ÝÇÝNDEKÝLER Önsöz...1 1. Ana Arý...2 2. Ana Arýnýn Koloni Ýçin Önemi...3 3. Niçin Ana Arý Deðiþtirme...3 4. Ana Arý Kalitesini Etkileyen Faktörler...4 5. Ana Arýnýn Yumurtlamasýna Etki Eden Faktörler...5 6. Aþýlanan Larva Yaþý ile Ana Arý Kalitesi Arasýndaki Ýliþki...7 7. Ülkemizde Kaliteli Ana Arý Yetiþtirme Mevsimi...7 8. Arýnýn Yaþam Evreleri...8 9. Ana Arý Yetiþtirme Yöntemleri...8 9.1. Anasýzlýk Hissi ile Ana Arý Yetiþtirme...8 9.2. Oðul Verme ile Ana Arý Yetiþtirme...9 9.3. Ana Yenileme ile Ana Arý Yetiþtirme...10 9.4. Alley Yöntemiyle Ana Arý Yetiþtirme...10 9.5. Miller Yöntemiyle Ana Arý Yetiþtirme...11 9.6. Hopkins Yöntemiyle Ana Arý Yetiþtirme...11 9.7. Jenter Yöntemi ile Ana Arý Yetiþtirme...12 9.8. Doolittle Yöntemi ile Ana Arý Yetiþtirme...14 9.8.1. Erkek Arý Kolonisinin Hazýrlanmasý...14 9.8.2. Aþýlama Çerçevesinin Hazýrlanmasý...14 9.8.3. Baþlatýcý Koloninin Hazýrlanmasý...16 9.8.4. Damýzlýk Koloninin Hazýrlanmasý...16 9.8.5. Larva Transferinin Yapýlmasý...17 9.8.6. Aþýlama Çerçevesinin Verilmesi...18 9.8.7. Bitirici Koloninin Hazýrlanmasý...18 9.8.8. Çiftleþtirme Amacýyla Ruþet Kovan Hazýrlanmasý...20 9.8.9. Çiftleþtirme Amacýyla Strafor Çiftleþtirme Kovan Hazýrlanmasý..22 9.8.10. Ana Arýnýn Çiftleþmesi ve Yumurtlamasý...23 9.8.11. Ana Arý Yetiþtiriciliði Programý...25 9.8.12. Ana Arý Yetiþtiriciliði Aþamalarý...26 9.8.13. Ana Arý Üretim Programý (3000 Adet Kapasiteli)...27 10. Ana Arý Ýþaretleme ve Boyama...28 11. Ana Arý Kabullendirme...30 Samsun Ýli Arý Yetiþtiricileri Birliði Ana Arý Yetiþtiriciliði Broþürü PETEK DERGÝSÝ nin ekidir. Dizgi/Baský: Kardeþler Ofset Pazar Mh. Necatiefendi Sk. No.41 0362 432 06 88 Samsun
Önsöz Bir bal arýsý kolonisinin verim baþta olmak üzere tüm özelliklerini belirleyen en önemli faktör ana arýdýr. Ana arýnýn yetiþtirilme þekli ve ýrký bu özelliklerini belirlemede etkili olmaktadýr. Arýcýlýðý geliþmiþ olan ülkelerde bu durum kendini belirgin bir þekilde göstermektedir. Yetiþtiricilikte kullanýlan ana arýlarýn ýrkýnýn bilinmesi yanýnda üstün performansa sahip bireylerden oluþmasý, ebeveynlerinin üstün verim özelliklerine sahip olmasý ve bu olayýn ýslahçýlar tarafýndan sürekli olarak izlenerek en iyiye ulaþýlmasý vazgeçilmez koþul olmuþtur. Bugün ülkemizde de arýcýlýðýn geliþmesi bakýmýndan yapýlan çalýþmalarda, kovan ve arý kolonisi daðýtýmýnýn terk edilmesinin temelinde de ana arýnýn önemi yatmaktadýr. Yaklaþýk 5 milyon arý kolonisi varlýðýna sahip olan ülkemizde her yýl 2.5 milyon ana arýya gereksinim bulunmaktadýr. Ana arý kullanýmýnýn yararlarý yanýnda ana arý yetiþtiriciliðinin de büyük bir pazar olarak ülkemiz arýcýlýðýna katký saðlayacaðý kesindir. Arýcýlýkta bilgi ve bilinç düzeyi yanýnda verimliliðin ve kalitenin artmasý ana arý ihtiyacýnýn da oluþmasýna neden olmaktadýr. Buna baðlý olarak her geçen gün ülkemizde ana arý kullanýmýna ve yetiþtiriciliðine de ilgi artmaktadýr. Ancak ana arý yetiþtiriciliði diðer arýcýlýk uygulamalarýna göre daha teknik düzeyde bilgi gerektirmektedir. Bu nedenle ana arý yetiþtiriciliðini ve bu konuda yapýlmýþ çalýþmalarý aktarmak, modern üretim yöntemlerini arýcýlara tanýtmak önem arz etmektedir. Son yýllarda ana arý yetiþtiriciliði konusunda ortaya çýkan geliþmeleri arýcýlarýmýza öðretmek, ufuklarýný açmak ve dünya standartlarý ölçeðinde