potansiyeline sahip olması beklenmektedir. Yakıt hücreli araçlar, benzin ve motorin ile çalışan araçlara göre daha temiz ve enerji bakımından daha verimli uygulamalardır (Adamson,. Otomotiv sektöründe rekabetin son derece yüksek olması, pazarın oldukça geniş ve çeşitli olması, büyük firmaların otomotiv alanında bulunması, üretim ve kullanım maliyetlerinin yüksek olması, küçük oranlı maliyet avantajlarının bile hem kullanıcılara hem de üreticilere önemli avantajlar sağlayabilmesi ve bu alandaki oyuncuların uluslararası statüde olması gibi nedenler bu uygulama alanının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Birçok ülke bu alanda pazardaki rekabet güçlerini devam ettirebilmek veya pazar paylarını koruyabilmek için Ar-Ge çalışmalarına büyük önem vermektedirler. Pazara her yıl yüzlerce yeni model girmektedir. Pazarın çok geniş olması, ihtiyaçların ve tüketici türlerinin farklılığı, sürekli gelişen ürünlerin pazarda tüketimi teşvik etmesi gibi faktörler -hidrojen enerjisinin özellikleri ile de birleşince- bu alanın uygulanabilirliğini araştırma yolunda önemli bir teşvik oluşturmaktadır. Bu alanda elde edilecek başarıların, oldukça geniş bir pazarın hatta kendi adıyla anılacak yeni bir ekonominin, hidrojen ekonomisinin- oluşmasına neden olacağı düşünülmektedir (Polat ve Kılınç,. Son yıllarda hidrojenin kara taşıtlarında uygulamasına yönelik hidrojen yakıt hücresini kullanan çeşitli türlerdeki araçlar piyasaya girmiştir. Yolcu araçlarında BMW, Renault ve Zevco; kamyonet tipi araçlarda Daimler-Benz, PSA ve Zevco; şehir otobüslerinde ise Ansaldo, Daimler-Benz, MAN ve Neoplan firmaları hidrojen ile çalışan araçları kullanıma sunan firmalardır. Ayrıca, araçların yüzde 65 inin skoter (küçük motosiklet) olduğu Tayvan da, yakıt hücreli skoter kullanımı özellikle desteklenmektedir. ZES (sıfır emisyonlu skoter), Asya Pasifik Yakıt Hücre Teknolojisi Ltd. ve Kwang-Yang Motor Co. işbirliği ile üretilmektedir (Ün, 2003). Ayrıca Daimler Chrysler Avrupa nın en kalabalık 10 şehrinde denenmek üzere birer adet hidrojen yakıtı ile çalışan Citaro adlı 0 emisyonlu ve 70 kişi taşıma kapasiteli toplu taşıma aracını test etmek üzere vermiş bulunmaktadır. Citaro, 600 Volt 200 KW lık bir elektrik motoru ile hareket edebilmektedir. Altı kademli hız kutusuna sahip ve 9 çelik tüplük deposu 350 barda 40 kg hidrojen taşımaktadır. Citaro fosil yakıtlı otobüslerin aksine statik halde iken elektrik ürettiğinden, ısıtma ve soğutma sistemlerini her an çalıştırabilme özelliğine sahiptir. Bu projenin amacı, farklı iklim koşullarında ve arazi şartlarında araçların verimini test etmektir. Bilindiği üzere büyük şehirlerde trafik yoğunluğunda fosil yakıt kullanan toplu taşıma araçları büyük ölçüde egzozları ile önemli derecede hava kirliliğine sebep olmaktadırlar. Hidrojen yakıtı ile çalışan araçlarda ise egzoz olarak az miktarda saf su çıkmaktadır (Hidrojen Enerjisi Forumu, 2005). Büyük firmaların hidrojen enerjisi kullanımına yoğunlaşmaları ve yakıt hücreleri alanında yapmış oldukları büyük Ar-Ge yatırımları, bu alanın geleceğiyle ilgili yeterli miktarda ipucu vermektedir. Bugün birçok uluslararası firmanın çeşitli türlerdeki araçları ya ticari olarak ya da deneme amaçlı olarak yollarda yerini al- 55

