TR41 BURSA ESKİŞEHİR BİLECİK BÖLGE PLANI HAZIRLIK ÇALIŞMALARI BURSA TARIM, TARIMA DAYALI SANAYİ VE ORMANCILIK ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU BİLGİ NOTU Dünyada büyüyen gıda ihtiyacı ve özellikle güvenli gıdaya verilen önemin giderek artmasıyla, tarım sektörü vazgeçilemez önemini yeniden kazanma eğilimindedir. Köyden kente olan göçün artması ve böylelikle tarımla geçinen nüfusun azalmasına rağmen, dünyadaki gıda kalitesi, tüketicinin korunması ve sağlığına yönelik kontrol yapılarının güçlendirilmesi ihtiyacı tarımın farklı bir boyutta yol alma ihtiyacını doğurmaktadır. Aynı zamanda, dengeli ve sürdürülebilir kalkınmanın ayrılmaz parçası olan kırsal kalkınma da, tarımın yanında, kent ve kırsal arasındaki gelişmişlik farklılıklarının azaltılması, bu yolda kırsalda farklı geçim kaynaklarının oluşturulması adına ulusal stratejilerle de önem kazanmaktadır. Bu bilgi notunda, öncelikli olarak Bursa ili için tarım sektörü değerlendirilmiş, onun çerçevesindeki ormancılık, balık yetiştiriciliği gibi diğer alanlara da değinilmiştir. TARIM 1. Kırsal Nüfus 2012 yılı köy ve belde nüfusunun toplam nüfus içindeki payına göre 26 Düzey 2 bölgesi sıralandığında, bölgeler içinde TR41 Bursa Eskişehir Bilecik Bölgesi,TR52 İzmir Bölgesi'nden sonra en düşük dördüncü kırsal nüfus oranına sahip bölgedir. Tablo 1- Belde/Köyler Nüfusu ve Kırsal Nüfus Oranı (%) Belde ve köyler nüfusu Kırsal Nüfus Oranı* (%) 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 Türkiye 17 905 377 17 754 093 17 500 632 17 338 563 17 178 953 25,04 24,47 23,74 23,2 22,72 TR41 446 657 440 385 431 643 424 046 414 243 12,97 12,55 12,01 11,66 11,25 Bilecik 303 089 300 671 296 921 292 322 286 159 28,73 26,59 23,07 24,94 24,09 Bursa 88 076 85 983 82 730 80 892 78 920 12,09 11,79 11,4 11,02 10,65 Eskişehir 55 492 53 731 51 992 50 832 49 164 11,87 11,38 10,82 10,35 9,99 Kaynak: TÜİK- ADNKS Not: Kırsal nüfus oranı için belde ve köy nüfusu oranının toplamdaki oranı alınmıştır. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 1
40 Kırsal Nüfus Oranı (%) 30 20 10 0 2008 2009 2010 2011 2012 Türkiye TR41 Bilecik Bursa Eskişehir Grafik 1. Kırsal Nüfus Oranı (%) Belde ve köylerde yaşayan nüfus açısından 81 il değerlendirildiğinde, Bursa en düşük kırsal nüfus oranına sahip 6., Eskişehir 5., Bilecik ise 14. ildir. Düzey 2 bölgeleri arasında, İstanbul, Ankara ve İzmir bölgelerinden sonra TR41 Bölgesi, dördüncü düşük kırsal nüfus oranına sahiptir. Tablo 2. Kırsal Nüfus Artış Hızı (%0) Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2009-8,48-14,14-8,01-24,05-32,25 2010-14,38-20,05-12,55-38,57-32,9 2011-9,3-17,76-15,61-22,47-22,56 2012-9,25-23,39-21,31-24,68-33,36 Kaynak: TÜİK- ADNKS verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Not: Kırsal nüfus için belde ve köy nüfusu alınmıştır. Bursa ili, diğer TR41 illeriyle aynı şekilde kırsal nüfusunda düşüş yaşamaktadır. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 2
