ATATÜRK ÜN BÜYÜK TAARRUZ DE ERLEND RMELER

ATATÜRK ÜN BÜYÜK TAARRUZ DE ERLEND RMELER Atatürk s Evaluations on The Great Attack Cezmi ERASLAN ÖZET Atatürk Türk istiklal harbinin en son ve önemli aflamas olan büyük taarruz ile ilgili olarak yapt konuflmalarda pek çok önemli hususun alt n çizmifltir. Gerek askeri harekât hakk nda söyledikleri, gerekse savafl ve toplum hayat üzerine yapt de erlendirmeler onu anlamak hususunda büyük önem tafl maktad r. Bu makalede onun tek adam de il ekip adam oldu unu gösteren anlay fl n de erlendirmeye çal flt k. Anahtar Kelimeler: Atatürk, Büyük Taarruz, Türk Ordusu, Türk toplum hayat. * Prof. Dr, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. Akademik hayat na 10.10.1985 de Genel Türk Tarihi Anabilim dal nda Araflt rma Görevlisi olarak bafllayan Dr. Eraslan, 1989 y l nda, ngiliz arfliv ve kütüphanelerinde araflt rma yapmak üzere Londra da bulundu. Nisan 1991 de II. Abdülhamid Devrinde Osmanl Devleti nin slam Birli i Siyaseti adl tezini vererek Tarih Doktoru unvan n alan Dr. Eraslan, Temmuz 1991 de Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal nda Yard mc Doçent olarak göreve bafllad. Ekim 1994 te Yeni Osmanl lardan Atatürk e Türk Ayd n nda Cumhuriyet Düflüncesinin Geliflimi konulu takdim tezi ile Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Doçenti unvan n ald. 1995 y l nda Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal nda Doçentlik kadrosuna atand. 1992-96 y llar aras nda (Anabilim Dal Baflkan Prof. Dr. Mehmet Saray n T.C. D fliflleri Bakanl -T KA Bafl Dan flmanl süresince) Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal Baflkan Vekilli i yapt. 1995-2001 y llar aras nda Atatürk Araflt rma Merkezi Bilim Kurulu Aslî Üyeli i yapt. Ayr ca Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal Baflkan olan Doç. Dr. Eraslan, Aral k 2004'te itibaren Atatürk Araflt rma Merkezi Baflkanl Yay n Çal flma Grubu Üyeli ine seçilmifl olup bu görevlerini halen sürdürmektedir. 10 Ocak 2005 de Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal Baflkanl na seçilen Dr. Eraslan, 8 Aral k 2005 tarihinde Profesör olmufltur. SAYFA SOSYAL 6 BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SOSYAL SAYI: 2, BiLiMLER A USTOS DERGiSi 2008 / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS SAYFA 2008 15

ABSTRACT Atatürk has underlined a lot of important case in his speeches on the Great Attack that was the last and the most important stage of Turkish independence war. His sayings on either military operations or war and social life have great importance in order to understand of his thought. In this article we have tried to appreciate his understanding of team mentality, rather than one man concept. Key words: Atatürk, the Great Attack, Turkish Army, Turkish social life. *** Türk stiklal Harbinin en son safhas n teflkil eden Büyük Taarruz aflamas 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesiyle bafllayan ve zmir in iflgali ile en ileri derecesine varan düflman iflgalinden Türk yurdunu ve milletini kurtaran mukaddes bir süreçtir. Türk milletinin bilhassa Sakarya "melhame-i Kübra"s ndan sonra bir bütün halinde Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun reisi, baflkumandan Gazi Mustafa Kemal in etraf nda toplanarak kazand bu zafer Anadolu nun sonsuza kadar Türk yurdu olarak kalaca n tescillemifltir. Atatürk ün büyük nutkunda "her safhas yla düflünülmüfl, ihzar, idare ve zaferle intaç edilmifl olan bu harekât, Türk ordusunun, Türk zabitan ve kumanda heyetinin, yüksek kudret ve kahramanl n tarihte bir daha tespit eden muazzam bir eserdir. Bu eser, Türk milletinin hürriyet ve istiklal fikrinin lâyemut abidesidir..." (Atatürk, 1989; 450). Sözleriyle tan mlad bu zafer Türk milletine giydirilmek istenilen Sevr paçavras n kesinlikle yok etti i gibi diplomasi sahas ndaki baflar lar n da kayna olmufltur. Biz bu çal flmada büyük asker ve devlet adaml vasf n n seçkin örneklerinin verildi i ilk de erlendirme konuflmalar n incelemeye, bu güne fl k tutacak esaslar n alt n çizmeye