mış bulunmaktadır. Bu durum bile yakıt hücrelerinin önümüzdeki dönemde ne kadar büyük bir pazara sahip olacağını göstermek için yeterlidir. Yakıt Pillerinin Pazar Potansiyeli Yakıt hücreleri hidrojenin çeşitli uygulamalarda yakıt olarak kullanımına imkan veren sistemler olarak hidrojen ekonomisi içinde önemli bir paya sahiptir. Yakıt hücreleri hem yeni bir teknoloji hem de büyük ve potansiyel bir rekabet alanına işaret etmektedir. Bu durum yakıt hücrelerinin kullanım alanının çeşitliliği ile de birleşince, daha anlaşılır hale gelmektedir. Yakıt hücreleri gelecekte hidrojen pazarı ve hidrojen ekonomisi için önemli bir teknolojik ürün ve potansiyel pazar olarak ön plana çıkmaktadır. Dünyanın en önemli firmalarının bu pazar üzerine yönelmeleri ve teknoloji geliştirmeye yönelik çabaları, hidrojen pazarının geleceği ile ilgili yeterli ipucu vermektedir. Yakıt hücresi pazar hacminin 2003 yılında yaklaşık 218 Milyon $ civarında olduğu ve bu rakamın 2004 yılında yaklaşık 2,4 Milyar $ a ulaştığı bildirilmektedir. 2009 yılında ise bu rakamın 7 Milyar $ a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Business Communication Company tarafından yapılan bir araştırma sonucuna göre yakıt hücrelerinin 2004 itibarıyla uygulama bazında (tahmini) pazar payları Şekil 2 de gösterilmiştir (Çetinkaya ve Karaosmanoğlu, 2004). Örneğin, Avrupa Birliği ülkelerinde yakıt hücrelerine ilişkin 2013 lü yıllarda 15 ile 20 milyar $ arasında bir pazarın oluşması beklenmektedir. 2020 li yıllarda ise bu rakamın 100 milyar $ ları aşacağı planlanmaktadır (Yıldırım, 2006). Amerika da ise -hidrojen yakıt hücrelerinin altyapısının gelişimiyle-, 2005 yılında bir galon benzin eşdeğeri olan fiyatın $3.00 dan 2010 yılında $1.50 olması hedeflenmektedir. Amerika daki yakıt hücresi pazar büyüklüğünün ise -2006 yılında yapılan tahminlere göre- 2015 yılında $15,1 milyar olması beklenmektedir. Hidrojen yakıt hücreleri konusunda Amerika, yüzde 62 lik Ar-Ge payı ile ülkeler arasında birinci sırayı almaktadır. Amerika yı yüzde 19 ile Kanada, yüzde 10 ile Almanya, yüzde 4 ile Japonya ve yüzde 5 ile (İngiltere, Çin, Kore, Avustralya, Hollanda ve Fransa) diğer ülkeler takip etmektedir. Hidrojen yakıt hücresi pazarındaki firma bazında- anahtar oyuncular ise, Avrupa da; CEA (Fransa), Helion (Fransa), Hydrocell Oy (Finlandiya), Intelligent Energy (UK), Rolls Royce (UK), Nuvera (İtalya), Siemens (Almanya) ve Vaillant (Almanya) dır. Amerika da; APCa, Plug Power, UTC Power ve Fuel Cell Energy dir. Japonya da; Fuji Electric, Toshiba, Sanyo Electric, Matsushita Electrical Industrial, Mitsubishi ve Sony dir. Kanada da; Ballard ve Hydrogenics dir (Setaram Instrumentation, 2006). Şekil 2: Yakıt Hücresinin Pazardaki Uygulama Alanları (2004) 900 850 800 750 Milyon $ 700 600 500 400 400 300 200 200 200 100 0 Elektrik güç jeneratörleri Kaynak: Çetinkaya ve Karaosmanoğlu, (2004). Motorlu araçlar Taş ınabilir güç araçları Uygulama Alanları Uygulama Alanları A s keri/uz ay çalışmaları Diğerleri Yakıt hücreleri için dünya genelinde birçok ülkede yılda milyonlarca dolar harcanmaktadır ve hidrojen ile ilgili araştırma ve gelişmeleri yakından takip etmektedir. Bu çalışmalara rağmen yakıt hücreleri için Ar-Ge faaliyetleri artarak devam etmektedir. Yakıt hücrelerinin de çeşitli türleri mevcuttur ve bunlar ticarileşme bakımından farklı aşamalarda bulunmaktadır. Şu anda üzerinde en çok çalışılan başlıca yakıt hücresi türleri; Polimer membran yakıt hücreleri (PEFC/PEM), Katı oksit yakıt hücreleri (SOFC), 56