2008 2007 Grafik 2. Kırsal Nüfus Artış Hızı 2. Ekonomide Tarımsal Üretimin Payı TR41 Bölgesi, toplam GSKD ile 2008 yılı değerleri itibariyle 26 bölge içinde İstanbul ve Ankara bölgelerinden sonra üçüncü sırada yer almaktadır. Tarım sektörü bazında Türkiye de sektörlere göre Gayri Safi Katma Değer (GSKD) rakamlarına göre, tarımın GSKD deki payı 2007-2008 yıllarında değişmeyerek % 8,5 kalmış, ancık TR41 Bölgesi için tarım sektörünün GSKD i rakamsal olarak 2 967 432 000 TL den 3 096 864 000 TL ye çıkmış olmasına rağmen tarımın GSKD içindeki payı %5,8 den %5,5 e gerilemiştir. TR41 Bölgesi genelinde %12,35 artan GSKD, bölgedeki tarım sektöründe %4,36 olarak artmıştır. Bölgedeki sektör payları gözönüne alındığında, bölgede hizmetler sektörü GSKD inin Türkiye deki hizmetler sektörü GSKD inde yaşanan artışın üzerinde %15,65 olarak etkisi vardır. Tablo 3. Sektörlerin Gayri Safi Katma Değerdeki (GSKD) Payı 2007-2008 Tarım Sanayi Hizmetler TR Türkiye 8,5 27,8 63,7 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 5,8 43,6 50,5 TR Türkiye 8,5 27,2 64,3 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 5,5 42,1 52,4 Kaynak: TÜİK- Ulusal Hesaplar Kaynak: TÜİK- Ulusal Hesaplar Grafik 3. 2008 Yılı Türkiye ve TR41 Bölgesi için Sektörlerin Gayri Safi Katma Değer İçindeki Payı Yıllar itibariyle, tarım sektörünün GSKD içindeki payı bölgeler itibariyle sıralandığında, 2008 yılında TR41 Bölgesi, tarım sektörünün GSKD i içinde en düşük paya sahip beşinci bölge olmuştur. Ancak, TR41 bölgesi tarım sektörü GSKD i miktar olarak incelendiğinde, tarım sektörünün GSKD içindeki önemi birbirine yakın olan bölgelerden TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın ile karşılaştırıldığında, TR41 bölgesi tarım sektörü GSKD bu bölgenin yaklaşık beş katı, TR31 İzmir Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 3
bölgesinin ise 1,5 katıdır. Bu nedenle, yıllar itibariyle TR41 bölgesinde düşüş yaşandığı gözlemlense de Türkiye açısından TR41 bölgesi hala tarım sektörü anlamında önemli bir katma değer sağlayıcısıdır. Grafik 4. Yıllar Göre Tarım Sektörünün Bölge GSKD İçindeki Payı Tarım sektörünün bölge katma değerindeki payında yaşanan azalma gibi, TR41 Bölgesi tarımının Türkiye tarım sektörü GSKD içinedeki payı da 2007 yılından 2008 yılına %4,61 den %4,28 e düşmüş, paralel olarak da tarıma katkı açısından da sıralamadaki yeri 10. Sıradan 12. Sıraya gerilemiştir. Tablo 4. Bölgenin Tarım Faaliyet Kolundaki Gayri Safi Katma Değerinin Türkiye Tarım Gayri Safi Katma Değeri İçindeki Payı (Cari fiyatlarla) 2007-2008 (Yıllara göre en yüksekten düşüğe göre ilk 12 sırada yer alan Düzey 2 Bölgeleri sunulmuştur) Bölge Kodu Bölge Adı 2007 Bölge Kodu Bölge Adı 2008 TR Türkiye 100,00 TR Türkiye 100,00 TR62 Adana, Mersin 7,79 TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 8,48 TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 7,66 TR62 Adana, Mersin 7,28 TR61 Antalya, Isparta, Burdur 7,05 TR61 Antalya, Isparta, Burdur 6,56 TR32 Aydın, Denizli, Muğla 5,86 TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 6,21 TR52 Konya, Karaman 5,61 TR32 Aydın, Denizli, Muğla 6,15 TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 5,41 TR52 Konya, Karaman 5,61 TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 4,91 TR22 Balıkesir, Çanakkale 5,12 TR22 Balıkesir, Çanakkale 4,91 TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 4,70 TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 4,63 TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane 4,50 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 4,61 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 4,43 TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane 4,51 TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır 4,30 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 3,98 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 4,28 Not: 2007 ve 2008 yılları için bölgeler, paylarına göre her yıl için ayrı sıralanmıştır. Kaynak: TÜİK- Ulusal Hesaplar rakamlarından hesaplanmıştır. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 4
