Ekmelüddîn Bâbertî yi Keşif Yolunda I. Ekmelüddîn Bâbertî Sempozyumu 28-30 Mayıs 2010 Editör Selçuk Coşkun BAKÜTAM Bayburt Kültürü ve Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi
2014 Bayburt Üniversitesi Rektörlüğü Bu eserin tüm yayın hakları, Bayburt Üniversitesi Rektörlüğüne aittir. Yayıncının yazılı izni olmadan kısmen veya tamamen basılamaz, çoğaltılamaz ve elektronik ortama taşınamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Bu kitapta yer alan tüm yazıların dil, bilim ve hukuk açısından sorumluluğu yazarlarına aittir. ESER ADI : Ekmelüddîn Bâbertî yi Keşif Yolunda I.Ekmelüddîn Babertî Sempozyumu BAYBURT ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO : 5 ISBN NO : 978-605-61893-5-7 Tasarım : Muhammet S.KARACA Baskı : Zafer Ofset Yenikapı Caddesi No.1 25100 Yakutiye / ERZURUM 0442 234 22 85
BÂBERTÎ VE EN-NÜKETÜ Z-ZERİFE Fİ TERCİH-İ MEZHEB-İ EBİ HANİFE ADINDAKI RİSALESİ M. Sadi Çöğenli Giriş Mezhep imamlarından biri olan İmam Azam Ebû Hanife, sahip olduğu ilmî kudreti ve özellikle fıkıh ilmindeki görüş ve düşünceleriyle daha hayatta iken İslâm devletinin pek çok yerinde tanınmış ve meşhur olmuştu. Görüşleri ders verdiği bölgenin sınırlarını aşarak her tarafta beğenen veya beğenmeyen her kes tarafından okunuyor ve tartışılıyordu. Bu durum kendisine taraftar topladığı gibi karşıt görüş belirten kişilerin de sayılarını artırmıştır. Daha hayatta iken sünnette muhalefet etmekle veya hadis bilmemekle itham olunmuş olan İmam Azam hakkındaki bu ithamların ölümünden sonra da sürdürüldüğü görülmektedir. 1 İmam Azam ın ehl-i rey oluşu ve hadis bilmediği etrafında yapılan mücadele ve tartışmalar hicri IV. asırdan itibaren mezhep taassubunun ilerlemesiyle birlikte daha da artmıştır. Özellikle Hanefiler ile Şafiiler arasında oldukça şiddetlenen bu tartışmalar o kadar ileri gitmiştir ki, İmam Azam Ebû Hanife nin bid atçı olduğu hatta dinden çıktığı iddia edilmiş veya peygamber mertebesinde savunulmuştur. Buna karşılık olarak da İmam Şafii ye hücum edilmiştir. Kısaca bu tartışmalar ve münakaşalar içerisinde her iki mezhebin imamı için ağır ithamlar yapılmıştır. 2 1 Ebû Hanife, Muhammed Ebû Zehrâ, Çeviri, Osman Keskioğlu, Konya 1959, s. 298. 2 Ebû Hanife, Muhammed Ebû Zehrâ, Çeviri, Osman Keskioğlu, Konya 1959, s. 7-9.