çal flaca z. 30 A ustos 1924 de Dumlup nar da yap lan ilk anma töreninde Türk Oca ad na konuflan Hamdullah Suphi Tanr över, Atatürk ve efli Latife Han m, Afyonlular, köylü han mlar, çiftçiler, erlerimiz ve subaylar m za hitaben flöyle diyordu: "Burada, hâdise sözden çok kuvvetli bir mevkidedir. Ben size ne söyleyebilirim ki, bu ovalar n üstünde geçen vak alar kadar derin, manal, beli ve flümullü olsun Söz burada fiil karfl s nda acizdir. Bak yorum, aram zda Anadolu kad nlar var, hiçbir felâketin üstüne gözyafl ak tmam fl, yüzleri kayalar gibi kat, yüzleri da bafllar ndaki kayalar gibi yan k, say s z muharebelere say s z flehitler vermifl Anadolu kad nlar var. Aram zda alaca gömlekleriyle, ç plak ayaklar yla köylüler ve köy çocuklar görünüyor. Da bafllar ndaki yaylalardan Yörükler inmifl, içtimaa onlar da gelmifller, içtima tamamd r. Burada olanlar kadar burada olmayanlar da burada Türk milletinin ruhu, bu harp meydan n n kenar nda flimdi el ba lam fl duruyor" SAYFA 16 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

(Tanr över, 2000; 102). Türk milletinin harp sahas nda elde etti i baflar lar n zemininde yatan birlik ve bütünlü ün önemini ortaya koyan bu manzaray günümüzde gerçeklefltirmek milli birlik ve beraberli in devam için en etkili yollardan biri olacakt r. Atatürk ün bu ilk kutlama töreninde yapt konuflmaya geçmeden önce s ca s ca na Meclise bilgi verirken 4 Ekim 1922 tarihli konuflmas nda alt n çizdi i hususlara iflaret etmekte fayda vard r. Baflar bir kiflinin eseri de ildir: Türk istiklal harbinin en son aflamas ndaki konuflma öncelikle flu sorunun cevab n vermifltir. Zaferin Sahibi kimdir? Atatürk, Büyük Taarruz un hemen akabinde TBMM yi bilgilendirmek için 4 Eylül 1922 tarihinde yapt konuflmada elde edilen zaferin adresini göstermifltir. "Milletin mukadderat n do rudan do ruya deruhde ederek yeis yerine ümit, periflanl k yerine intizam, tereddüt yerine azim ve iman koyan ve yokluktan koskoca bir varl k ç karan Meclisimizin, civanmert ve kahraman ordular n n bafl nda bir asker sadakat ve itaatiyle emirlerinizi yerine getirmifl oldu umdan dolay, bir insan kalbinin nadiren duyabilece i bir memnuniyet içindeyim. Kalbim bu meserretle dolu olarak pek aziz ve muhterem arkadafllar m bütün dünyaya karfl temsil ettikleri hürriyet ve istiklâl fikrinin zaferinden dolay tebrik ediyorum" (Büyük Zafer Hakk nda 4 Ekim 1922 tarihinde TBMM de yapt konuflma, Atatürk ün Söylev ve Demeçleri (bundan sonra ASD) I, 1997; 265). Dikkat edilirse Atatürk elde edilen neticeyi Meclise, kurmay heyetine, neferinden genelkurmay baflkan na kadar Türk Ordusuna ve her türlü fedakârl a katlanan Türk milletine mâl etmektedir. Burada flahs na ç kar lan pay sadece görevini yapm fl olmaktan duyulan mutluluktur. Muhalifiyle muvaf kiyle, cephede savaflan yla, geri planda elefltiri yapan yla Türk Milletini bir bütün halinde kendi ekibi olarak gören bir anlay flla karfl karfl yay z. Bu anlay fl ve sahibini de erlendirirken ezber edilmifl kilifle sözleri tekrarlamaktan kaç nmak gereklidir. Atatürk yapt klar n milletinin beklentilerini karfl lamaktan ibaret gören bir millet adam d r. Elde edilen zaferin büyüklü ünün ancak tarihçilerin inceden inceye tetkikinden sonra mümkün olaca n n bilinci ile bu konuflmada meclisin onun a z ndan bir fleyler duymak iste ini tatmin için kendisince önemli görülen noktalara temas etmifltir. Büyük Taarruzun gerek askeri, gerek lojistik, gerekse siyasi haz rl k ve uygulama safhalar hakk nda tatminkâr de erlendirmeler yap lm flt r. Dolay s yla biz burada Atatürk ün de erlendirmelerinin içinden gerçeklefltirilen hamlelerin mahiyetine yönelik olanlar öne ç karmay uygun buluyoruz. SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 17

