'''ll iiim jllj;ı il!! ımı l ',l[ij 'il ıli! i ijılf XX. SAYI FiATI : 5000 TL KDV DAHil SAHiBi Vakıflar. Genel Müdürlüğü Adına ŞenerMACUN SORUMLU YAZI işleri MÜDÜRÜ ihrahimateş inceleme KURULU Sadi BAYRAM Prof.Dr. Refet YiNANÇ [)oç. Dr,. Bahaeddin YEDiYilDIZ Veysi YILMAZ Alıdülkerim. ERDOGAN TEKNiK YÖNETMEN Abdülkerini ERDOGAN TASHiH. Mehmet NARiNCE Şükran VHİOGLU Hüseyin BAŞKAYA< Yaynilanan yazılarda ileri sürülen fikir ve. beyanlardan yazı sahipleri sorumludur. Makaleler kaynak gösterilmek kaydı ile iktihas edilebilir. 3. Se;'Yid Harun Külliyesinde Hanife Suhan \;e Rüsıem bey iürbeleri. 4.'Razgmd'da Ihrahim Pa?a ca.;. rrıisi giriş kapıst Üzerinde asma u~ litearninin ibadetekapalı oldu~unu açıkça g()5tıi!rmektedir Arka Kapilk ~ L Bagdad'da Sewıd Abdülkadfr G~ f;ini TürbesL 2. llagdad'da S!') vid Abdülkodir_ Geyliinf Küllh esi gt>nı::i ggrünüştt: TELEFON (Ankara} 131 78.57 131 l1 6{}/01 8~ Yrd.Doç.Dr. Haşim KARPUZ, Erzurum Kümbet Köyü'nde Yer Alan İki Yapı... 5 Mehmet ÖNDER, Seydişehir'de Seyyid Harun Külliyesi, Vakıfları ve Biinisi... 13 _,... Boris DENİKE/A.Osman UYSAL, Batı Türkistan'da Ahşap Oymalı -Birkaç Ab ide... 29 Atilla ÇETİN, n. Meşrutiyet Döneminde Oo-ınanlı Devleti'nde Arşiv Çalışmaları... 39 Remzi DURAN, Konya Sarayönü'nde Üç Ahşap -<. Camii...:...47 Dr. Abdüsselam ULUÇAM, Bağdad'da Abdülkadir GeYlani (K.S.) _K~lli~esi...\.. 63 Z.Kenan BILICI, Kastamonu ve Kasabaköy'deki Iki Eseriyle Nakkaş Abdullah Bin Mahmut ve Sanat Tarihimizdel;i Yeri... 85 Bozkurt ERSOY, Bergama'da Kurşunlu ve Şadırvanlı Camileri... 95 A. Fulya BODUR, Halıcılık Tarihine Kısa Bir Bakış ve Konya Halıları... 105 Doç.Dr. Ara ALTUN, Türk Sanat Eserlerinin Merkezi' Dökümanıasyonu Hakkında Notlar... lls Dr. Abdüsselil.m ULUÇA!Vf, Arapgir Gümrükcü Osman Paşa Camii Hakkında... 119 Doç.Dr. Aynur DURUKAN, Hani, Hamniye (Zeynep Hatun Ya da Zeynebiye) Medresesi... 131 İbrahim ATEŞ, Vakıf ve Vatan Savunması... 169 Yrd.Doç.Dr. Hakkı ACUN, Sivas ve Çevresi Tari!U Eserlerinin Listesi ve Turistik Değerleri... 183 """ Mustafa ÖZDAJVIAR, Namazgiihlar... 221 İsmail AYTAÇ, Kömürhan... 249 Mehmet ÇAYIRDAG, Kayseri'de Vakıf Kütüphaneleri ve Matbatı Emini Hacı Halil Efendi Kütüphanesi... 265 Yrd.Doç.Dr.Nusret ÇA!Vt, Erzurum'daki Yak-utiye Medresesi İle İlgili Bazı Mülahazalar... 289 Pı of.dr. Refet YİNANÇ, Eshab ı Kehf Vakıflan... 311 Prof.Dr. Erol CANSEL, Vakıf, Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı...:...:...,... 321 Nazif ÖZTÜRK, Ankara'nın Kuruluşunda Vakıfların Rolü... 329 İsınet BİNARK, Arşiv Malzemesini Tahrib Eden Unsurlar, Bunlara Karşı Korunma Metodları ve Arşiv Malzemesinin Restorasyon u... 347 Raımizan ACUN, Bilgisayar ve Vakıf Araştırmaları... 365 Ömer DEi\lİREL, 1788-1808 Tarihleriııde Sivas Şer'iye Sicillerinde Geçen Vakfiyeler...:... 377 Ruşen BALTA, Türk Medeni Kanununa Göre Kurulan Vakıflar... 385 Dr. Osman KESKİOGLU, Şumnu'da Türk İslam Eserleri... 389 Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL, Vakıfların Milli Birlikteki Rolleri ve Hususiyle Demir Baba Türbesi.395 Doç.Dr.Bahaeddin YEDİYILDIZ, Türk Kültür Sistemi İçinde Vakfm Yeri...:... ~...403 Prof.Dr. Tuncer BAYKARA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ndeki Bir Deftere Göre XVIII. Yüzyıl Başlarında Varna...409 Sudi BAYRAM/Huyrettin ERSAL, Bulgaristan'da Müftü Yardımcısı Yetiştiren Bir Vakıf Kuruluşu: Nüvvap... 415 M.Kamil DÜRÜST, Varna'da A'kyazılı Sultan Tek:kesi.443 Ahmet CEBECİ, Silistre Sancagı Vakıflan ve H. 1006 (1597-1598) Tarihli Silistre Livası Vakıf Defteri (No: 56!,)...453 Dr. İ.Aydıiı.YÜKSEL, Bulgarisıan dıı Türk Mimari Sserleri... 467 Sadi B.'\ YRAM. Bulgaristan'daki Türk Va..tafları ve Vakıf Abideleri... 475 Dr. L:\ydm YÜKSEL. Türk Mimari Tarihi Araştırmacılığı ve Ekrem Hakkı Ayvcrdi... 483