Direkt metanol yakıt hücreleri (DMFC), Fosforik asit yakıt hücreleri (PAFC), Erimiş karbonat yakıt hücreleri (MCFC) ve Alkali yakıt hücreleri (AFC) dir (Şahanalan, 2006). Kullanılan elektrolit tipine göre sınıflandırılan altı çeşit yakıt hücreleri farklı pazar potansiyellerine ve farklı ekonomik değerlere sahiptir. Proton Değişim Membranlı Yakıt Hücresi (Polymer Electrolyte Membrane Fuel Cell - PEMFC): Polimer elektrolit membranlı, katı polimer elektrolit ve polimer elektrolit yakıt pilleri olarak da adlandırılan PEM yakıt hücreleri, 1950 li yıllarda General Electric tarafından bulunmuştur (Mikkola, 2001). PEM yakıt hücreleri, içten yanmalı otomotiv uygulamaları için en çok tercih edilen teknoloji durumundadır ve bunları otomotiv sektöründe şarj edilebilir pillerin yerine kullanım eğilimi gözlenmektedir. Bunun tercih nedenleri arasında, bu yakıt sistemlerinin hızla devreye girmeleri, yüksek güç yoğunluğuna sahip olmaları ve büyüklük olarak da az yer kaplamaları bulunmaktadır. Günümüzde 50 kw lık güç üreten PEM yakıt hücreleri piyasada halen ürün olarak yerini almış durumdadır. 250 kw a kadar güç üretimi yapan yakıt hücrelerinin üzerinde ise çalışmalar devam etmektedir. PEM yakıt hücreleri şu an itibarıyla piyasada belirli bir oranda yer almış olsa da, tam olarak ticarileştiğini söylemek için henüz erkendir. Bunun nedenlerinden biri, kullanılan membran ve katalizör malzemelerinin maliyetin çok yüksek olması dolayısıyla bu yakıt sistemlerinin de maliyetinin henüz yüksek düzeyde bulunmasıdır. Ancak bu konuda yapılacak iyileştirmeler ile PEM yakıt hücrelerinin pazarda iyi bir alternatif haline geleceği beklenmektedir. Bu teknolojinin geniş bir kullanım alanına sahip olabilmesi için gerekli araştırma ve geliştirme çalışmaları ve buna paralel olarak da bu yakıt hücresinin pazar payındaki büyümesi devam etmektedir (Hidrojen Enerjisi Forumu,. Örneğin, 2003 yılında Amerika da PEM yakıt hücresinin pazar büyüklüğü $143 milyon civarındadır. Pazarın yıllık ortalama yüzde 26 büyüyerek gelecek beş yıl içinde -yani 2008 yılında- $475 milyon olması beklenmektedir. Membran, PEM yakıt hücresinin merkezidir. PEM yakıt hücresi bileşeni olan membran piyasası ise 2003 yılında $1,7 milyar iken, yıllık ortalama büyüme hızı yüzde 8,9 ile 2008 yılında piyasa değerinin $2,6 milyara ulaşması beklenmektedir. Son yıllardaki gelişmeler sayesinde PEM yakıt hücresinin zayıflıklarının azalması, performansının gelişmesi ve maliyetlerin de ciddi olarak azalması beklenmektedir (BCC Research, 2003). Katı Oksit Yakıt Hücresi (Solid Oxide Fuel Cell - SOFC: Katı oksit yakıt hücresi küçük veya büyük ölçekte enerji üretimi için geliştirilmiş sistemlerdir. Katı oksit yakıt hücreleri de önemli oranda ticarileşebilmiş sistemlerdir. Örneğin, BMW katı oksit yakıt hücresi ile çalışan araç prototipini bundan birkaç yıl önce üretmiştir. Siemens Westinghouse ise 100 kw kapasiteli katı oksit yakıt hücresini uzun zamandır kullanmaktadır ve bu sistemlerde ulaşılan verim yüzde 46 seviyelerine kadar ulaşabilmektedir (Çetinkaya ve Karaosmanoğlu, 2004). SOFC sisteminin ticarileşmesi, bireysel pazarlara bağlı olarak 2004 2005 yıllarında daha ziyade Kuzey Amerika ve Avrupa da gerçekleşmiştir. SOFC daha sonra Japonya, Avustralya, Çin ve Kore piyasalarında görülmüştür. Global olarak, SOFC ın gelişimi ticari aşamanın henüz başındadır (Colson-Inam, 2004). 2004 yılındaki Consulting-Specifying Engineer in son raporuna göre; SOFC ın global satışı sonucunda 2004 ve 2008 yılları arasındaki yıllık büyüme hızı yüzde 22 civarında olmuştur. Rapora göre global SOFC piyasasının 2004 yılındaki piyasa değeri $123 milyondur ve bu değerin 2008 yılında $335 milyon olması beklenmektedir. Yeni araştırmalar katı oksit teknolojilerinin gelişimi için umut vermektedir. Bütün yakıt hücresi piyasasının 2003 yılındaki 55 MW (megawatt) lık değerinin, 2013 yılında yaklaşık 18,000 MW a yükselmesi beklenmektedir (Consulting-Specifying Engineer, 2004). Japonya daki yakıt hücresi piyasasına bakıldığında ise SOFC ın en iyi satış sıralamasında üçüncü sırada olduğu görülmektedir. Japonya genel olarak yakıt hücreleri için 2003 yılında 726 milyon lik (Yen) bir bütçe ayırmıştır. 