Atatürk ve Türk Milleti nin ilk tercihi savafl de il bar flt r: Sakarya Meydan Muharebesinden sonra her zaman oldu u gibi durumu Meclise arz ederken belirtti i düflman ülkeden kovuncaya kadar taarruza devam etmek karar n n gerçeklefltirilebilmesi için flartlar haz rlamak gerekti. Zira "ordumuzun o günkü hâli, vaziyeti, fleraiti ve vesaiti hemen uzun mesafeler üzerinde seri hareket icras na müsait bulunmuyordu". Her fleyden önce bu sahadaki eksiklikler tamamlanmal yd. Eksiklikleri tamamlamak için milletin elindeki imkânlar n sonuna kadar ordu emrinde kullan lmas gerekecekti. Bu haz rl klar n tamamlanmas hemen cephe hareketinin bafllamas yla neticelenmedi. Evet, harp sahas nda düflman yenecek noktaya gelinmiflti. Ancak bu toplanan birikimin de tüketilmesi demekti. Dolay s yla en son bar flç çare kullan lmadan giriflilecek bir savafl n cinayet olaca na inanan Gazi Mustafa Kemal, hedefe önce kan dökmeden ulaflmak yolunu bir vazife olarak denedi. Bunun için "en k ymetli arkadafllar m zdan hüsnü tetkikine ve isabet-i nazar na fevkalade ehemmiyet ve itimat etti imiz mühim ricali hükümetimizden Fethi Beyefendi Hazretlerini Londra ya kadar göndermifltik". Fethi Bey, ngiltere ve di er büyük devletlerin merkezlerindeki sorumlu ve yetkili devlet adamlar yla her türlü görüflme, müzakere ve sulh yapmak için tam yetkili idi. TBMM hükümeti ve baflkumandan n "hissiyat- insaniyemizin icabat olarak", yapm fl oldu u bu giriflim lay k oldu u karfl l alamad için Fethi Bey in raporu: "makas d- milliyemizin istihsali, ancak faaliyet-i askeriye ile kabil olabilecektir. Baflka tetkike, baflka tefsire mahal yoktur" (Ayn konuflma, ASD I; 267) ifadeleriyle bitti. Avrupa daki siyasi temsilcilerin raporlar da ayn do rultuda olunca hem insan olman n bir gere i hem de milletin birikimlerini, de erlerini harcamadan neticeye ulaflmak için yap lan hamleden sonra ifl silahlara kal yordu. Taarruz Plan n n Haz rlanmas -(Netice Tesadüf De ildir): Taarruz karar ndan önce Erkân Harbiye-i Umumiye Reisi ve Baflkumandan son bir kontrol için cepheye giderek orduyu tekrar gözden geçirmifl, düflman mevzilerini incelemifl ve kati olarak taarruza haz rl k emrini ondan sonra vermifltir. Atatürk diyor ki: "Efendiler! Taarruzumuz, öteden beri Erkân Harbiye-i Umumiye Reisi Pafla hazretlerinin pek derin ilme ve vukufa ve pek derin feyiz ve tecaribe müsteniden ihzar etti i plân dâhilinde vuku bulacakt. Bu plan düflman ordusunu kaç rmak için de il, fakat tutup bo mak esas n ihtiva eden bir plând " (Ayn konuflma, ASD I; 267). SAYFA 18 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

En ince ayr nt s na kadar tamamen düflünülmüfl, tespit edilmifl, haz rlanm fl, idare edilmifl ve neticelendirilmifl olan bu taarruzun hiçbir flekilde tesadüf olarak görülemeyece inin alt n çizen Atatürk, düflman n bu felakete maruz kalmamak için ne yapmak laz m gelirse hepsini yapt n da belirterek haklar n teslim etmiflti. Ayn zamanda savafl n her kademesinde fikir birli i içinde oldu u üç flah stan özellikle bahsetmekteydi. "Kemali hürmet ve tebcil ile zikretmek mecburiyetindeyim ki, do rudan do ruya harekât- askeriye ile alâkadar ve bunu ihzar ve idareye memur olan her üç zat da benimle tamamen hemfikirdi. Zikretmek mecburiyetindeyim ki, ayn kuvvet ve kanaatle bana ifltirak eden bu zevattan birisi muhterem Erkân harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Pafla Hazretleridir. Di eri Garp Cephesi kumandan smet Pafla ve üçüncüsü de Müdafaa-i Milliye Vekili Kâz m Pafla Hazerat d r. Ordu kumandanlar paflalar hazerat ile kolordu ve f rka kumandanlar harekât büyük bir cesaret ve maharetle idare etmifller ve di er bütün cüzütam kumandanlar da flayan g pta ve siyayifl bir hissi fedakâri ile ifay- vazife eylemifllerdir (Ayn konuflma, ASD I; 282). Hemen ifade edelim ki yukar da her kademedeki askeri ve idari sorumlulardan bafllayarak ordunun en k demsiz askerine kadar mücadelenin içinde yer alanlar bir bütün olarak mütalaa eden, her ferdi ekibinin bir üyesi gören ve fikrî farkl l klar örten Baflkumandana mukabil kumandanlar s k nt lar dile getirmifllerdi 1. Zafer, Neferinden Komutanlar na Türk Ordusu nun Baflar s d r: Taarruz plan n n hayata geçirilmesinde Ordu nun her ferdinin büyük fedakârl klar yapt, kahramanl klar gösterdi i flüphesizdir. Atatürk, ün Türk milletinin temsilcilerine gün be gün anlat rken yapt de