KONYA - SARA YÖNÜ'NDE ÜÇ AHŞAP CAMİİ Remzi DURAN hşap direkli ve düz damlı cami mtmarisi, Gazne ve Karahanlılar'ın eski Türkistan şehirlerindeki ahşap direkli camilerinin bir devamı olarak Anadolu'ya getirilmiştir ( 1 ). İlk örneklerini Anadolu'da XII.yüzyılın sonunda veya XIII.yüzyılın başlarında görüyoruz. Ahşap, dtnt ve sivil mtmartmizde en çok kullanılan bir malzeme olmakla beraber; diğer malzemelere nisbetle daha az dayanaklı olması sebebiyle geçmişten günümüze kalabilen ahşap malzemeli eser sayısı oldukça azdır. Kösedağ (1243) savaşından sonraki Moğol istilasının vücut verdiği göçler ve değişen siyasi durum Anadolu'nun iktisadi durumu üzerinde de tesirlerini ağır olarak hissettirmiştir (2). Bu hadise ile Türkiye'nin siyasi tarihinde olduğu gibi kültür ve sanat tarihinde de yeni bir devir başlamıştır (3). Milletin ve devletin gittikçe fakirleşmesi ile eski abidevt yapıların yerini temini ve kullanımı daha kolay olan ahşap malzemeli yapıların aldığı görülür. XIII.yüzyılın ikinci yarısında ahşap direkli c::tmi tipi gelişmiş, bir yandan Orta Asya geleneği sürdürülürken, bir yandan da devşirme antik malzemeden faydalanmak suretiyle Anadolu'ya has bir yapı tarzı ortaya çıkmıştır. Kösedağ savaşından sonra Selçuklu Sultanları' ndan ve hanedan mensuplarından hiç birinin -bir iki türbe istisna- büyük bir mtmari eser yaptırmadıklarını görüyoruz. Bu devri karakteriendiren büyük ::tbideler Moğollarla işbirliği yaparak gittikçe zenginleşen vezir ve emirlerle, İlhanlı'ların Anodulu'daki ileri gelen mümessillerinin adını taşımaktadır (4). sürdürülmüştür. Orta ve İç Batı Anadolu'da yapılmış ahşap direkli c::tmilerin en eskisi bildiğimiz kadarıyla 1258 yılından evveline gitmemektedir. (Konya Sahip Ata C::tmii). XIII.yüzyılda yapılmış bu çeşit eserlerden Afyon Ulu Camii (1272), Sivrihisar Ulu Camii (1275), Ankara Arslanhane Camii(l290), Beyşehir Eşrefoğ1u Camii (1297-99) önemlidir. Bu yapı tipi, XIV. ve XV.yüzyıllarda da Anadolu Selçuklularının merkezi o lan Konya ve çevresinde; ahşap malzemenin dint ve sivil yapılarda kullanılması eski devirlerden günümüze kadar kesintisiz devam etmektedir. Bu makalemizin konusunu; plan, malzeme ve for m olarak eski geleneğimizi devam ettiren ve bugüne kadar tanıtılmamış olan Konya-Sarayönü (5)'ndeki ahşap direkli, Pir Hüseyin Bey, Küçük Ali Oğlu ve Hatıb c::tmileri teşkil etmektedir. (1) Oktay ASLANAP A, Türk Sanatı, İstanbul 1984, s.131. (2) Osman TURAN, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul-1980, s.281, 285. (3) Halilk KARAMAGARALI, Anadolu'da Moğol İstHasından Sonra Yapılan Dini Mimarlık Eserlerinin Plan ve Form Özellikleri, (Basılmamış Doçentlik Tezi 1964) (4) Halilk KARAMAGARALI, A.g.e. (5) Sarayönü hakkında geniş bilgi için bak; "H.ÖZDAG, İlçemiz Sarayönü'nü Tanıyalım", Sarayönü 1975, s.5, 6, 7.