282 M. Sadi Çöğenli İnsaf haddîni aşan bu tartışmalar içerisinde her iki mezhebe mensup ilim adamlarının büyük bir kısmı, bu ithamları hoş karşılamayarak bu durumu bir haksızlık ve hak yoldan sapma olarak görmüşlerdir. Mesela, şafii olduğu halde İmam Azam ı savunanlar olduğu gibi, hanefi olduğu halde İmam Şafii yi savunanlar da bulunmuştur. Bunlardan Celalüddîn es-süyûtî Tebyîzü s-sahîfe f î menâkıbi l-imam Ebî Hanîfe adında; yine Şafii mezhebinden olan ve İmam Azam ın ehl-i rey olmadığını belirten İbni Hacer el-heysemî, el-hayrâtu lhisân f î menâkıbi l-imami l-a zam Ebî Hanîfe ve İmam Şa rânî aynı konuda Mîzân adında bir eser yazarak 3 İmam Azam ı savunmuşlar ve bu konu hakkında insaflı davranılması gerektiğini belirtmişlerdir. 4 Bâbertî ve Risalesi Ekmelüddîn Bâbertî VIII. /XIV. asırda yaşamış ve hayatının büyük bir kısmını Mısır da geçirmiş büyük bir ilim adamıdır. Fıkıh, tefsir, kelâm, nahiv, sarf ve belağat gibi pek çok alanda eser yazmış olması ve Seyyid Şerif Cürcani (öl. 816/1413), Molla Fenârî (öl. 834/1430) ve Şeyh Bederüddîn Simâvî (öl. 820/1417) gibi ünlü ilim adamlarına hocalık yapmış olması onun ilmi seviyesinin düzeyi hakkında söze hacet bırakmamaktadır. Bâbertî nin eserlerden biri de en-nüketü z-zerife fi Tercih-i Mezheb-i Ebi Hanife adındaki risalesidir. Neşrini yaptığımız bu risalenin konusu, yukarıda örnek olarak saydığımız İmam Azam Ebû Hanife yi savunan eserler niteliğindedir. Yani, Şafii mezhebinin mensupları tarafından ileri sürüldüğü iddia edilen ve İmam Azam Ebû Hanife nin hadisleri kaynak almadan verdiği belirtilen görüşler ile Bâbertî nin bunlara verdiği cevapları içermektedir. Bâbertî, bu iddialara cevap vererek Hanefi mezhebinin üstünlüğünü ve İmam Azam Ebû Hanife nin hadise dayanarak hüküm verdiğini ispatlamak istemiştir. Bundan dolayı da kendisinin Hanefi mezhebini tercih ettiğini belirtmektedir. Daha önce belirttiğimiz İmam Azam hakkındaki tartışmaların, Ekmelüddîn Bâbertî nin yaşadığı VIII. asırda da devam ettiği anlaşılmaktadır. Zira Bâbertî, bu risaleyi, Ebu Hanife nin Buharî nin hadislerini bilmediğini ve böylece Peygamberin hadislerine muhalefet ettiği 5 tarzındaki eleştiriler üz- 3 Muhammed Zâhid el-kevserî, Fıkhu Ehli l-irâk ve Hadîsuhum, nşr. Abdulfettâh Ebû Gudde, Beyrut, 1418/1997, s. 35; Ebû Hanife, Muhammed Ebû Zehrâ, Çeviri, Osman Keskioğlu, Konya 1959, s. 9. 4 Bu konudaki tartışmalar ve savunmalar için bkz. Muhammed Zâhid el-kevserî, Fıkhu Ehli l- Irâk ve Hadîsuhum, nşr. Abdulfettâh Ebû Gudde, Beyrut, 1418/1997, s. 25-38. 5 Risale, mukaddime, vrk. 204b
En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 283 erine yazdığını ve bunu da arkadaşlarının isteği üzerine kaleme aldığını belirtmektedir. Bâbertî nin bu risalesi, yukarıda belirttiğimiz eserler çerçevesinde tartışmalı bir durumda olduğu söylenebilir. Şöyle ki, Hanefi mezhebini aşırı bir savunma veya Şafii mezhebine karşı aşırı bir davranış sergilemiş olması söz konusudur. Bundan dolayıdır ki, Bâbertî nin bu risâlesine karşı iki reddiye yazılmıştır 6 : 1-el-İttiba : Sadrüddîn Ali b. Ali b. Muhammed b. Ebi l-iz el-hanefi el-ezdi (ö. 792/1390) 7 tarafından kaleme alınan bu reddiye 1401 yılında Lahor da, 1405 yılında da Amman da Şeyh Muhammed Ataullah Hanif ve Asım b. Abdullah el-karyuti tarafından tahkik edilerek basılmıştır. en-nüket in tamamını içeren bu reddiyede -Nüket- metninin yanlışlarla dolu olduğunu müşahede ettik. 