3. Tarımda İşgücü Tarım işkolundaki işgücüne bakıldığında, 2012 yılı itibariyle TR41 bölgesinde istihdam edilenlerin %12,2'si tarım sektöründe yer almaktadır ve bu oran Türkiye oranı olan %24,6'nın yarısı kadardır. Bu oran ile TR41 Bölgesi, İstanbul, Ankara ve İzmir'den sonra sektörel olarak tarımda en az istihdamı barındıran dördüncü bölgedir. Kaynak: TÜİK- Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları Grafik 5. Türkiye ve TR41 Bölgesi İçin İstihdam Edilenlerin İşkollarına Göre Dağılımı Yıllar itibariyle sektörel bazda işgücü istatistiklerine göre, 2008-2012 yılları ele alındığında, 2010-2012 yılları arasında Türkiye bazındaki tarımda işgücü oranıyla TR41 bazındaki oran aynı eğilimi göstermiştir. Sonuç olarak, son beş yıl çerçevesinde TR41 Bölgesinin tarım işgücü oranıyla Türkiye geneli için tarımsal işgücü oranı aynı değişimi göstermemektedir. Kaynak: TÜİK- Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları Grafik 6. Tarım Sektöründe İstihdam Edilenlerin Oranı (%) Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 5
Grafik 7. TR41 Bölgesi Tarımda İstihdam (15+ Yaş) 4. Tarımsal Krediler Türkiye de alınan tarım kredilerine bakıldığında, 2008-2011 yıllarında arasında 2,5 katına çıkmış, aynı zamanda toplam kredi içindeki payı da %3,42 den %4,05 e yükselmiştir. Bursa ili için de toplam tarım kredi miktarı 2008-2011 yıllarında artmış, ancak oran olarak bakıldığında 2011 yılında tarım kredisinin toplam kredi miktarındaki oranı düşmüştür. Tablo 5. 2008-2011 Yılları TR41 İlleri Tarımsal Kredileri (bin TL) Tarım Kredi 2008 2009 2010 2011 Türkiye 9 834 008 11 489 293 17 723 331 24 527 567 TR41 618 910 754 069 1 011 387 1 322 588 Bursa 361 245 486 465 698 984 948 400 Eskişehir 193 733 198 929 234 627 275 434 Bilecik 63 932 68 675 77 776 98 754 Toplam Kredi İçinde Tarım Kredisinin Payı (%) Türkiye 3,42 3,65 3,93 4,05 TR41 5,11 6,04 5,58 5,28 Bursa 3,92 5,23 5,06 4,90 Eskişehir 8,09 7,53 6,53 5,79 Bilecik 13,04 12,84 11,01 10,37 Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği 5. Tarımda Dış Ticaret 2012 yılı Bursa ili tarım ihracatı toplam TR41 tarım ihracatının %75,3 ünü oluşturmaktadır. Bursa ilinin tarımdaki ihracatı, 2008-2011 yıllarında artış yaşamış, özellikle bu artış 2010 yılında dikkat çekici bir oranda gerçekleşmiştir. Ancak, 2012 yılında Bursa tarım ihracatı yaklaşık %6 düşmüştür. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 6
Tablo 6. Tarım İhracatı 208-2012 bin Dolar Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2008 10 297 030 200 389 175 367 24 300 722 2009 10 242 840 215 765 175 655 38 602 1 507 2010 11 528 536 305 943 240 533 58 774 6 637 2011 13 784 187 352 055 260 195 80 156 11 704 2012 14 585 283 323 834 243 911 66 105 13 818 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Grafik 8. TR41 İllerinin Tarım İhracatının Türkiye Tarım İhracatı İçindeki Payı Not: Tarım ihracatı içine Dünya Ticaret Örgütü'nün tanımlarına göre STIC (Standard International Trade Classification-Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması) 'e göre gıda ürünleri ve canlı hayvanlar kapsanmıştır. Kapsanan bölümler, 0- Gıda ve canlı hayvanlar (Balıklar ve diğer deniz ürünleri hariç), 1- İçecekler ve tütün, 4- Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar ve 22- Yağlı tohumlar ve yağlı meyveler. Grafik 9. STIC (Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması) e Göre TR41 İlleri İhracatı 2008-2012 Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 7