48 REMZİDURAN 1-PİR HÜSEYİN BEY CAMİİ, Camii, Yukarı mahallede, İn'lere giden Pir Hüseyin Bey caddesinin sağında kurulmuştur. Halk arasında adı "Büyük Cami" olarak da tanınmaktadır (Plan: I). Çeşitli zamanlarda tamirat ve i laveler görmüştür. H.811/1408 tarihinde yapılan camiin ustası bilinmemekle" milırabın üst kısmı, mahfil kısmı, vaa~ kürsüsü, eski minber ve oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatısı H.l310(1892) yılında Sarayönü zenginlerinden Hacı Abdullah Ağa'nın delaletiyle onarılan ve yenilenen kısımlardır (6). Kırma çatısı oluklu sac levhalarla örtülmüş olup, duvarlar kerpiçten yapılmış ve üzeri sıvanarak subasman seviyesinden çatıya kadar beyaz kireçle badanalanmıştır (Res.:l). Dıştan dışa 13.70 X 20.00 m. ölçüsünde dikdörtgen bir saha üzerine inşa edilmiştir. Duvarlar 75 cm. kalınlığındadır (7). Camiin kuzeybatı cephesinde, 2.33 x 2.40 m. ölçüsünde, yaklaşık kare bir kaideye oturan, silindirik gövdeli, kesme taştan yapılmış minaresi yükselmektedir. Minare kaidesinin köşeleri rustik taş tezyinatlıdır. Tek şerefeli ve sivri külahlı olan ıninareye giriş basık kemerli bir kapı ile olmaktadır. Kapının üzerinde taştan inşa tarihine ait kitabesi vardır. Burada sadece 1944 tarihli rakam ile taşa kazınmıştır. Buradan hareketle, camiin 1944 yılında da bazı tamirat ve ilaveler gördüğünü ve minarenin bu tarihte camiye ilave edildiğini anlıyoruz. Batı cephesinde; minareye yakın çift kanatlı, tezyina ts ız, ta bl alı ahşap giriş kapısı vardır. Harime buradan girilmektedir. Ayrıca, altlı üstlü, alttakiler 95 X 175 cm. ölçüsünde dört büyük, üsttekiler 60 X 85 cm. ölçüsünde dört küçük dikdörtgen pencere yer almaktadır (Res.:2). Küçük dikdörtgen pencerelerden biri sonradan ilave edilen minare ile kapanmıştır. Doğu cephesinde, yine aynı tertip ve ölçülerde, altta beş büyük ve üstte üç küçük, güney cephesinde; milırabın sağına ve soluna gelecek şekilde yerleştirilmiş altlı üstlü iki büyük ve iki küçük, kuzey cephesinde ise; mahfi! kısmının büyük ölçüde ışık almasını sağlayan altta iki büyük ve üstte iki küçük ahşap çerçeveli dikdörtgen pencereler yer almaktadır. Hartm'e, kuzey-batı cephedeki kapı ile girilir. Hartmin üzeri, mihrab duvarına dik istikamette yerleştirilen ve hartmt üç sahına ayıran, iki sıra halinde beşer ahşap sütunun taşıdığı ahşap hatıllar üzerine ahşap kirişlemedir. ü zeri "Kara Örtü" (8) ile kapatılmıştır (Res.:3). Ahşap sütunların yüksekliği 5.15 m. olup, orta sahın, yan sahınlarından hem geniş, hem de daha yüksektir. Mahfil'e hartme girişin hemen solundan yükselen ahşap merdivenlerle çıkılır. Mahfilin döşemesi; yanlardan doğu ve batı cephe duvarlarına, arkada kuzey cephe duvarına ve hartın tarafında ise, camiin üst örtüsünü destekleyen ahşap iki sütun ve alttan üç ahşap direk ile desteklenmiştir. İki ahşap sütunun arasına Isabet eden kısımda yarım daire planlı bir çıkıntı oluşturulmuştur (Res.:4). Mahfili ön taraftan çevreleyen ahşap korkuluklar ve mahfil çıkıntısının alt kısmı ahşap çıtalardan çakmalı olarak yapılmış bir (6) M.Zeki ORAL, "Turgutoğulları Eserleri-Vakfiyelerin, Vakıflar Dergisi, III, Ankara-1956, s.65. (7) Pir Hüsey:Hı. Bey Camii'nin neşredilmiş planları arasında ölçüler ve teferruat bakımından önemli ölçüde farklar mevcuttur (M.Zeki Oral, a.g.m.plan-2., M.Z.Oral, "Turgutoğulları" Ankara-1948, s.l47. IV.Türk Tarih Kongresi, (8) Mekanların ahşap kirişleme ile örtülmesinde kirişler; ağacın tabii gövdesi olan silindirik bir çubuk şeklinde veya işlenerek meydana getirilen prizmatik çubuklar şeklindedir. Tabii ağaç kirişleme için genellikle 20-22 cm. çapındaki çam, kavak veya ardıç ağaçları kullanılır ve kirişler 1, 5-2 kiriş çapı aralıkla yan yana sıralanırlar. Bu kirişlerin üzeri kaplama tahtaları veya hasırsaz gibi örtü malzemeleriyle kapatılır, üzerine de toprak örtü konulur. Bu toprak çorak adını verdiğimiz killi, su geçirmez bir yapıya sahiptir. Zaman zaman tuzlanıp sıkıştırılır. Bu tip örtü sistemi "Kara Örtü" diye tabir edilir.