2001 2003 yılları arasında ayırdığı toplam bütçe miktarı ise 1.8 milyar civarındadır. Uzmanlara göre Japonya daki hidrojen teknolojilerindeki ve yakıt hücrelerindeki pazar büyüklüğü 2010 yılı için 100 trilyon (800 Milyon $) olarak hesaplanmaktadır (http:// strategis.ic.gc.ca). Türkiye de de hidrojen teknolojileri konusunda göze çarpan bir hareketlilik söz konusu olmakla birlikte, bu konuda -gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında- henüz oldukça gerilerdeyiz. Türkiye deki çabaların en büyük dezavantajı, bu konularda henüz bir devlet politikasının oluşturulamamış olmasıdır. Örneğin, Japonya, İzlanda ve Güney Kore gibi ülkelerde bu alanla ilgili önemli planlamalar yapılmıştır ve bunlar önemli denilebilecek büyüklükteki bütçelerle desteklenmektedir. Türkiye de ise bu konudaki çalışmalar -TÜBİTAK ın bazı destekleri hariç- çoğunlukla firma bazlı ve birbirinden kopuk olarak yürütülmektedir. Gerçi göze çarpan ve önemli sayılabilecek nitelikteki çalışmalar da yok değildir. Örneğin; yenilenebilir enerji teknolojileri alanına 20 milyon doları aşkın bir harcama yapan ve 2-2,5 yıldır 57

bu alanda çalışan Vestel, geliştirdiği bir yakıt hücresini hemen hemen piyasaya sürme aşamasına gelmiştir. Evlerin her türlü enerji ihtiyacını karşılayacak olan katı oksit yakıt hücresinin yakın dönemde pazara sunulması beklenmektedir. İlk versiyonu doğalgazlı olacak olan katı oksit yakıt hücreleri sayesinde evlerdeki toplam elektrik ve doğalgaz harcamalarının yüzde 15 civarında düşmesi beklenmektedir. Daha sonraki dönemde ise katı oksit yakıt hücrelerinde sadece katalizör adı verilen parçanın değişimi ile doğalgaz yerine su kullanılmaya başlanılacaktır. Suyun kullanımı ile birlikte bir evin, mevcut elektrik ve doğalgaz faturasının yüzde 10 u kadarlık bir harcama ile ısı ve elektrik ihtiyacını karşılayabilir hale gelmesi beklenmektedir. Evlerde enerji ihtiyacını karşılayacak olan katı oksit yakıt hücrelerinin ilk aşamada 1 kilovatlık enerji üretim gücü başına satış fiyatının 5 bin dolar civarında olması beklenmektedir. Türkiye de bir evin ortalama saatlik enerji ihtiyacının ise 2.5 kilovat düzeyinde olduğu tahmin edilmektedir. Evlerinde enerji harcamalarını yüzde 90 azaltmak isteyenler mevcut durumda yaklaşık 12.500 dolarlık bir yatırıma ihtiyaç duyacaklardır. Örneğin, Japonya Başbakanı nın evine kurulan 51 bin dolarlık yatırımın 42 bin doları devlet tarafından, 9 bin doları ise konut sahibi tarafından karşılanmıştır. Bu çerçevede Türkiye de yaklaşık 15 milyon hane bulunmaktadır. 15 milyon hanenin yakıt hücresine dönüşüm maliyetinin yaklaşık 60 milyar doları bulması beklenmektedir. Ancak evlerde kullanılacak bu yakıt hücrelerinin fiyatlarında yüzde 30-40 civarında bir maliyet düşüşünün gerçekleşeceği tahmin edilmektedir (Hürriyet Ekonomi,. Türkiye de Vestel in projesinden başka birçok uygulama ve araştırma projeleri de yürütülmektedir. Ancak -uygulama projeleri zaman zaman medyaya yansımakla birlikte- bu tür projelerin özellikle gizli yürütülmesinden dolayı maalesef bu konuda yeterli ve yakından bir bilgilenme oldukça zor olmakta ve gelinen noktayı değerlendirmek çoğu zaman mümkün olamamaktadır. Ancak uygulama projelerini takip etmek daha kolay olmaktadır (Polat ve Kılınç,. Vestel e ilave olarak başka firmaların da Türkiye de bu konu ile