erlendirmeler zaferin mahiyetini de kendili inden ortaya koyar niteliktedir. Taarruzun ilk k sm nda Türk ordusunun topçu k talar n n katk lar n flöyle aktarmaktad r: "Arkadafllar! Topçular m z bu mevzilere gece geldiler ve karanl k içinde mevzi ald lar ve fecirle beraber bütün dünyan n gözlerinin aç ld zaman atefle bafllad lar. Kemali takdirat ve hürmetle bunu zikretmek isterim ki, topçular m z n o gün göstermifl oldu u maharet ve vukuf, bütün dünya topçular için misal olacak mahiyetteydi. Hayat- askeriyemde bu kadar mükemmel bir topçu ve bu kadar mükemmel idare edilmifl bir topçu atefli nadiren gördüm. Topçular m z saat 4.30 da endahta bafllad lar; bilirsiniz ki, 1 Bat Cephesi kumandan smet Pafla bilhassa Yakup fievki Pafla ve Ali hsan Sabis Pafla n n itirazlar n dile getirirken ( nönü, 1992; 283 286); Cephe kurmay baflkan As m Gündüz de taarruz plan n n haz rlanmas konusundaki fikir ayr l klar n farkl bir aç dan dile getirmifltir. (Gündüz, 1973; 151-152). SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 19

topçulukta evvelâ atefl tanzim etmek için, endaht yap l r. Yar m saat zarf nda bütün bu cephe üstünde endaht tanzim edilmifl ve saat beflte yani yar m saat sonra, bu sayd m nikat üzerine fliddetle tesir endaht na bafllanm flt r" (Ayn konuflma, ASD I, s. 270). Türk subaylar n n savafltaki cesaret, gayret ve vazifelerini yerine getirme anlay fl n ayr ca öven Atatürk, yol olmad için topçu deste inin verilemedi i T naztepe çarp flmalar n örneklemektedir. 57. F rka kumandan Reflat Bey i Mufl ta ve Suriye deki mesai arkadafll ndaki baflar lar yla çok k ymetli bir asker olarak hat rlamaktad r. Reflat Bey in hedefe ulaflmak için istedi i yar m saatlik sürede baflar l olamamas üzerine intihar etmesini kabul edilir bulmamakla beraber bir noktaya dikkat çekmeyi de ihmal etmemifltir: "Ordumuzda zabitan ve kumandanlar n kendilerine verilen vazifeyi ifada gösterdi i tehalükü ve hissî namusu göstermek isterim. Ordumuzdaki zabitan ve kumanda heyeti âliyesi yekdi erine karfl böyle bir muhabbetle, hürmetle, emniyet ve itimatla merbuttur ve mafevkten ald klar emri bir namus telakki ederek ifa ederler" (Ayn konuflma, ASD I; 271). 28 A ustos günkü muharebeler için özellikle süvari birliklerinin katk s takdirle an lm flt r. "Bütün bu muharebat olurken, süvarilerimiz tamamen düflman k taat n n gerilerinde olmak üzere, hareket ediyordu. Meselâ: Olucak ta ve Baflkilise de bazen piyade gibi, atefl muharebesi yapt ve fakat ekseriya k l c n çekti ve dörtnala düflman saflar içerisine girdi. Arkadafllar! Süvarilerimizin burada göstermifl oldu u hamaset tasavvurun fevkindedir ve gayri kabil-i tasvirdir. Henüz muharebeye girmifl taze düflman f rkalar n görür görmez süvarilerimiz tahammül edemiyorlard, bunlar tevkif etmeye imkân yoktu ve derhal k l c n çekiyor ve düflman n içerisine dal yorlard. Ve hakikaten; bu kahramanl k sayesinde garba çekilmek isteyen düflman k taat durmaya ve vaziyet almaya mecbur edildi ve o esnada bir taraftan piyadelerimiz ve topçular m z yetiflti ve düflman tekrar muharebeye mecbur ettik" (Ayn konuflma, ASD I; 275). 31 A ustos sabah harp sahas n gezerken gördü ü manzara karfl s nda düflman askerlerinin durumuna üzülmekten kendini al koyamayan Baflkumandan, "Allah n bunlara bunu mukadder etmifl olmas na göre, burada bu vaziyete girenler asker de ildir. Bunlar herhalde caniler ve katillerdir" sözleriyle tepkisini dile getirmifltir. Atatürk ün bu noktada hissi davranmad n söylemek durumunday z. Zira düflman çekilirken, u rad her yeri yakm fl, y km fl ve âciz, müdafaas z ahaliyi, kad n ve çocuklar öldürmüfl, yakm flt r. Dolay s yla "bu müthifl faciay kemali lânet ve nefretle yâdetmek laz m gelir" (Ayn konuflma, ASD I; 282) derken bir anlamda bu katillere verilen as l dersi de izah etmektedir. SAYFA 20 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