KONYA SARA YÖNÜ'NDE ÜC AHSAP CAMİİ 49 tezyinat arzeder (Res.:5). Konya, Şeyh Sadreddin Konevi Camii'nin mahfi! çıkıntısının alt kısmında ve giriş kapısı üstündeki saçakta da buradaki tezyinata çok benzeyen tezyinat vardır. Alçı mihrab; hartmde d~kkati en çok çeken kısımdır (Res.:6). Içe doğru kademeler halinde derinleşen mukarnaslı mihrab hücresinin köşeleri dört köşeli, bakla va, altıgen, yıldız biçimli çinilerle tezyin edilmiştir. Çerçeveyi oluşturan yan sil melerinde, alçı kalıpla dökülmüş nesih yazılar, kabaralar, bitkisel ve geometrik şekilli tezyinat vardır (7). Milırabın taç kısmı, kıvnk dal, buğday başağı, bakla va dilimleri, çam kozalaklan, rumtler ve geometrik tezyinatı ile ayrı bir özelliktedir. Bunun yukansında ahşap oyma parçalada süslenmiş muhdes bir tezyinat panosu vardır. Bu pano, tıpkı bir ahşap dolabın müzeyyen çift kanatlı kapısına benzemektedir. Milırabın bu ahşap üst kısmı H.I310 U892) yılında Sarayönü zenginlerinden Hacı Abdullah Ağa'nın delaletiyle ilave ed ilmiştir. Gerek muhdes ahşap kısım ve gerekse Pir Hüseyin Bey zamanından kalma orijinal mihrab kötü bir biçimde yağlı boyalada boyanmış, güzel alçı ve çini tezyina tın bir kısmı boyanın etkisiyle belli olmaz duruma gelmiştir (Res: 8). Orijinal minberi bulunmayan camiye 1892 yılındaki tamirat ve ilavelerde bir de minber yaptırılmış, ancak bu minber de günümüze kadar gelmemiştir. Tezyİnatı bakımından, milırabın ahşap olan üst kısmına vaaz kürsüsüne benzediğini söyleyebiliriz. Bugün minher olarak; basit, düz formika kaplı bir ahşap minberi vardır. Vaaz kürsüsü; doğu cephesinin güney duvarına yakın kısmındaki iki büyük pencerenin arasına konsol biçiminde ahşaptan yapılmıştır (Res.:9). Üzerindeki tezyinat, küçük ahşap parçaların çakılması suretiyle oluşmuştur. Ön ve yan kısmındaki tezyinat; iki yandaki başları topuz şeklindeki direkcikler, arka kısmında duvara çakılmış dikdörtgen şeklindeki ahşap panosu ve panoyu üç taraftan çepeçevre dolanan buğday başağı şeklindeki ahşap çakma tezyinatı ile mahfildeki ve milırabın ahşap üst kısmı büyük benzerlik içindedir. Camiin Bantsi ve İnşa Tarihi : İnşa tarihi hakkındaki bilgileri; bugün önünde duran, eskiden yaz aylarında mihrab olarak kullanılmış bulunan antik lahit kapağının alt yüzündeki yazılardan elde ediyoruz (Res:IO). Mihrap panosunun üst kenarına Lafza-ı Celal ve ayetlerle "Onun tarihi 811 yılıdır" cümlesi yazılmıştır (9). Camiin H.811 (1408) yılında Karamanoğlu İbrahim Bey zamanında Turgut Oğlu Pir Hüseyin Bey (I O) tarafından yaptırıldığını hatip ve heratierinden de öğreniyoruz. Camiin kapısında evvelce bir inş::t ve vakıf kitabesi olduğu ve bu kit::tbede, Sarayönü Şark köylerindeki mezra öşürlerinin cami giderleri için vakf e dildiğini merhum Silleli Said Bey'in notlarından (1 I) öğreniyoruz. Kit::tbe bugün mevcut değildir. C::tmiin inş::t tarihi ile ilgili başka bir kaynakta, M. 1200 yılında yapıldığı belirtilmektedir (12). Aynı kaynakta ayrıca, c::tmiin ö- (9) M.Z.Oral, "Turgut Oğulları". IV.Türk Tarih Kongresi, Ankara-1948 s.147-148. (10) Turgutoğulları; Karamanoğlu beyleriyle kız alıp vermek suretiyle akraba olmuşlar,o beyliğin en yüksek mertebelerine ulaşmışlardır. Turgutoğulları, Turgut aşiretinin beyleridir. Karamanoğlu Beyliğinin en sadık askerleridir. Pir Hüseyin Bey, Karamanoğullarından İbrahim Bey'in baş vekili(emiri kebir) idi. Oğulları, Karaman oğulları idaresinde mühim mevkilerde bulunmuşlardır. Turgut oğullarından Emirşahoğlu Pir Hüseyin Bey, aileleri ile akrabaları ve taraftar!arıyla birlikte Osmanlılardan kaçıp Karamanoğlu Beyliğine iltica eden Türkmenlerdendir. Karamanoğlu Beyliği bu Türkmenleri kabul ederek Akşehir, Ilgın, Saideli cihetlerine yerleştirmiştir( Gaffar Totaysalgır, Saidili, Konya 1939, s. 10- ıs).konya'daki tarihi eserler arasında birde Turgutoğulları Türbesi vardır. Türbenin, müzesinde bulunan üç satırlık kitabesinde "Sultanların yücesi, uluslar yöneten, Arap ve Acem sultanlarının efendisi Karamanoğlu Mehmet oğlu Sultan İbrahim'in devletli günlerinde ve 830 yılı aylarında bu pak ve kutlu türbenin yapılmasını; ünlü, şanlı, büyük bey olan Turgutoğlu Emirşahoğlu Pir Hüseyin bey emretti... " demektedir. Pir Hüseyin Bey, Osmanlı-Karamanoğlu mücadelesi sırasında şehid düşmüş ve buraya defnedilmiştir (M.Z.Oral, A.g.m., s.140-148) {ll) M.Zeki ORAL, A.g.m., s.54-62. (12) H.ÖZDAG A.g.e., s.6-7.