ana arý yetiþtiriciliði yapmalarýný saðlamak amacýyla bu kitap kaleme alýnmýþtýr. Ülkemizde bu konuda yazýlan diðer kitaplardan farklý olarak ana arý yetiþtiriciliði konusunda altyapýsý olan arýcýlarýmýza ana arý yetiþtiriciliði konusunun daha kolay anlaþýlabilir bir þekilde anlatýlmasýna ve resimlendirilmesine özen gösterilmiþtir. Samsun Ýli Arý Yetiþtiricileri Birliði olarak gerek ilimiz gerekse ülkemiz arýcýlarýnýn daha donanýmlý olmasý noktasýnda yayýn çalýþmasýna katký olacaðýna inandýðýmýz bu kitabýn tüm arýcýlarýmýza faydalý olmasý diliyoruz. Rasim KAPLAN Birlik Baþkaný 1
1. Ana Arý Bir arý kolonisinde muhakkak surette bulunur ve döllenmiþ yumurtadan oluþur. Ana arý yüksüðü içerisinde geliþmesini 16 günde tamamlayarak ergin hale gelir. Her kolonide (oðul dönemi ve ana yenileme hariç) bir tane bulunmaktadýr. 2. Ana Arýnýn Koloni Ýçin Önemi Ana arý çiftleþme sýrasýnda erkek arýlardan aldýðý kalýtsal özellikleri, kendi kalýtsal özellikleri ile birleþtirerek koloniye aktarýr. Kýsaca ana arý; koloninin bal verimi, sakinlik, geliþme hýzý, kýþlama yeteneði, oðul eðilimi, ömür uzunluðu, hastalýklara direnç, propolis toplama vs özelliklerini belirler. Bir yumurta için 5-30 sperm harcanýr. Ana arý, sperm kesesinde 5.000.000-8.000.000 sperm depolar. Bir erkek arýda 7.000.000 sperm bulunur. 7-10 günlük yaþta çiftleþme uçuþuna çýkarak havada 10-20 erkek arý ile çiftleþir. Kaliteli bir ana arý, baþarýlý çiftleþme sonucu 5-8 milyon adet spermatozoayý sperm kesesinde depolayabilir. Ýklim, flora ve koloni durumuna göre günde 1500-2000 adet yumurta býrakabilir. Vücudundan salgýladýðý feromonlarý ile koloninin düzenini saðlamaktadýr. Ömrü boyunca arý sütü ile beslenir ve her gün kendi aðýrlýðý kadar yumurta atar. Çeþitli koþullara baðlý olarak 5-7 yýl yaþayabilirler. Ancak verimli bir arýcýlýk için mümkünse her yýl, deðilse en fazla 2 yýlda bir ana arý deðiþtirilmelidir. 3. Niçin Ana Arý Deðiþtirme Ana arý bir yýlda ortalama 200.000-300.000 yumurta atar. Ana arý bir yýlda yaklaþýk 3.000.000 sperm harcar. Aldýðý spermin çoðunu 2 yýl içerisinde kullanacaðý için verimsizlik baþlar. Bu nedenle mümkünse her yýl, deðilse en fazla 2 yýlda bir ana arý deðiþtirilmelidir. 2 3
4. Ana Arý Kalitesini Etkileyen Faktörler Ana arý yetiþtirilen damýzlýk koloninin özellikleri : Ýstenilen karakterler bakýmýndan üstün özelliklere sahip damýzlýk kolonilerden ana arý yetiþtirilmelidir. Aþýlanan larvanýn yaþý : Larva yaþý arttýkça elde edilen ana arýlarýn kalitesinde düþme olmaktadýr. Bir günlük yaþtaki larvalardan yetiþtirilen ana arýlar istenilen özelliklere sahip olmaktadýr. Ana arýnýn yetiþtirilme yöntemi: Doðal yolla veya oðul yöntemiyle yetiþtirilen ana arýlarda istenmeyen özellikler oluþabilmektedir. Larva aþýlama ile yetiþtirilen ana arýlar ise kontrollü ve kaliteli ana arý yetiþtirme olanaðý tanýmaktadýr. Baþlatýcý ve bitirici kolonilerin ergin ve yavru varlýðý : Yetiþtirilecek ana arýlarda besleme etkin yapýldýðý durumda kalite artmaktadýr. Besleyici arýlarýn nitelik ve niceliðinin yüksek düzeyde olmasý gerekmektedir. Bir koloniye transfer edilen larva sayýsý : Bir koloninin üretebileceði arýsütü miktarý belli düzeyde olduðu için besleyebileceði ana arý larvasý da o oranda olmaktadýr. Koloni baþýna 45-60 adet larva transferi ile en kaliteli ana