26 A ustos sabah bafllay p befl gün befl gece devam eden Afyon-Karahisar ve Dumlup nar Meydan Muharebesinin sonunda düflman n as l kuvvetlerinin imha edilmifltir. Savafl s ras nda "topçular m z n, piyadelerimizin, süvarilerimizin, makineli tüfeklerimizin, tayyarecilerimizin ve her s n f askerlerimizin gösterdikleri gayret ve kahramanl k her türlü takdirat n fevkindedir. Ve bahusus askerlerimizin yunan ordusunun kalb ve vicdan na verdi i dehflet haiz-i ehemmiyettir. O havf-ü haflyet ve dehflet buradaki mahv ü müzmahil olan k taattan baflka bütün Yunan ordusuna sirayet etmifl bulunuyordu. Müteakip hareket bunun flahid-i katîsi olmufltur. Bu muharebenin neticesi Yunanlar n ve Rumlar n kalbini s nd rm flt r. Binaenaleyh; bu muharebeye Rum S nd Meydan Muharebesi demek çok muvaf k olur. Bu suretle Afyon-Karahisar dan zmir e kadar dört yüz küsur kilometrelik mesafe, müteaddit meydan muharebeleri de dâhil oldu u halde ordular m z taraf ndan on befl günde katedilmifl ve milli ordunun bu müstesna kudret ve hareketi bilhassa flayan- tezkâr bulunmufltur" (Ayn konuflma, ASD I; 279). Meclisteki Farkl Görüfllerin de fllevi Önemlidir: Neticeyi ancak süngülerimizin gücü ile alaca m za kanaat getirdikten sonra bunu hükümet üyeleriyle paylaflan, onlar n da bütün kalb ve kanaatleriyle Baflkumandanl n karar n tasvip ve takviye etti ini belirten Gazi Mustafa Kemal, göstermifl oldu u kolayl klar dolay s yla Maliye bakan na Meclis huzurunda teflekkür ederken, Mecliste herkesin ayn fikirde olmad klar n da ifade etmekteydi. "25 A ustos günü baflta bulunan zevatla birbirimize dedik ki; Taarruz edece iz, bilâfâs la takip edece iz ve düflman imha ederek, nihayet behemehal muvaffak olaca z. Bu kanaate sahip olmayanlar da vard. Arkadafllar bu kanaate sahip olmayanlar de il; ordumuzun yerinden k p rdayamayaca ve taarruz kabiliyetinden mahrum oldu u zehab na kap lan baz kimseler de vard, belki de bu zehap ve bu sözlerin telaffuz edilmifl olmas düflmanlar m z ümitlendirdi. Belki de isabet oldu. Fakat bugün tahakkuk eden neticenin tarihimize kuvvetle fleref bahflolmas na delâlet etmifl olduklar ndan dolay, onlara da ayr ca teflekkür etmek lâz m gelir" (Ayn konuflma, ASD I; 282). Hedef Baflar lar Kal c Hale Getirmektir: Mücadeleyi ve neticesini her fleyi ile millete ve meclisine mâl eden Baflkomutan n bu tavr tabiidir ki eserin bütün milletçe sahiplenilmesine birlik ve beraberli in muhafazas na yönelik idi. Bununla birlikte Sakarya Meydan muharebesine kadar gerek düzenli orduya asker almada gerekse ihtiyaçlar n karfl lamada çekilen maddi s k nt lar kadar Meclis içinde ve SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 21

d fl nda gereksiz yere savafl istemek, vatan bofl yere tahrip ettirmek fleklinde yap lan tenkitler bilinmektedir. Atatürk büyük zaferin coflkusu ile muhaliflerine k saca cevap vermifl olmakla beraber ilgisini gelece e yöneltmifltir. Gerçekten de Büyük Taarruz mücadelenin sonunu baflar yla getirmek hususunda büyük ümitler vermiflti: "Arkadafllar! Bu Anadolu zaferi tarih aras nda, bir millet taraf ndan tamamen benimsenen bir fikrin ne kadar kâdir ve ne kadar muhyi bir kuvvet oldu unun en güzel misali olarak kalacakt r. Önümüze dikilen bütün mevanii birer, birer y k p aflt ktan sonra bugün art k Misak- Milli nin çizdi i hudutlar dâhilinde, mesut, müreffeh ve hür yaflamak için, her ne lâz msa, bunlar n hepsini istihsâl edece iz. Düflman elleriyle viran olmufl ve milletimiz taraf ndan her köflesini kurtarmak için seve, seve can verilmifl ve çocuklar m z n kan yla sulanm fl olan yurdumuzun ufkunda art k sulhun tatl günefli gecikmeyecektir. Arkadafllar! Milletimiz, tek bir adam gibi, gösterdi i sars lmaz vahdet ve gayret sayesinde bu muvaffakiyeti ihraz etmifltir. Milletimizin sulh ifllerinde de sulhtan sonraki ifllerde de, ayn himmet ve gayreti ve vahdeti göstererek; bu zaferi itmam edece ine flüphe yoktur. Bu zafer bize bir imkân bahflediyor. Biz bu imkân memleketimizin, milletimizin münevver, mesut ve müreffeh istikbali için kullanaca z (Büyük Zafer Hakk nda 4 Ekim tarihli konuflma, ASD I; 286). Atatürk ün savafltan sonra s ca s ca na dile getirdi i bu elefltirileri 1928 y l büyük Taarruz kutlamalar s ras nda da bir flekilde dile getirdi