50 REMZİDURAN nündeki yaz aylarında mihrab olarak kullanılan lahid kapağının üzerinde "Ay buraya nur saçmıştır dostlar burada sevinçle ibadet edecektir, düşmanlar görsün" yazısının olduğu yazılıdır. MZ. Oral, merhum Silleli Said Bey'in notlarına istinaden, hem lahid kapağında, hem camii hatıp ve beratlerinde, hem de kitabesinde camiin H.811 (1408) yılında yaptırıldığını söylemektedir. H. Özdağ'ın hangi mesnedle M.l200 tarihini verdiğini bilemiyoruz. II -KÜCÜK ALİ OGLU CAMİİ, Hatıb Mahallesinde, Karaçayır Deresi ile Şahin Caddesi arasında, Yukarı Mahalle ile Hatıb Mahallesini birbirine bağlayan Küçük Ali Oğlu Köprüsünün kuzey-batı istikametindedir. Duvarları kerpiçten yapılmış ve ü zeri beyaz kireç ile badanalanmış olan cami, zamanla bazı tamirat ve ilaveler görmüştür. H.l281 yılında inşa edilen camiin üst örtüsü kara örtü iken,l940 yılında İbrahim Külahlı adında bir us.; ta tarafından üzeri oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatı ile muhafaza altına alınmıştır (Res: 10). İlk şekli ile yaklaşık dikdörtgen phlnlı, dıştan dışa, 13.1 O X 14.1 O m. ölçülerinde ve doğu cephesinde revaklı olarak inşa edilen cami; 1932-1933 yıllarında geçirdiği tamirat ve ilavelerle üç ahşap direk ile taşınan revaklı kısım, Hü~ey in Ceylan adındaki bir usta tarafından 60 cm. kalınlığındaki kerpiç duvarla boydan boya kapatılarak, bu duvara 1.36 X 1.85 m. ölçüsünde iki büyük dikdörtgen pencere ile çift kanatlı, ahşap giriş kapısı yapılarak yaklaşık kare bir form almıştır (Plan:2). Kapatılan revaklı kısmın altı depo olarak kullanılmaktadır. Doğu cephesinde; üst kısmında camiin inşa kitabesinin de bulunduğu ve ayakkabılık kısmına açılan cümle kapısı vardır. Revağın kapatılmasından sonra, asıl cümle kapısı içeride 1calmış o lup; harimin bu cephe duvarında da alttakiler 1.20 x 1.45 m. üsttekiler 50 X 95 cm. ölçülerinde altlı üstlü ikişer dikdörtgen pencere mevcuttur. Ancak revaklı kısmın kapatılmasından sonra, harime bu pencerelerden sağlanan ışık büyük ölçüde azalmıştır (Plan:3). Evvelce revaklı olan ve şimdi cemaatin kalabalık olduğu zamanlarda son cemaat mahalli olarak kullanılan bu bölüme, ayakkabılık kısmından beş basamaklı küçük ahşap merdivenle çıkılıp, girilir. Girişin karşısında, güney duvarında; bu revaklı kısmın mihrabı vazifesini gören, 90 X 205 cm. ölçüsünde ve 60 cm. derinliğinde dikdörtgen şeklinde bir n iş vardır (Res: ll). Üzeri, hartın örtüsünün devamı olarak kara örtü ile kapatılmış, onun üzeri de camiin kırma çatısı ile muhafaza altına alınmıştır. Dışarıdan bakıldığında camideki bu kısımlar belli olmamaktadır. Bu revaklı kısımdan dolayı halk arasında "Çardaklı Camii" olarak da isimlendirilmektedir. Güney cephesinde; içerideki milırabın sağına ve soluna gelecek şekilde yerleştirilmiş, alttakiler 1.20 X 1.45 m. ölçülerinde iki büyük ve üsttekiler 50 X 95 cm. ölçülerinde iki küçük ahşap çerçeveli dikdörtgen pencere yer almaktadır. Batı cephesinde de yine aynı tertip ve ölçülerde, altlı üstlü yerleştirilmiş ikişer dikdörtgen pencere yer almaktadır. Büyük olan alt pencereler yine dıştan içe doğru genişlemektedir. Kuzey cephesinde ise; alttaki 98 X 145 cm. üstteki 50 X 95 cm.ölçüsünde birer dikdörtgen pencere vardır. Hartme doğu cephedeki çift kanatlı ahşap kapı ile girilir. Hartmin üzeri; mihntb duvarına dik istikamette yerleştirilen, hartmi üç sahına ayıran, milırabın sağına ve soluna gelecek. şekilde yerleştirilmiş iki sıra halinde, dörder sütundan sekiz ahşap sütunun taşıdığı, ahşap hatıllar üzerine ahşap kirişlemedir. Bu ahşap sütunların ikisi mihrab duvarına, diğer ikisi de kuzey cephe duvarına bitişik olup; ahşap sütunların yüksekliği 4.50 m.dir. Orta sahın, yan salııniardan hem geniş, hem de daha yüksektir. Mahfile, hartme girişin hemen ö nünden yükselen merdivenlerle çıkılır. Mahfi! döşemesi; yanlardan doğu ve batı cephe duvarlarına, arkada kuzey cephe duvarına ve bu duvara bitişik i ki ahşap sütuna oturtulmuştur. Güney