2-Celalüddîn Resula b. Ahmed b. Yusuf et-tibbani el-hanefi (ö. 793/1391) 8 tarafından yazılan reddiye. Bu reddiye hakkında bir bilgi elde edemedik. Yine burada dikkat çekici husus olan durum, bu iki reddiyeyi yazan müelliflerin her ikisinin de Hanefi mezhebine mensup oluşudur. Gerek Türkiye ve gerekse yurt dışında pek çok nüshası bulunan bu risalenin müellif nüshasını esas alarak yayınladık. Bu nüsha, Ayasofya 1384 numarada kayıtlı mecmuanın 204b-211a varakları arasında yer almaktadır. Müellif bu risalesini üç ana bölüm halinde kaleme almıştır: Birinci bölümü Mukaddime oluşturmaktadır. Bu kısmı üç Mebhas adında üç alt bölüm halinde; ikinci bölümü, on altı Mes ele olarak incelediği Maksat adında; üçüncü bölümü ise Hatime adında kaleme almıştır. 6 Bakınız: Keşfü z-zunun (1/852-853). 7 Hakkında bilgi için bakınız: Mu cemü l-müellifin 2/480 8 Hakkında bilgi için bakınız: Mu cemü l-müellifin 1/500;714.
284 M. Sadi Çöğenli
F317 F707 F907 F17 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 285. - 9 F607. -. 16 10 13 F017 15 F217 12 14 : 11 F807..... : : 9 10 11 12 13 14
286 M. Sadi Çöğenli 458 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 17 F417 20 F717 18 F517 19 F617.. : -. : - : 15 16... 17 18. 19. 20
F917 F 718 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 287 M. Sadi Çöğenli 459 21 22. - - - -.. ": 6065. 1962/4 2362/5 " ": ":465/4" " 21.". 22
F127 F027 F27 288 M. Sadi Çöğenli 460 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale. 24 23 : : - - : :. 25 : 878 = 264.. 23 383/1 :.. 2/1 : 24 25
F527 F627 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 289 M. Sadi Çöğenli 461 28. 27 F427 26 F327. : 29..... 26 27.14 28 " " 29.
F 729 290 M. Sadi Çöğenli 462 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 31 F827. 30 F727. - 32 - :. 981 = 370. 202/1 :. 30. 933 = 321 267/1 :. 31 82 32
F237 F037 F 731 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 291 M. Sadi Çöğenli 463 : 35 : 33. 36 - F37-34. :204/3. 33.. 411 / 8 :. 1174/570 34 35 36.
F637 F537 292 M. Sadi Çöğenli 464 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 37 : F437 :. 39.. - -.. 38. 24/4 :. 1003 = 393. 400/13 : 37 38 795/178 39
En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 293 M. Sadi Çöğenli 465. - - 40 F737 -.. -... 23/5 : 40
294 M. Sadi Çöğenli 466 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale -.. 42 F937 41 F837. -. - -.. 41 42
F047 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 295 M. Sadi Çöğenli 467. -. -.. - - - - - -. : 43 78 43
F 741 296 M. Sadi Çöğenli 468 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale :. - - - - - -. 44. - -. 60 44
En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 297 M. Sadi Çöğenli 469.. - - - -... : 45. F247. ": 266 /5." 45
298 M. Sadi Çöğenli 470 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale -. -. - - - - - -.... : 46 F347.. : : 46
F47 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 299 M. Sadi Çöğenli 471... :. 47... - - :. - - 228 47
300 M. Sadi Çöğenli 472 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale - -... - -..... - - :
F747 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 301 M. Sadi Çöğenli 473 49 F647-48 F547 : - - 50.- ":. ". 50 232/4 :. 48 49
302 M. Sadi Çöğenli 474 En-Nüketü z-zerife Fi Tercih-İ Mezheb-İ Ebi Hanife Adındaki Risale 51 F847..."" 51