ini görmekteyiz. Gerçekten de o, "30 A ustosta sevk ve idare etti im muharebe, Türk Milletinin yan mda bulundu u halde, idare etti im ilk ve son muharebedir. Bir insan kendini, milletle beraber hissetti i zaman, ne kadar kuvvetli buluyor bilir misiniz? Bunu tarif müflküldür. E er ben, izahta izhar- acz edersem beni mazur görünüz" (Büyük Zafer Hakk nda Bas n mümessillerine demeç, ASD II; 122) sözleri ile geçmiflteki fikir ayr l klar ndan do an s k nt lar n da unutulmamas gerekti ini ihtar ediyordu. Milleti bir bütün halinde ayn hedefe sevk edebilmek yolunda yaflananlar bilerek bu tavr alabilmenin zemini ise kâmil anlamda bir devlet ve millet adam olmaktan geçmektedir. Bu zemin ortaya konan mücadele ve elde edilen eserin kal c olmas n n bir nevi garantisini oluflturmufltur. Netice Millete Hediye Edilmifltir:" Arkadafllar! Sözlerime hitam vermeden evvel kemali iftiharla flunu arzedeyim: Bu hareketi yapan bir ordunun babalar ndan ve analar ndan ibaret olan milletimiz bütün cihana karfl en yüksek mevki-i hürmeti ve mevkii izzeti kazanm flt r. Milletimiz bîperva iftihar edebilir. Bu en kuvvetli fleraitle hakk d r ve böyle bir milletin âciz bir ferdi olmakla en büyük saadeti hissediyorum. Bu muharebe meydanlar nda, emsalsiz kahramanl klar ve flehamet göstermifl olan zâbitlerimizin, neferlerimizin ve kumandanlar m z n SAYFA 22 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

her biri ayr, ayr bir menk be, bir destan teflkil eden harekât n kemali tebcille ve hürmetle ve takdirle yâdediyorum. Ve bu flehamet meydanlar nda rahmeti rahmana kavuflan flühedam z n muazzez ervah na hep beraber fâtihalar ithaf edelim. Arkadafllar! En son sözüm budur. fiehamet meydan nda ölenlerin analar na babalar na taziyeler de il, fakat tebrikât m z îsal edelim" (Ayn konuflma ASD I; 287). Atatürk daha 21 Eylül1922 de Akflam gazetesi muhabiri Falih R fk ya verdi i mülakatta "milletimiz zafer sevinci ile gerçek ve hayati menfaatlerini unutacak kadar kendinden geçmemifltir" 2 derken yukar da de erlendirdi imiz konuflmas yla bunu ispat etmifltir. Büyük zaferin üzerinden geçen ilk y lda iç ve d fl politik mücadeleler devam etti i için zaman ayr lamayan büyük zafer kutlamalar n n ilki 1924 y l nda yap labilmifltir. Genelkurmay baflkan Fevzi Pafla n n konuflmas ile bafllayan tören, üniversite, bas n, Türk Ocaklar ve di er resmi ve sivil toplum kurulufllar ndan sonra halk ad na Türkiye Büyük Millet Meclisi reisi Fethi Bey taraf ndan yap lan konuflmalarla devam etmiflti. Çal flman n giriflinde al nt lad m z Hamdullah Suphi Beyin konuflmas n n da aralar nda bulundu u bütün bu konuflmalardan sonra son sözü Cumhurbaflkan Gazi Mustafa Kemal alm flt. Atatürk e Göre Savafl Nedir? Gazi Mustafa Kemal Pafla, çok önemli gördü ü birkaç noktay vurgulad ktan sonra savafl kavram n n nas l anlafl lmas gerekti ini izah etmifltir. O na göre "harb, muharebe, nihayet meydan muharebesi yaln z karfl karfl ya gelen iki ordunun çarp flmas de ildir. Milletlerin çarp flmas d r. Meydan muharebesi, milletlerin bütün mevcudiyetler ile ilim ve fen sahas ndaki seviyelerile, ahlâklarile, harslarile, k sacas bütün maddi ve manevi kudret ve faziletlerile ve hür türlü vas talarile çarp flt bir imtihan sahas d r. Bu sahada, çarp flan milletlerin hakiki kuvvet ve k ymetleri ölçülür. Netice yaln z kuvvei cismaniyenin de il, bütün kuvvetlerin, bilhassa ahlakî ve harsî kuvvetlerin tefevvükünü sübuta vard r r. Bu sebeple meydan muharebesinde yenilen taraf milletçe ve memleketçe ve bütün mevcudat maddiye ve maneviyesiyle ma lup say l r" (Dumlup narda Konuflma, ASD II, s. 184) 3. Atatürk burada devlet adamlar na millet yönetiminde unutulmamas gereken çok temel bir esas iflaret etmekteydi. "kendilerine bir milletin talihi tevdi olunan adamlar, milletin kuvvet ve kudretini yaln z ve ancak yine 2 3 Son Taarruz Hakk nda, Akflam Gazetesi muhabiri Falih R fk ya zmir de verilen beyanat, (ASD III; 61). Bu konuflman n sadelefltirilmifl metni ve kutlama program n n ayr nt lar için bkz. (Tuncel, 1972;62). SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 23