KONYA SARA YÖNÜ'NDE ÜC AHSAP CA-Mİİ 51 tarafında ise; cılmiin üst örtüsünü taşıyan ahşap sütunlardan ikisine dayanmaktadır. Önemli bir tezyinatı yoktur. Bu kısım, ciıı;ni ile aynı zamanda yapılmış, ancak eskiyen merdivenler çıkış yönü değiştitilerek yenilenmiştir. Mihr::lb, minber ve vaaz kürsüsü, cami ile birlikte yapılmış olup, son zamanlarda ahşap kısımlar yağlı boya ile kötü bir şekilde boyanmıştır. Mihr::lb; güney cephe duvarının tam orta kısmında, ahşaptan yapılmıştır. Silindirik mihr::lb nişi, ensiz,uzun ahşap parçalada kaplanmış olup; mihrab nişinin kenarlarında silmeler halinde, iç içe girmiş sitilize kıvrık dal, yaprak ve geometrik motiflerden meydana gelen çakmalı ve oymalı ahşap tezyinatı vardır. Mi h ra b nişinin üstü, kenan ince kordon şekilde sivri kemerle nihayetlenmiştir (Res: 12). Mihr::lb'ın taç kısmı; yanyana getirilerek çakılmış çıtalarla tıpkı yelpaze gibi açılmış tavus kuşu kuyruğu şeklinde bir kompozisyonla tezyin edilmiş ve dış kenarlar buğday başağı motifi şeklindedir. Minber, ahşaptan çakma tekniği ile yapılmıştır. (Res:l3). Yan yüzleri, ahşap düz zemine önceden tezyin edilmiş ahşap, geometrik şekilli parçacıkların çakılması suretiyle süslenmiştir. Minber korkulukları; kafes şeklinde, çıtaların çaprazlama çakılması suretiyle yapılmıştır. Vaaz kürsüsü; güneydoğu köşede, konsol biçiminde tamamen ahşaptan yapılmıştır. Kafes şeklindeki çakmalı olarak yapılan korkulukları ile minberler benzerlik göstermektedir. C::lmiin B::lntsi ve İnş::l T::lrihi : Doğu cephesindeki, ahşaptan çift kanatlı giriş kapısının üst kısmındaki eski yazılı, altı satırlık taş kitabede; "Azjz eyle dü ::llemde il::lhi ehl-i hayratı Olup banisi beş kardeş, Hüda vere mük:ıfatı Biri Kadir, biri Ahmet, bir Mehmet olup bant Biri Seyyid'dir,Hüseyin'le Halil'e vire cenneti Sene bin iki yüz seksen bir içinde olup tekmil Hüda mağfur ede bunda namaz kılan cemaati". manzumesi yazılıdır (Res: :14). Bu kitabeden ve Küçük Ali Oğlu C::lmii vakıf mütevellisi, aynı zamanda camii inş::l ettiren beş kardeşten Mehmet Dede'nin torunu olan Halis Çelik' den öğrendiğimize göre;c::lmii, H.l281 (1861) yılında kitabede ismi geçen beş kardeş tarafından yapılmış ve adını da babaları olan "Küçük Ali"nin adı verilmiştir. III-HA TIB CAMİİ, Yukarı mahallede, Karaçayır Deresi'nin aktığı Çayır mevkii doğrultusunun sağında, Fatih Caddesi üzerindeki Çatal Çeşme'nin karşısında inşa e dilmiştir. Hatıb Camii'in inşa tarihi ve hanisi hakkında kesin bir bilgimiz yoktur. c:ımi, çeşitli zamanlarda büyutc tamiratlar görmüş, duvarlar moloz taştan örülmüş ve üzeri sıvanarak subasman seviyesinden çatıya kadar beyaz kireç ile badanalanmıştır (Res: 15). Yapı, kareye yakın,dıştan dışa 12. 55X 13.00 m ölçüsünde, toprak zeminden yaklaşık 90 cm. yükseltilmiş bir platform üzerine inş::l edilmiştir (Pl:1n:4). Kuzey-batı cephedeki, son zamanlarda yapılan demir aksamlı camek::lnlı bir bölme halindeki ayakkabılık kısmına, altı basarnakli betonarme merdivenlerle çıkılmaktadır. Ayrıca, batı cephe duvarında; yuvarlak kemerli, ahşap çerçeveli, 88 X225 cm. ölçüsünde iki büyük pencere yer almakta olup, biri pencerelerin arasında, diğeri kapı ile pencere arasında olmak üzere eski yazılı iki taş kit::lbe mevcuttur. Güney cephede; mihr::lbın sağına ve soluna gelecek şekilde yerleştirümiş, yuvarlak kemerli, ahşap çerçeveli, 88 X 225 cm.ölçüsünde iki, doğu cephesinde üç ve kuzey cephesinde ise, bir büyük pencere yer almaktadır. Harim'e kuzey-batı cephedeki çift kanatlı kapı ile girilmektedir. Harimin üzeri; mihr::lb duvarına dik olarak yer-
52 leştirilen ve har1mi üç sahına ayıran, iki sıra halinde, ikişer ahşap sütunun taşıdığı, ahşap hatıllar üzerine ahşap kirişlemedir. Üzeri kara örtü ile kapatılmıştır. Tamiratlar esnasında, bu kara örtüye dokunulmamıştır. Ahşap sütunlar, 25 cm. çapında ve 4.50 m. yüksekliğindedil Ahşap sütunlar, zemindeki rutubetin ağacı çürütmemesi için devşirme mermer kaidelere oturtulmuş o lup; bu kaideler döşeme üstünde açıkça görünmektedir. Orta sahın,yan salıınlardan hem geniş, hem de daha yüksektir. Mahfile hartme giriş kapısının hemen önünden yükselen ahşap merdivenier ile çıkılmaktadır. Mahfil'in döşemesi; yanlardan, doğu ve batı cephe duvarlarına, arkada kuzey cephe duvarına, hartın tarafında ise, camiin üst örtüsünü destekleyen ahşap iki sütun ile desteklenmiştir. Mahfilin korkulukları, tezyinatsız küçük ahşap direkierin aralıklı olarak birbirine paralel çakılması ile yapılmıştır. Mihn:lb, hartın içerisinde en göze çarpan kısımdır (Res:16). Tamamen