Grafik 10. 2012 Bursa Tarım İhracatının Dağılımı 6. Tarımsal Üretim Değeri Bursa ili bitkisel ürün değeri, 2009-2008 arası %10,29 ve 2011-2010 arası %21,06 artış yaşamışken, 2010-2009 yılları arası %13,29 azalış yaşamıştır. Grafik 11. TR41 İlleri Bitkisel Üretim Değeri Tablo 7. TR41 İlleri Bitkisel Üretim Değeri Değişimi (%) TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2009-2008 9,52 10,29 10,81 2,88 2010-2009 -2,03-13,29 27,13 19,86 2011-2010 17,28 21,06 13,57 6,52 Canlı hayvanlar değeri için de Bursa da 2008-2011 arası sürekli bir artış yaşanmıştır. Ancak, hayvansal ürün değeri 2011 yılında önemli bir düşüş yaşamıştır. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 8
Grafik 12. TR41 İlleri Canlı Hayvanlar Değeri Tablo 8. Bursa İli Bitkisel, Canlı Hayvan ve Hayvansal Ürünler Değeri 2008-2011 Bitkisel üretim değeri (1000 TL) Canlı hayvanlar değeri (1000 TL) Hayvansal ürünler değeri (1000 TL) 2008 2 210 985 428 015 528 314 2009 2 438 476 484 293 609 511 2010 2 114 469 644 547 744 791 2011 2 559 831 823 562 216 147 Kaynak: TÜİK Grafik 13. Kişi Başına Tarımsal Üretim Değeri Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 9
7. Tarımsal Yapı 7.1. Tarım Alanı Tarım arazilerinin dağılımına bakıldığında, Bursa daki bitkisel tarım çeşitliliğinin arazi dağılımından gözlemlemek mümkündür. Bursa da tarım arazilerinin büyük bölümünü ekilen alan oluştururken, meyve ve uzun ömürlü bitki alanları da önemli bir orandadır. Kaynak: Grafik için veri kaynağı Türkiye İstatistik Kurumu Grafik 14. Bursa Tarım Alanı Dağılımı Not: Meyve alanları plantasyon (toplu) alanlar olup, dağınık ağaçların alanları dahil edilmemiştir. Sebze bahçeleri ve süs bitkileri alanına örtü altı alanları da dahildir. Bursa ilinde, örtü altı alanının %82,7 si plastik seralı alandır ve örtü altında sebze üretimi yapılmaktadır. 2012 yılı örtüaltı üretiminin %80 ini hıyar oluşturmakta, diğer örtüaltı üretimi yapılan başlıca ürünler ise, marul, semizotu ve domatestir. Tablo 9. Bursa İli Niteliklerine Göre Örtüaltı Alanı (dekar) Toplam (dekar) Alçak tünel (dekar) Cam sera (dekar) Plastik sera (dekar) Yüksek tünel (dekar) 2008 561 0 277 265 19 2009 398 0 245 141 12 2010 422 0 39 383 0 2011 560 2 105 450 2 2012 767 15 115 634 3 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu 8. Bitkisel Üretim Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 10
8.1. Bitkisel Üretim Bursa ilinin sebze ürünleri grubundaki en önemli ürünü domates ve özellikle de salçalık domatestir. Domates ekili alanının %93,79'unda sofralık domates yetiştirilmektedir. Bursa sebze ekili alanının %27,6'sında salçalık domates ekili bulunmaktadır. Aynı zamanda salçalık domates, Bursa da üretilen sebze toplamının %55 ini oluşturmakta, sofralık ve salçalık domates üretimi ise toplamda sebze üretiminin %68 ine karşılık gelmektedir. Tablo 10. Bursa-2012 Yılı Seçilmiş Sebzeler Ekilen Alan (Dekar) Üretim (Ton) Domates (Salçalık) 144 210 1 083 014 Domates (Sofralık) 53 754 259 152 Karpuz 28 380 97 760 Biber (Sivri) 33 895 71 017 Fasulye (Taze) 40 402 53 605 Biber (Dolmalık) 17 505 49 119 Biber (Salçalık) 14 570 44 678 Patlıcan 13 763 35 259 Kavun 14 868 33 858 Bezelye (Taze) 25 962 31 498 Soğan (Kuru) 47 219 27 354 Pırasa 7 978 26 957 Karnıbahar 11 745 26 369 Lahana (Beyaz) 7 249 22 915 Kaynak: TÜİK Not : Değerler hem açıkta hem de örtü altı üretimi kapsamaktadır. Grafik 15. Bursa Seçilmiş Sebzelerin Üretimi Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 11