yakından ilgilendikleri ve çalışmalarının devam ettiği bilinmektedir. Örneğin; bir akaryakıt firması olan Aytemiz, ABD li gaz şirketi Praxair ile hidrojen üretim çalışmaları yapmaktadır. Benzer şekilde Elimsan Topluluğu, Plug Power şirketi ile birlikte 5 kw lık yakıt hücreleri geliştirmiştir. Ayrıca Fırat Otomotiv, otomobillerde hidrojen üreten Hidroksit adlı bir ürün geliştirmiş durumdadır. Bu ürün, yüzde 25 oranında yakıt tasarrufu ve performansı artışı ve karbondioksit emisyonunda da yüzde 70 lik bir azalma sağlamaktadır. Endüstriyel uygulamalar için enerji dağıtım sistemleri üzerinde çalışan EAE Elektrik de hidrojenle beslenerek elektrik üretimi yapan 1,5 watlık bir yakıt hücresi geliştirmiştir. Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü tarafından yürütülen ve hidrojen yakıt hücresi ile çalışan Türkiye nin ilk melez otomobili projesi devam etmektedir (Polat ve Kılınç,. Bunlar bulunduğumuz başlangıç aşamasında şüphesiz ki önemli adımlardır ve bu teknolojinin yakalanması noktasındaki çabalar takdire şayandır. Ancak yakıt hücrelerinin dünyadaki genel durumu ve ticarileşme düzeyi dikkate alındığında ülkemizde bu konuda önemli bir mesafenin katedilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bu durum aynı zamanda ülkemizdeki birçok firma açısından önemli fırsatlar anlamına da gelmektedir çünkü bu alan bütün dünyada henüz yeni yeni keşfedilmektedir. Direkt Metanol Yakıt Hücresi (Direct Methanol Fuel Cell DMFC): Basit yapısı, yüksek verimi, çevre dostu çalışma özellikleri, reformlama ünitesine ihtiyaç duyulmaması ve metanolün kolay depolanabilir olması nedeniyle, direkt metanol yakıt hücresi, günümüzde üzerinde en çok çalışma yapılan ve gelecekte de en çok kullanım alanı bulacağına inanılan bir yakıt hücresidir (Wang vd., 2006). Direkt Metanol Yakıt Hücresi, PEM yakıt hücrelerinin bir çeşidi olmakla birlikte bir ön prosese ihtiyaç duyulmadan metanolun doğrudan kullanımına imkan tanıyan bir yapıya sahiptir. Geliştirme aşamasında olan DMFC teknolojisi, gelecekte cep telefonu, diz üstü bilgisayarlar ve taşınabilir güç kaynakları için potansiyel bir güç kaynağı olarak görülmektedir. Direkt Metanol Yakıt Hücresi teknolojisi oldukça yeni bir yakıt hücresi çeşidi olduğundan dolayı, yüksek güç sistemleri olan taşıt, jeneratör, sabit güç üretim sistemi gibi uygulama alanlarında bu yakıt hücresi ile ilgili çalışmalar hızlı bir şekilde devam etmektedir. Ballard Power Systems, Honda, Nissan, Volkswagen, Yamaha, Ford, Daimler Chrysler, Cinergy firmaları bu yakıt hücresinin taşıt uygulamaları üzerinde çalışmalarını sürdürmektedir. İleride, direkt metanol yakıt hücresi pazarının önemli derecede genişleyeceği ve bu tip yakıt hücresinin pazarda önemli kullanım alanları bulacağına kesin gözüyle bakılmaktadır (Crawley, 2007b). Erimiş Karbonat Yakıt Hücresi (Molten Carbonate Fuel Cells MCFC): PEM ve Fosforik Asit Yakıt Hücrelerinin (PAFC) sınırlı olan çalışma sıcaklıklarına alternatif olarak geliştirilmiş bir yakıt hücresidir (Remick, 2006). Bu yakıt hücresinin kullanımı da yıllar itibarıyla önemli artış göstermektedir. MCFC kullanımının pazar gelişiminin- yüzde 47 si Avrupa ülkelerinde gerçekleşmektedir. Avrupa yı Kuzey Amerika, Japonya 58