milletin hakiki ve kabili istihsal menfaatleri yolunda kullanmakla mükellef olduklar n bir an hat rlar ndan ç karmamal d rlar. Bu adamlar düflünmelidirler ki bir memleketi zapt ve iflgal etmek, o memleketlerin sahiplerine hâkim olmak için yeterli de ildir. Bir milletin ruhu zabtolunmad kça, bir milletin azim ve iradesi k r lmad kça, o millete hâkim olman n imkân yoktur. Hâlbuki as rlar n mevlûdu olan bir ruhu milliye, kavi ve daimî bir iradei milliyeye hiçbir kuvvet mukavemet edemez" (Tuncel, 1972; 63). Mahkûm olmak istemeyen bir milleti esaret alt nda tutabilecek diktatörlerin art k dünya yüzünde kalmad na dikkat çeken Atatürk, Türk milletinin son mücadelesiyle bu hakikati dünyaya gösterdi ini ifade etmifltir. Türk tarihinin zaferlerle dolu olmas na karfl n burada kazan lan zafer kadar kesin neticeli ve dünya tarihine etkili olmufl bir baflka meydan muharebesi olmad n n da alt n çizmifltir (Dumlup narda konuflma, ASD II; 185). Yeni Türk devletinin, genç Türk Cumhuriyetinin temelinin burada sa lamlaflt r ld n, "hayat ebediyesi burada tetviç olundu" diyen Gazi, "burada akan türk kanlar, bu semada pervaz eden flehit ruhlar devlet ve Cumhuriyetimizin ebedi muhaf zlar d r" sözleriyle temeli at lmakta olan fiehit Asker abidesinin bütün o flehitlerle birlikte Türk milletini temsil edece ini hat rlatm flt r. Milli Egemenlik zaferin kazan lmas ndaki en büyük etkendir: Büyük zaferi mümkün k lan en büyük etkeni "Türk milletinin bilâkaydüflart hâkimiyetini eline alm fl olmas "nda gören Mustafa Kemal Pafla, bunun Türk ve dünya tarihinde çok büyük ve feyizli bir ink lâp oldu una dikkat çekmifltir: "Efendiler, hâkimiyeti milliye öyle bir nurdur ki, onun karfl s nda zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, mahvolur. Milletlerin esareti üzerine kurulmufl müesseseler her tarafta y k lmaya mahkûmdurlar" sözleriyle bu esasa olan inanc n dile getirmifltir (Dumlup nar da konuflma, ASD II; 185).Bu zaferin millete dayanmayan makamlar y kt n, söz konusu makam sahiplerinin Türk vatan ndan ç kar lmalar n n düflmanlar n denize dökülmesinden daha önemli bir hareket oldu una de inerek milletin bu topraklarda "tam manas yla efendi olarak yaflamas n n ancak fuzuli ve bîmâna olduktan baflka mevcudiyeti mahz zarar ve felaket olan makamlar n bertaraf edilmesiyle mümkün" olaca n n alt n çizmifltir (Ayn konuflma, ASD II; 186). Türkiye nin mevcut harap halinin sebebini Türkiye yi yönetenlerin Türkiye den baflka her fleyi düflünmelerinden kaynakland na dikkat çeken Atatürk, milletin çekti i zararlar telafi etmenin ancak "Türkiye de Türkiye den baflka bir fley düflünmemek" ile mümkün olabilece ini, selamet ve saadet hedeflerine böyle ulafl labilece ini göstermifltir. SAYFA 24 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

Yenileflme Yaflaman n Temel fiart d r: Hedefi böylece gösteren lider bunun yolunu da çok net bir biçimde çizecektir: "Efendiler, milletimizin hedefi, milletimizin mefkûresi bütün cihanda tam mânas yla medeni bir heyeti içtimaiye olmakt r". Dünyada her milletin varl, k ymeti ve ba ms zl n n sahip oldu u ve yapaca medeni eserlerle orant l oldu unu ve insanl k tarihinin kendisinin bu tespitini do rulad n ifade etmektedir. Atatürk dünyada hür ve müreffeh bir flekilde yaflamak için temel flart "medeniyet yolunda yürümek ve muvaffak olmak" fleklinde tespit etmifltir. Medeniyet yolunda durmak, ileriye de il geriye bakmak gafletinde bulunanlar n "medeniyeti umumiyenin huruflan(coflkun) seli alt nda bo ulmaya mahkûm" (Ayn konuflma, ASD II; 187) olduklar uyar s n yapmaktad r. Medeniyet yolunun baflar s rr n n sosyal ve ekonomik hayatta, ilim ve teknoloji sahas nda yenileflmeye ba l oldu unu ihtar eden Atatürk, hayata ve yaflama dair hükümlerin zamanla de iflip geliflmesinin, yenileflmesinin zaruri oldu una dikkat çekmektedir. lmî ve teknolojik bulufllar n dünyay h zla de ifltirdi i bir devirde "as rl k köhne zihniyetlerle, maziperestlikle muhafazai mevcudiyet mümkün de ildir" (Ayn konuflma, ASD II; 188) diyen Gazi