ahşaptan, çakmalı ve oymalı olarak yapılmıştır. XIX. yüzyılda yapılmış olmasına rağmen Anadolu Selçuklu geleneğini yaşatmaktadır. Selçuklu devrinin sitilize bitkis~l motiflerinin, yeni bir anlayışla alışaba tatbiki suretiyle meydana getirilen ve XVIII.yüzyıldan sonra, Konya ve çevresinde yaygınlaşan, yeni bir üslubun temsilcilerindendir. Oyma tezyinatlı, geometrik ve bitkisel şekilli ahşap parçalar kadife kaplı düz zemin üzerine çakılmışlardır.mihn1bın taç kısmının köşelerinde birer çengel olup, orta kısmı sitilize edilmiş ıllemli bir kubbe şeklindedir (Res:l7). Anadolu'da ve bilhassa Konya çevresindeki Ladik Ulu Camii, Beyşehir-Bayındır Köy camilerde bu şekilde tezyin edilmiş ahşap mihrablara rastlamakta yız. Mihrab, son zamanlarda kötü bir şe REMZİ DURAN kilde yaldız boya ile boyandığından ahşap çakmaların altındaki kırmızı kadife pek belli olmamaktadır. Minber ve vaaz kürsüsü de ahşaptan yapılmış, fakat orijinal değildir. Zira, vaaz kürsüsü, minber ve mahfil korkulukları 1922-1923 yıllarındaki tamiratdan sonra yapılmışlardır. Camiin Banisi ve İnşa Tarihi: Hatıb Camii'in inşa tarihi ve Mn1si ~akkında.bilgimiz yoktur. Ancak camiın cemaatınden ve o mahallede muktın yaşlılardan aldığım mahlmata. göre, 1922-1923 yıllarına kadar duvarları kerpiç olan camiin, bu tarihte duvarları moloz taştan yeniden örülmüş ve tabanı da rutubeti önlemek için taşlarla doldurulmuştur. 1950 yıllarında camün kara örtüsü, oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatı ile muhafaza altına alınmıştır. Batı cephe duvarında yer alan ve belli olmayan biri nereden getirildiği yarım daire şeklinde üç satırlık diaeri dikdörtgen şeklinde dört satırl~k ~ski yazılı taş kitabeler ve Bizans devrine ait Latince yazılı bir mermer kitabe, cami duvarları tamiratı esnasında bu cepheye yerleştirilmiştir. Yalnızca bir kısmi okunabilen yarım daire şeklindeki taş kitabede (Res:18). "El Sultan Beni' haza medrese el mübflreke Fi Eyyam'ül Sultan..." Yazıları okunabilmektedir. Medrese kelimesi geçen bu kitabeye istinaden burasının evvelce.küçük bir medrese oi?uğunu, sonradan tamir görerek camıye çevrildiğini ve inşa tarihininde M1656 yılı olduğunu belirtenler vardır (13).. Ancak, burasınm evvelden beri cami olduğu, zamanla bozulan kerpiç duvarların değiştirildiği ve kitabelerin bu tamiratlar sırasında getirilip yerleştirildiği, mahallede muktın yaşlılar ve bu t~~ira tl ar sırasında işçi olarak çalışan kışılerce ma'lümdur.kitabenin bir medreseye ait olabileceğini inkı:tr etmiyoruz. Mamafih, bu kitı:tbelerin tamiratlar sırasında. buraya yerleştirildiğine göre, nereye aıt olabileceği suali akla geliyor. Evvelce,Sarayönü Yukarı mahallede, Pir Hüseyin Bey Cı:tmii'nin batı istikametindeki avlusunda bir medrese {13) H.ÖZDAG. a..g.e., 7.
KONYA SARAYÖNÜ'NDE ÜC AHSAP CAMii 53 veya iptidat mektebi olduğunu, Küçük Ali Oğlu Cı:tmii vakıf mütevellisi Halis çelik ve bu mahallede uzun yıllardan beri muktm yaşlılar zikrediyor. Fakat yazılı kaynaklarda böyle bir yapıdan bahsedilmiyor. Sarayönü'nün bugüne kadar pek iyi araştırılınadığı göz önüne alınırsa, böyle bir yapının varlığından bahsedilmemesi bizleri şaşırtmamaldır. Bu yapıya ait anlatılanlardan başkaca herhangi bir mtmari kalıntıya rastlanmamaktadır. Bu kişilerden, camiin batı tarafında; duvarları kerpiçten, üzeri kara örtü ile örtülü küçük dikdörtgen planlı, tek katlı, üç yönde pencereleri olan bir yapının evvelce mevcud olduğup.u ve burada tedrisat yapıldığını öğreniyoruz. Sarayönü'nde bu kitabenin kullanılmış olabileceği başka bir yapı bilinmediğinden ve Pir Hüseyin Bey Camii'nin avlusunda evvelce var olduğu söylenen medrese-iptidai mektebi-den başka bu fonksiyonda herhangi bir medrese yapısı olmadığından, bu kitıtbenin Hatıb Camii'ne değil, Pir Hüseyin Bey Cı:tmii'nin avlusundaki yapıya ait olabileceğini düşünebiliriz. SONUÇ: Sarayönü'ndeki mevcut camilerde de Orta Asya ve Anadolu Selçuklu Cami geleneğinin yaşatıldığı görülmektedir. Sarayönü'nün en eski ve en büyük camii olan Pir Hüseyin Bey Cıtmii, Moğol istilasından sonra Anadolu'da yapılmaya başlanan ahşap sütunlu bü- yük camiierin (Konya-Sahip Ata Camii, Beyşehir Eşrefoğlu Cı:tmii vb.) bir devamı, adeta taklididir. Camii; dikdörtgen planlı, ahşap