ve Çin takip etmektedir. Ayrıca MCFC ile ilgili Ar-Ge çalışmalarında yüzde 51 lik pay ile ticari işletmeler ilk sırada yer almakta; akademik birimlerin yaptığı araştırmalar ise yüzde 38 lik oranda kalmaktadır (Crawley, 2007a). Japonya da da bu yakıt hücresinin gelişimiyle ilgili önemli çalışmalar yapılmaktadır. Konuyla ilgili yoğun Ar-Ge çalışmalarında bulunan firmalar bulunmaktadır. Japonya bu yakıt hücresinin Ar-Ge çalışmaları için 2002 yılında $17 milyon bütçe ayırırken bu rakam Avrupa da aynı yıl için $8,6 milyon civarında olmuştur (Taylor, 2003). Şu ana kadar bu rakamların muhtemelen önemli miktarda ve katlanarak artmış olacağı, yakıt hücreleriyle ilgili araştırmalardaki trendin hızından kolaylıkla anlaşılabilir. Fosforik Asit Yakıt Hücresi (Phosphoric Acid Fuel Cell - PAFC): PAFC; hastaneler, oteller, resmi daireler, okullar için şebeke güç istasyonları ve havaalanı terminalleri gibi çok çeşitli uygulamalarda kullanılan bir enerji sistemidir. İçten yanmalı motorların yüzde 30 verimine karşılık, eğer atık ısı kojenerasyon ile kullanılırsa yaklaşık yüzde 85; kullanılmazsa yüzde 40 ve daha fazla verimle elektrik üretebilmektedir (Şahanalan, 2006). Fosforik Asit Yakıt hücresi üzerindeki çalışmalar devam etmektedir. Alkali Yakıt Hücresi (Alkaline Fuel Cell - AFC): Bu tip yakıt hücreleri ilk olarak uzay gemilerinde kullanılmıştır. ZETEC adlı bir firma tarafından ticarileştirilme yönünde yoğun çalışmalar yapılmaktadır. Ancak bu tür yakıt pillerinin üretim ve kullanımında birtakım güçlüklerin bulunduğu belirtilmektedir (Kadırgan, 2003). AFC, göreceli olarak eski bir teknoloji olarak kabul edilmektedir. Yüzde 60 verimliliğe sahiptir. Durağan, deniz ve ulaşım uygulamaları için çalışmalar devam etmektedir (Competitive Intelligence on Hydrogen and Fuel Cell Technologies, 2006). Sonuç Yakıt hücrelerinin hem ulaşım hem de güç istasyonları uygulamalarında gelecekte önemli kullanım alanlarına ve enerji sektöründe de büyük bir paya sahip olacağı bu alandaki çabalar, teknolojik gelişmeler ve sektörün mevcut durumundan açıkça anlaşılmaktadır. Dünyada önde gelen otomotiv şirketleri ve ülkeler, yakıt hücrelerinin geliştirilmesi ve araştırılması için çok yüksek miktarlarda finansal kaynak ve zaman harcamaktadır. Çevre faktörünün önem kazandığı bu zamanda çevre dostu olmasının yanında yüksek verime de sahip olan yakıt hücrelerinin, gelecekte uygun fiyat uygulamalarıyla öne çıkması ve alternatif yakıtlar içinde -belki de- ilk sırayı alması beklenmektedir. Hidrojen ve -bir enerji dönüşüm sistemi olan yakıt hücreleri gibi- hidrojen teknolojileri, orta ve uzun dönem için son derece pozitif sinyaller vermektedir. Dünya nüfusundaki hızlı artış, fosil tabanlı kaynaklarının kısıtlılığı ve bunların finansal, çevresel, sosyal, ekonomik ve diğer maliyetlerinin de, yakıt hücrelerindeki gelişmeleri ve yakıt hücresi pazarının büyümesini destekleyeceği ve hızlandıracağı beklenmektedir. Bu çalışmada, yakıt hücrelerinin uygulama alanları ve pazar gelişimi ele alınmış ve pazardaki gelişmeler yakıt hücresi çeşitleri bazında incelenmiştir. Araştırmada ticarileşme aşamada karşılaşılan en önemli sorunun yakıt hücrelerinin üretim maliyeti olduğu gözükmektedir. Üretim maliyetlerinin seri üretime geçilmesi ile önemli oranda azalacağı ve dağıtım sonrası servis hizmetlerinin sağlanması ile birlikte yakıt hücrelerinin taşıtlarda yaygın olarak kullanılmaya başlanacağı beklenmektedir. Yakıt hücrelerinin çeşitli uygulama alanları ile gelecekte çok önemli kullanım alanlarına ve farklı sektörler de dahil olmak üzere büyük bir paya ulaşması hedeflenmektedir. Ar-Ge çalışmalarından anlaşıldığı kadarıyla, çabalar altı çeşit yakıt hücresi üzerinde devam etmektedir. Bunların herbiri çeşitli kullanım alanlarına ve pazar potansiyeline sahiptir. Ticarileşme ve pazar bağlamında en çok PEMFC ve SOFC türü yakıt hücreleri ön plana çıkmaktadır. Diğer yakıt hücreleri ile ilgili