Mustafa Kemal Pafla, medeniyetin, geliflme ve güçlenmenin temelinin aile hayat oldu unu milletine aktarmakta, aileyi teflkil eden kad n ve erkek unsurlar n tabii haklar na sahip olmalar n n önemini göz önüne almaktad r. Ekonomik Ba ms zl k Vazgeçilemezdir: Toplum hayat n n temelini sa lam att ktan sonra milletin zaferi kal c k lacak yeni hedeflere yönelmesi gerekti ine iflaret eden Atatürk önemi hiç azalmayacak bir hedefe iflaret edecektir. ktisadi ba ms zl k. "Bilirsiniz ki, iktisaden zay f bir bünye fakrü sefaletten kurtulamaz; kuvvetli bir medeniyete, refah ve saadete kavuflamaz; içtimaî ve siyasî felaketlerden yakas n kurtaramaz. Memleketin idaresindeki muvaffakiyet de iktisadiyat ndaki müktesebat derecesiyle mütenasip olur. Hiçbir medeni devlet yoktur ki, ordu ve donanmas ndan evvel iktisad n düflünmüfl olmas n. Memleket ve istiklâl müdafaas için vücudu lâz m olan bütün kuvvetler ve vas talar iktisadiyat n inbisat ve inkiflafiyle mükemmel olabilir" (Dumlup narda konuflma ASD II; 188) sözleriyle tespit edilen hususlar Türkiye Cumhuriyetinin kuruluflundan sonsuza kadar önemini yitirmeyecek hakikatler olarak de er kazanm flt r. Atatürk bu esaslar çerçevesinde kendisini anlayan her yafltan gençlere flöyle seslenmektedir: "Gençler! Cesaretimizi takviye ve idame eden sizsiniz. Siz almakta oldu unuz terbiye ve irfan ile insanl k meziyetinin, vatan muhabbetinin, fikir hürriyetinin en k ymetli timsali olacaks n z. Ey yükselen SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 25

yeni nesil! stikbal sizindir. Cumhuriyeti biz tesis ettik; onu ilâ ve idame edecek sizsiniz" (Ayn konuflma, ASD II; 188). Atatürk ün devlet ve milletin gelece i hususundaki ümitlerini ve beklentilerini bu flekilde ifade ettikten sonra Afyon daki o günlerin ve törenin atmosferini aktarabilmek ayr bir önem tafl maktad r. Yeni Türk devletinin kurulmas n n ve Türk milletinin bu topraklar üzerinde ilelebet hür yaflamas n n yolunu sonuna kadar açan Büyük Taarruzun isimsiz kahramanlar n n; bu topraklarda oldu u kadar kalblerimizde yatan flehidlerimizin hâl diliyle gelecek nesillere verdi i mesaj Hamdullah Suphi nin bu törendeki konuflmas n n flu k sm ile aktarmak istiyorum: "Bu topraklar n içinde zerre zerre par lt larla örtülü, bembeyaz genç diflleri aras ndan istiklâl flehidleri bir fley say kl yorlar: "Ey Türk milleti, senin için! Diyar diyar, iklim iklim, bütün o bo uflmalar, o mücahedeler ve bu ölüm, ey Türk milleti senin için, senin için" (Tanr över, 2000; s.104). Türk milletinin bir bütün halinde, ilini töresini terk etmeden ba ms z yaflamas yolunda can verenlerin emanetine lay k olabilecek nesiller yetifltirmek için hem milli mücadeleyi hem de ona yön ve flekil veren lideri lay k yla anlamak ve anlatmak gerekti i aç kt r. KAYNAKÇA ATATÜRK, Kemal. (1989), Nutuk, 1919-1927, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Atatürk Araflt rma Merkezi yay n. "Büyük Zafer Hakk nda 4 Ekim 1922 tarihinde TBMM de yapt konuflma", Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, I, (1997), Ankara. "Büyük Zafer Hakk nda Bas n Mümessillerine Demeç", Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, II, (1997), Ankara. Cumhuriyet Gazetesi nin 30 A ustos 1924 Tarihli Nüshas. "Dumlup narda Konuflma", Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, II, (1997), Ankara. GÜNDÜZ, As m. (1973), Hat ralar m, (dinleyen ve yazan hsan Ilgar), stanbul. NÖNÜ, smet. (1992), Hat ralar, I, (Yay. Haz. Sabahattin Selek) Ankara. Son Taarruz Hakk nda. (1997), Akflam Gazetesi muhabiri Falih R fk ya zmir de verilen beyanat, Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, III Ankara. TANRIÖVER, Hamdullah Suphi. (2000), Da Yolu (1), (yay na haz rlayan Fethi Teveto lu), Ankara. TUNCEL, Bedrettin. (1972), Atatürk ve 30 A ustos Zaferinin lk Kutlan fl, Ankara: TTK Bas mevi. SAYFA 26 SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008

EK: Cumhuriyet Gazetesi nin 30 A ustos 1924 Tarihli Nüshas nda Kutlama Haberleri SOSYAL BiLiMLER DERGiSi / CiLT: X, SAYI: 2, A USTOS 2008 SAYFA 27