Bursa da örtü altı üretimi, örtü altı tarımına uygun daha sınırlı alanlarda yapılabilmekte, bu nedenle TR41 Bölgesi nin diğer illerine kıyasla daha az örtü altı üretimi bulunmaktadır. Tablo 11. Örtü Altı Sebze ve Meyve Üretimi (Ton) Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2007 5 052 796 26 695 5 217 5 069 16 409 2008 5 063 265 35 930 5 560 7 047 23 323 2009 5 524 777 44 437 4 794 7 411 32 232 2010 5 750 466 54 158 6 350 8 810 38 998 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Tarla ürünleri açısından, Bursa ilinin en önemli ürünü silajlık mısırdır ve silajlık mısır üretimi toplam tarla ürünleri üretiminin yaklaşık %52 sine karşılık gelmektedir. Buğday üretimi ise tarla ürünleri üretiminin yaklaşık %12 sini oluşturur ve Bursa ili buğday üretimi, Eskişehir ilinin buğday üretiminin yaklaşık yarısı kadardır. Tablo 12. Bursa-2012 Yılı Seçilmiş Tahıl ve Diğer Tarla Ürünleri Üretim (ton) Mısır (Silajlık) 893 440 Buğday (Diğer) 214 039 Yonca (Yeşil Ot) 166 480 Şekerpancarı 108 907 Mısır (Dane) 104 859 Fiğ (Yeşil Ot) 59 041 Patates (Diğer) 42 329 Arpa (Diğer) 23 917 Ayçiçeği (Yağlık) 20 711 Çeltik 17 015 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Bursa ilini bitkisel üretimde çok önemli bir şekilde öne çıkaran domates ürününün yanı sıra, ana olarak Bursa ili meyvecilikte çok önemli bir üreticidir. En fazla üretimi olan armut üretiminde Türkiye de 81 il arasında açık farkla birinci olan Bursa yı 2012 yılında 56 353 ton armut üretimiyle Antalya ili izlemektedir. Aynı şekilde, 81 il içinde şeftali üretiminde de en yüksek üretim miktarına sahip olan Bursa nın şeftali üretimindeki en yakın takipçisi 80 757 tonla Çanakkale dir. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 12
Tablo 13. Bursa-2012 Yılı Seçilmiş Meyveler Üretim (ton) Türkiye üretimi içindeki payı (%) Armut 132 068 29,84 Şeftali (Diğer) 101 546 18,67 Üzüm (Sofralık-Çekirdekli) 78 257 4,98 Zeytin (Sofralık) 55 126 11,48 Çilek 35 788 10,17 Kiraz 29 288 6,22 İncir 25 265 9,19 Elma (Starking) 21 289 1,61 Erik 20 250 6,75 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu 8.2. Organik Tarım Türkiye de 2011 yıl sonu itibariyle organik bitkisel üretim yapan 15 642 çiftçi, organik hayvansal üretim yapmakta olan 205 çiftçi bulunmaktadır. Organik bitkisel üretim yapan çiftçilerin %1 i TR41 bölgesinde bulunmakta, TR41 bölgesinde organik hayvansal üretim yapan sadece 1 çiftçi bulunmaktadır. Tablo 14. Bursa İli OrganikTarım Organik bitkisel üretim yapan çiftçi sayısı Organik Tarım Yapılan Alan (ha) Organik bitkisel üretim miktarı (ton) 2007 365 662 10 043 2008 387 1 205 14 974 2009 249 478 7 227 2010 177 518 7 358 2011 125 1 521 8 989 Kaynak: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 8.3. İyi Tarım Türkiye de İyi Tarım Uygulamaları (İTU) 07/12/2010 tarihli ve 27778 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan İyi Tarım Uygulamaları Hakkında Yönetmelik hükümleri doğrultusunda yürütülmektedir. Tablo 15. İyi Tarım Uygulaması Yapılan Üretim Alanı (dekar) 2007-2010 Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2008 60 231 1 086 1 086 - - 2009 1 702 804 4 207 2 863 1 344-2010 781 741 14 457 11 552 2 217 688 2011 499 632 8 423 7 914 368 141 Kaynak: Gıda Hayvancılık ve Tarım Bakanlığı - Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 13