çalışmalar henüz daha yenidir ve gelişme aşamasındadır. Buna karşın, bu yakıt hücreleri ile ilgili de birçok proje uygulamaya konulmuş durumdadır. Yakıt hücrelerinin altyapı çalışmaları devam ettiği sürece gelecekte pazar dinamikleri açısından önemli avantajlara sahip olacaktır. Önümüzdeki dönemin teknolojisi olan yakıt hücreleri, ülkemizde de özellikle enerji alanında faaliyet gösteren birçok firmaya yeni fırsatlar yaratabilir. Esasen her halükarda ülkemizdeki enerji pazarında da yerini alacak olan yakıt hücrelerine kayıtsız kalmak demek, enerji firmaları açısından faaliyet gösterdikleri -Türkiye gibi büyük bir enerji pazarında- pazarı kendi elleriyle başkalarına sunmak anlamına gelecektir. Ülkemizde yakıt hücreleri mevcut durumda özellikle uygulama projeleri şeklinde yürütülen projeler, bilgi ve tecrübe transferi anlamında bu alanda faaliyet gösteren firmalar açısından önemli bir kaynak olabilir. Ancak elbette bu durum geçicidir ve aslolan üniversiteler vb. araştırma kuruluşlarıyla ortak araştırma projelerine dahil olmaktır. Bu tür faaliyetlerden elde edilecek bilgi ve tecrübeler zaman ve finansal maliyet bakımından biraz yüksek olmakla birlikte, elbette daha kalıcı olacaktır. Firmaların çok hızlı bir şekilde gelişen hidrojen teknolojileri ve aynı hızda ticarileşen yakıt hücreleri konusuna eğilmeleri, onlara önemli yeni fırsatlar, yeni iş alanları ve yeni pazarlar açacaktır. 59

Kaynaklar Adamson, K.A. (, Fuel Cell Today 2007 Automotive Infrastructure Survey, Fuel Cell Today, http:// www.fuelcellstoday.com/fuelcelltoday/fctfiles/ FCTArticleFiles/Article_1187_Automotive%20 Infrastructure.pdf (Erişim: 15 Eylül ü Adamson, K.A. (2006), Fuel Cell Today Market Survey: Small Stationary Applications 2006, Fuel Cell Today, http:// www.fuelcellstoday.com/fuelcelltoday/fctfiles/ FCTArticleFiles/Article_1144_Small%20Stationary%20 2006.pdf (Erişim: 15 Eylül ü BCC Research, (2003), BCC Research Quanitatively Forecasts PEM Market Size, http://www.fuelcellsworks.com/ InsidetheindustrySept01-03.html#06 (Erişim: 30 Mayıs Breakthrough Technologies Institute, (2004), Fuel Cells for Portable Power: Markets, Manufacture and Cost, Fuel Cells Final Report (R4), Darnell Group Inc. (909) 279-6684, Şubat, Washington DC, http://www1.eere. energy.gov/hydrogenandfuelcells/pdfs/fc_report_ congress_feb2003.pdf (Erişim: 18 Haziran Colson-Inam, S. (2004), Solid Oxide Fuel Cells Œ Ready To Market?, www.fuelcelltoday.com (Erişim: 30 Mayıs Consulting-Specifying Engineer, (2004), Solid Oxide Fuel Cell Show Market Gains, Research Promise, http://www. fuelcellsworks.com/supppage409.html (Erişim: 30 Mayıs Competitive Intelligence on Hydrogen and Fuel Cell Technologies, (2006), The Fuel Cell Review, Volume 3, Issue 1, February-March, http://www.astris.ca/ho/ HO-pdf/FuelCellReview-AFC.pdf (Erişim: 18 Eylül Crawley, G. (2006), Fuel Cell Today Market Survey: Portable Applications, December, www.fuelcelltoday.com (Erişim: 08 Ağustos Crawley, G. (2007a), Molten Carbonate Fuel Cells (MCFC), Fuel Cell Today, March, www.fuelcelltoday.com (Erişim: 30 Mayıs Crawley, G. (2007b), Direct Methanol Fuel Cells (DMFC), Fuel Cell Today, March, www.fuelcelltoday.com (Erişim: 30 Mayıs Çetinkaya, M. ve Karaosmanoğlu, F. (2003), Yakıt Pili, Tesisat Mühendisliği Dergisi, Mayıs Haziran, www.mmoistanbul.org/yayin/scripts/prodview. asp?idproduct=309 (Erişim: 30 Mayıs Çetinkaya, M. ve Karaosmanoğlu, F. (2004), Doğrudan Metanol Kullanılan Yakıt Pilleri, http://www.temizenerji.itu.edu. tr/bildiriyazimkurallari.doc (Erişim: 30 Mayıs Elektrik