direkli, düz damlı, kıble :duvarına dik istikamette uzanan salıınlar, giriş kapısının yan cephede yer alması, orta salıının yan salıınıardan daha geniş ve daha yüksek tutulması ile Anadolu Selçuklu Ulu Camii plan şernalarına kısmen uygunluk göstermektedir. Pir Hüseyin Bey Cı:tmii'nden ilham alınarak, yaklaşık aynı tarzda yapılmış olan Hatıb Camii'nin inşı:t tarihini bilme~emize rağmen, XIX.yüzyılda yapılmış olan; tamamen ahşaptan,gerek ağaç oyulmak ve gerekse işlenmiş küçük parçaların çiviyle, kadife kaplı düz zemin üzerine çakılmak suretiyle tezyin edilmiş mihrı:tbı, Anadolu-Selçuklu geleneğini yaşatması bakımından çok ehemmiyetlidir. Pir Hüseyin Bey ve Hatıb Camii'nin plan, form ve tezyinatının adeta tek bir yapıda toplanmasından meydana getirilen Küçük Ali Oğlu Camii'nde diğerlerinden farklı olarak doğu cephesinde, revaklı bir son cemaat ıp.ahalli oluşturulmuştur. Konya ve çevresinde ahşap direkli ve düz damlı camiler yaygındır. Ladik Ulu Camii, Obruk Camii, Beyşehir-Bayındır ve Köşk Köyü Cı:tmileri ve Doğanhisar Ulu Camii; hem inşa malzemesi, hem tezyinatı, hem de plan şeması ile Sarayönü Camilerine büyük benzerlik gösterirler. Nakışları, maalesef tamiratlar yüzünden tamamen yok olmpştur. - RESİM 1- Pir Hüseyin Bey Camii, Kuzey-batı 'dan görünüş
54 REMZİDURAN RESİM 4- Pir Hüseyin Bey Camii, İç görünüş RESİM 2- Pir Hüseyin Bey Cami Batı cephesi RESİM 3-Pir Hüseyin Bey Camii, Tavan'dan detay RESİM B- Pir Hüseyin Bey Camii, Mahfil çıkıntısı
KONYA SARA YÖNÜ'NDE ÜC AHSAP CAMİİ 55 RESİM B- Pir Hüseyin Bey Camii Vaaz Kürsüsü RESİM6- Pir Hüseyin Bey Camii Mihrabı RESİM 7- Pii Hüseyin Bey Camii Milirab'dan detay
56 REMZİDURAN RESİM lo- Küçük Alioğlu Camii Güney-doğu'dan görünüş RESİM 9- Pir Hüseyin Bey Camii Avludaki yazhk mihrab RESİM 12- Küçük Alioğlu Camii. Mihrab RESİM ll- Küçük Alioğlu Camii Son cerrıaat mahallinin içeriden görünüşii
KONYA SARA YÖNÜ'NDE ÜC AHSAP CAMİİ 57 RESİM 14- Küçük Alioğlu Camii Kitabe RESİM 13- Küçük. Alioğlu Camii Minber RESİM 15- Hatıb Camii Güney-batı 'dan görünüş
58 REMZİDURAN RESİM 16- Hatıb Camii Milirab RESiM 18- Hatıp Camii Batı duvarındaki yarım daire şeklindeki kitabe RESİM 17- Hatıb Camii Milirab'dan detay
KONYA SARA YÖNÜ'NDE ÜC AHSAP -CAMİİ 59 OL El, J ------{ ------J ---- ---ı! -----; -- -----,' -----i ; ı -- r.~.--~ ~ ~ ~- --! :ı:: <( u > w CD ; ' b ı ı ı.o-- '.ff (L -------~ l::::: gı N -.- -.1 ~---, - i! o i a:ı Ol N ;::: 3 ::ı "' s oc. CC :.:.C::: CC.CC. :: : ~:' ---- i ;---- ı ----, ;~;~~~~ ı ı r:j57 ::-.:~_:::... --!,... -! ~ı ~ ~ ~l"::c:_;;~.;~>lq. :N :C: = D.CCC:.-:==:;ı._.J ı S \le J.., ~ o "' <ı: «<: -' <ı. Q -. -.. --- ~-
58 REMZİDURAN RESİM 16- Hatıb Camii Mihrab RESİM IS Hatıp Camii Batı du vanndaki yanm daire şeklindeki kitabe RESİM 17- Hatıb Camii Milirab'dan detay
KONYA SARA YÖNÜ'NDE ÜC AHSAP CAMİİ 59 ' ' b 1 : '. i,-:i.: u-!!--- -- :::<: <( u >-!H z: :;::: w ın =:f ' co Ol N ~....-.~ ~i --.. - 3 ::ı "' SBE 1 ' b : i ' ~~~P:;~~ 1 ' 1 ı! 1.-- --.. ~... ~... _.. 1 ~. ', ' co Ol N =-~:pi~=: -~ :---- - 1!( \\... ::~::-.::::::::. :_:::: ::...::::_ :: :.: :)cf.:: :~~{.:::: o:::: --.~::~~;~~:: ~::=}d: ::. -:: ::_-.-~ :.: : : ::.: o:.:::-_:_:: S \le ~ı ~ ' '" Q ~ o ID M a 7: "'... "--.
60 REMZİDURAN 1310 1 1.\ 1 Q 1 \ ~~~r-!~ilıi:!t.yı~ll'llnlı~---r--~-----~~--------~ Lı Yi ı ı 1 1 1 /. 310 <R 10J ~:i ~i!:~ ı c.-.---9i~i'rjr::; ~::.:. ::~~.:: ::.:: 1 9----p~==;=lo~ o C") '000 ~ ~w IT:-:: ı--ı--ı i--- - (...-ı't----1 - - ı.- '~-~--~ 'p ==~/ 8 1 ~/1.-------''-- ''---~+---,;..J---L'---ı--ı-ı--,...,...,""'"""'.1 V ~ j ı ll " l ı ı ı \ KÜCÜK ALi OGLU CAMii
ı, KONYA SARA YÖNÜ'NDE ÜC AHSAP CAMİİ +-------------QlO ----------------4 ~~----------~---r-----r----ı/----r-\------------------~-- :! : :L nı ı ~--,k"ij ı.ı ı ı ı o 9 1 '\~-----. c:ı n 'ı om Ap- 1--l----l r----ı---- 1--.J.ı--U-- p.-- [ 1 1 D $2 N fb \ ~090 1 J ı ll ı ı ll fvl ~QQQ L~.. ı,._ı,:!_.~ı ı._i.._- ---- - -- --.._.. ---- --~ - -- ------- --------------~:: ~~ 4[~'-----------------ı3_ıo_- ~~-----------------tl.ı_:, l!. l,. L-~=======-C.2::::::=~~~~~---- ---------.. ~' ~ o 2. 3-o..._.""''...ı- ~.ı......ı.... ı... ö 1/50 KÜÇÜK ALİ OGLU CAMfi
375 8 Q o ;:;; ~---. ~~~ ~-- o h 2. 3~ lı" tı 'C' t Pl.AN: 4 R.D ö: 1/:D HATİP CAMİİ