Tablo 16. İyi Tarım Uygulayan Üretici Sayısı 2010 Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2010 4 540 501 431 11 59 2011 3 042 200 186 4 10 Kaynak: Gıda Hayvancılık ve Tarım Bakanlığı - Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü 9. Hayvancılık 9.1. Canlı Hayvanlar 2011 yıl sonu itibariyle Türkiye koyun varlığının %1,12'sı, keçi varlığının %1,32'si Bursa ilindedir. Bursa TR41 Bölgesinin koyun varlığının %33'üne, keçi varlığının %43'üne sahiptir. Grafik 16. Bursa Küçükbaş Hayvan Varlığı 2007-2011 2011 yıl sonu itibariyle Türkiye büyükbaş hayvan varlığının %1,39 u Bursa dadır. Bursa ili, TR41 Bölgesinin manda varlığının %77,24 üne, kültür sığırının %52 sine, melez sığırın %55,482ine ve yerli sığırın %42,57 sine sahiptir. Grafik 17. Bursa Büyükbaş Hayvan Varlığı 2007-2011 Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 14
2011 yılı itibariyle Türkiye İnek sütü üretiminin %1,54 ü Bursa da gerçekleşmiştir ve 2011 yılında bu üretim ile Bursa 81 il içinde 23. sıradadır. Tablo 17. Süt Üretimi 2011 İnek sütü Keçi sütü Koyun Manda Toplam (ton) (ton) (ton) sütü (ton) sütü (ton) Türkiye 15 056 210 13 802 428 320 588 892 822 40 372 TR41 437 468 406 623 8 610 21 763 471 Bursa 226 448 212 802 4 428 8 840 377 Eskişehir 167 809 154 102 2 724 10 892 91 Bilecik 43 211 39 719 1 458 2 031 3 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu 2011 yılı itibariyle kümes hayvanları varlığının %3,29 u Bursa ilinde bulunmaktadır. TR41 Bölgesi kümes hayvanları varlığının %56 sı Bursa dadır. Tablo 18. Kümes Hayvanları Sayısı (baş) Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2007 273 548 489 11 809 286 6 615 965 3 344 987 1 848 334 2008 249 043 739 11 148 824 6 270 609 3 022 153 1 856 062 2009 234 082 206 10 630 288 5 872 112 3 520 762 1 237 414 2010 238 972 961 9 806 922 5 586 221 3 447 898 772 803 2011 241 498 538 14 211 961 7 951 241 5 391 005 869 715 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Not: Kümes hayvanları sayısına tavuk, hindi, kaz ve ördek sayıları dahil edilmiştir. Bursa da kümes hayvanları yetiştiriciliğini büyük oranla et ve yumurta tavukçuluğu oluşturmaktadır. Grafik 18. 2011 Yılı TR41 İlleri Tavuk Sayısı Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 15
9.2. Arıcılık Bursa ili 2011 yılı itibariyle bal üretiminde 81 il içinde 33. Sıradadır. Tablo 19. Bursa İli Arıcılık Köy sayısı Toplam kovan Yeni kovan sayısı Eski kovan Bal üretimi (ton) Balmumu üretimi (ton) 2007 381 40 202 37 067 3 135 486 35 2008 346 49 861 47 128 2 733 658 30 2009 344 54 637 53 353 1 284 810 28 2010 313 55 026 54 026 1 000 651 20 2011 421 65 404 63 331 2 073 747 27 Kaynak: TÜİK 9.3. İpekböcekçiliği SS. Koza Tarım Satış Kooperatifler Birliği (Kozabirlik) ne bağlı olan Bursa, Bilecik, Alanya, Mihalgazi, Adana Satış Kooperatiflerinden üçü TR41 bölgesinde bulunmaktadır. Grafik 19. TR41 İlleri Üretilen Yaş Koza Miktarı 2008-2011 Tablo 20. Bursa İli İpekböcekçiliği Köy sayısı Hane sayısı Açılan kutu sayısı (adet) Yaş koza (kg) 2007 24 98 281 4 366 2008 18 73 200 4 392 2009 16 55 161 4 852 2010 16 55 160 4 343 2011 24 97 142 7 000 Kaynak: TÜİK Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 16