Enerjisi Özel İhtisas Raporu, (2001), Ankara, http:// ekutup.dpt.gov.tr/enerji/oik585.pdf (Erişim: 30 Mayıs Forsberg, C. W. (2006), Future Hydrogen Markets for Large- Scale Hydrogen Production System, International Journal of Hydrogen Energy. Hidrojen Enerjisi Forumu, (, Fuel Cell ile Uzun Ömürlü Çevreye Zararsız Elektrik Enerjisi..., http://www.hidrojenforumu.com/default. asp?go=haber&islem=detay&id=48 (Erişim: 30 Mayıs Hidrojen Enerjisi Forumu, (2005), Hidrojen Enerjisi, http:// sifirforum.net/forum/siyaset/hidrojen_enerjisit6557.0.html, (Erişim: 18 Haziran Holland, B. J. Zhu, J. G. Jamet, L. (2001), Fuel Cell Technologyand Applications, Proceedings of Australasian Universities Power Engineering Conference (AUPEC 2001), 23-26 September, Perth, Australia. Hürriyet Ekonomi, (, Sulu Yakıt Pili Geliyor, Evlerde Enerji Faturası Yüzde 90 Düşüyor, http://www.hurriyet.com. tr/ekonomi/6411978.asp?m=1 (Erişim: 29 Haziran. Kadırgan, F. (2003), Hidrojenli Yakıt Hücreleri Teknolojilerinde Son Gelişmeler, 3E Dergisi, Sayı:104, Ocak. http:// www.bilesim.com.tr/tr/index.nsf?lf=/tr/leftbaryayincilik. html&rf=http://www.bilesim.com.tr/mistoportal/ showmakale.nsf?xd=1785.xml (Erişim: 30 Mayıs Mikkola, M. (2001), Experimental Studies on Polymer Electrolyte Membrane Fuel Cell Stacks, Master s Thesis, Finland, http://www.tkk.fi/units/aes/studies/dis/mikkola.pdf (Erişim: 15 Eylül Polat, C. ve Kılınç, N. (, Dünya da ve Türkiye de Yeni Bir Pazarın Doğuşu, Gelişimi ve Paylaşımı: Hidrojen ve Hidrojen Teknolojisi Ürünleri Pazarı, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, ISSN: 1303 5134, Cilt: 4, Sayı: 2, Yıl: 2007, www.insanbilimleri.com Remick, R. J. (2006), Status of: Molten Carbonate Fuel Cells, Colorado Fuel Cell Center, May, http://www.energy. ca.gov/pier/conferences+seminars/2006-05-31_fuel_ cell_workshop/presentations/2006-05-31_remick.pdf (Erişim: 30 Ağustos. Şahanalan, İ. (2006), Hidrojen Kullanım Alanları, Yıldız Teknik Üniversitesi http://hidrojen4.blogcu.com/ (Erişim: 30 Mayıs Setaram Instrumentation, (2006), Hydrogen, a Fast Growing Niche in the Energy Market, Kep Technologies, www. setaram.com/files/documents/presentation_fuel_ CELL.pdf (Erişim: 26 Haziran Ün, T. Ü. (2003), Hidrojen Enerjisi: Depolanması, Güvenliği, Çevresel Etkisi Ve Dünyadaki Durumu, Anadolu Üniversitesi, Çevre Mühendisliği, http://www.mmo.org. tr/muhendismakina/arsiv/2003/ekim/makale_hidrojen. htm (Erişim: 18 Haziran Taylor, H. (2003), Fuel Cell Report to Congress, Subcommittee on Interior and Related Agencies Committee on Appropriations U.S. House of Representatives, Washington, http://www1.eere.energy.gov/ hydrogenandfuelcells/pdfs/fc_report_congress_feb2003. pdf (Erişim: 30 Haziran Tübitak, (2005), Sodyum Bor Hidrür Üretimi Ve Doğrudan Sodyum Bor Hidrürlü Yakıt Pili, http://www.mam.gov. tr/populer/sodyum.htm (Erişim: 30 Mayıs Türe, E. (, Küresel Isınma İçin Yegane Çözüm Yenilenebilir Enerjiler ve Hidrojen, Mart, http://otvav.wordpress. com/2007/03/22/kuresel-isinma-icin-yegane-cozumyenilenebilir-enerjiler-ve-hidrojen/ (Erişim: 15 Eylül Yıldırım, M. (2006), Hidrojenle Birlikte Yenilenme Süreci Başladı, Termodinamik Sayı: 170, Ekim. http://www.dogayayin.com/dergi_detay. asp?dergiid=157&yaziid=1137 (Erişim: 30 Mayıs Wang, M. Guo, H. Ma, C. (2006), Dynamic Characterictics of a Direct Methanol Fuel Cell, http://energy.bjut.edu.cn/ client_c/lunwen/2006_11.pdf (Erişim: 15 Eylül İnternet Siteleri http://strategis.ic.gc.ca, (http://strategis.ic.gc.ca/epic/internet/ inimr-ri.nsf/en/gr111774e.html, Erişim: 30 Mayıs 60