ORMANCILIK 2010 yılı Orman Amenajman planındaki orman alanlarına göre Bursa ili Türkiye ormanlarının yaklaşık %2,25 ine ev sahipliği yapmaktadır. Tablo 21. Orman Alanı 2010 2012 Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik Orman alanı (ha) 21 678 134 1 064 485 484 330 351 506 228 649 Normal (ha) 11 558 668 616 467 320 107 160 964 135 396 Bozuk (ha) 10 119 466 448 018 164 223 190 542 93 253 Kaynak: Orman Genel Müdürlüğü- Orman Amenajman Planları Arşivi Orman Genel Müdürlüğü nce yürütülmekte olan ağaçlandırma faaliyetleri devam etmektedir. Tablo 22. Bursa İli Ağaçlandırma Faaliyetleri 2007-2010 Toplam ağaçlandırma faaliyetleri (hektar) Ağaçlandırma faaliyetleri (hektar) Özel ağaçlandırma faaliyetleri (hektar) 2007 557 100 457 2008 1 023 344 679 2009 693 209 484 2010 1 832 443 1 389 2011 563 153 410 Kaynak: Orman Genel Müdürlüğü Ormancılık, ikincil orman ürünlerinin değerlendirilmesi ve pazarlanması ile kırsalda ayrı bir gelir getirici faaliyet olma potansiyeline sahiptir. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 17
BALIKÇILIK Bursa ilinde deniz balıkçılığı, içsu balıkçılığı ile kültür balıkçılığı yapılmaktadır. Deniz balıkçılığının Marmara Denizi nde yapıldığı Bursa ilinde özellikle İznik Gölü, içsu avcılığı için önemli bir potansiyele sahiptir. Tablo 23. Balık Yetiştiriciliği (Kültür Balıkçılığı) - Yetiştirilen Balık Miktarları (ton) 2008 2009 2010 2011 Alabalık (İçsu) 841 613 243 420 Aynalı Sazan (İçsu) 55 39 51 13 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Tablo 24. İçsu (Tatlısu) Balıkçılığı- Seçilmiş Tatlı Su Ürünleri Avlanma Miktarları ( ton) 2008 2009 2010 2011 Gümüş 2983 2725 2359 1872 Kızılkanat 169 159 163 156 Kurbağa 132 124 115 45 Sazan 63 159 193 185 Turna 95 91 119 91 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 18
TARIMA DAYALI SANAYİ Bursa, gerek konumu, ulaşım ağlarına yakınlığı gerekse de gıdanın hammaddesi tarım ürünlerine yakınlığı ile gıda sektörüne evsahipliği yapan bir ildir. Tarıma dayalı sanayinin alt sektörlerinin dağılımına bakıldığında her alanda gıda sektörünün üyelerinin ilde bulunduğu gözlemlenebilir. Özellikle, süt ve süt ürünleri, meyve-sebze ilçeme (konserve ve salça) alanlarında sektörün önemli temsilcileri Bursa dadır. Tablo 25. Bursa İli Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletme Sayısı Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletme Sayısı SAYI Süt ve Süt Ürünleri (Hayvansal Yağ dahil) 187 Yumurta ve Yumurta Ürünleri 34 Et ve Et Ürünleri 124 Makarna 1 Tahıl, Un ve Unlu Mamuller 544 Dondurulmuş Gıda 10 Meyve-Sebze İşleme- Paketleme (Konserve ve salça dahil) 295 Gıda Katkı ve Yardımcı Maddeleri 1 Gıda ile Temas Eden Maddeler 88 Bitkisel Yağ 29 Kuruyemiş ve Çerezler 14 Zeytinyağı 26 Baharatlar 28 Hazır Yemek ve yemek fabrikası 231 Su Ürünleri 2 Gazlı İçecekler ve Meyve Suyu 27 Şekerli Mamuller 78 Alkollü İçecekler 5 Pastacılık Ürünleri ve Tatlılar (Ekmek Fırınları dahil) 1511 Nişasta ve Nişasta Mamulleri 2 Yem 34 Bisküvi 7 Diğer 615 TOPLAM 3 893 Kaynak: Bursa İli Tarımsal Yatırım Rehberi Şubat 2013 Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı 19