arýlar elde edilebilmekte, larva sayýsý arttýkça kalite de düþmektedir. Ana arý yetiþtirme mevsimi : En uygun ana arý yetiþtirme mevsimi bölgelere göre deðiþmekle birlikte, arýlarýn oðul verme dönemidir. Diðer dönemlerle kýyaslandýðýnda en kaliteli ana arýlar bu dönemde üretilmektedir Erkek arý varlýðý : Ana arýnýn kalitesi üzerine çiftleþtiði erkek arýlarýn sayýsý etkililidir. O dönemdeki erkek arýlarýn bolluðu çiftleþmenin etkinliðini etkilemektedir. Kolonilerin beslenmesi : Ana arý yetiþtirilecek kolonilerde besleme yapýlmasý durumunda ergin arýlarýn arý sütü üretme etkinliði artmaktadýr. 5. Ana Arýnýn Yumurtlamasýna Etki Eden Faktörler Ana arýnýn ýrký : Ana arýnýn yumurtlama etkinliði ait olduðu coðrafi yerin etkisi altýnda, ýrkýna baðlý olarak dönemler bazýnda artýp eksilebilir. Ana arýnýn yaþý: Ana arý 2 yaþýna kadar verimli bir yumurtlama etkinliðine sahip iken 2 yaþýndan sonra gittikçe azalan bir þekilde yumurtlama yapacaktýr. Koloninin ergin arý ve yavru miktarý : Ana arýnýn, kolonide bulunan ergin iþçi arýlarýn bakabileceðinden fazla yumurta atmasýna müsaade edilmeyeceðinden, yumurtlamasý ergin arýlar ve onlarýn bakmakta ve bakacak olduðu yavru miktarý ile sýnýrlanacaktýr. 4 5
Yöre florasýnýn durumu : Arý kolonilerinin bulunduðu yerdeki nektar akýmý yumurtlamayý artýrma ve kýsýtlama yönünde etkili olacaktýr. Yetiþtirme mevsimi : Ana arýnýn yetiþtirildiði mevsimdeki bal, polen miktarý yetiþtirilen ana arýnýn yumurtalýk tüpü sayýsý gibi kalite kriterleri üzerine de etkili olduðu için oðul sezonunda yetiþtirilen ana arýlar daha etkin bir yumurtlama etkinliði gösterecektir. Kuluçkalýktaki peteklerin özellikleri: Ana arýnýn yumurtlayacaðý alanda bulunan boþ petekler yumurtlama etkinliðini etkileyeceði gibi eski veya yeni peteklerin varlýðý da yumurtlamak için tercih etme sürecini etkileyecektir. Yumurtlama alanýnýn varlýðý : Kuluçkalýkta bulunan veya iþçi arýlar tarafýndan ana arýnýn yumurtlamasý için hazýrlanan petek gözleri ana arýnýn yumurtlama etkinliðini etkilemektedir. Ana arýnýn yetiþtirilme þekli : Ana arýnýn yetiþtirildiði larva yaþý, yumurtalýk tüpü sayýsý gibi faktörler üzerine etkili olduðundan dolayý yumurtlama etkinliði larva yaþý ilerledikçe düþmektedir. Ayrýca arýlarýn kendilerinin ana arýsýný yetiþtirmesi durumunda, elde edilen ana arýlarýn kalite özellikleri bilinmediðinden elde edilen ana arýlarýn yumurtlama etkinliðine de etkide bulunacaktýr. Ana arýnýn fiziksel durumu : Ana arýnýn ayaklarý baþta olmak üzere fiziksel kusurlarýnýn bulunmasý durumunda yumurtlama etkinliði olumsuz düzeyde etkilenmektedir. Kolonideki parazit bulaþýklýðý : Varroa, arý biti gibi parazitlerin kovanda bulunma yoðunluðu besleme düzeyi ve hareket kabiliyeti üzerine olumsuz etkide bulunacaðýndan ana arýnýn yumurtlama etkinliðini de olumsuz etkileyecektir. 6. Aþýlanan Larva Yaþý ile Ana Arý Kalitesi Arasýndaki Ýliþki Ele alýnan karakterler bakýmýndan elde edilen verilere ait deðerler yükseldikçe, ana arý kalitesi de artmaktadýr. 7. Ülkemizde Kaliteli Ana Arý Yetiþtirme Mevsimi 6 7
8. Arýnýn Yaþam Evreleri yüksüðü hazýrlarlar. Daha sonra bu yüksüklerden çýkan ana arýlardan biri koloniye hakim olur. Bu sistemin sakýncalarý; Ýþçi arýlar tarafýndan seçilen larvanýn özellikleri kontrol edilememektedir. Bir ana arý yetiþtirmek için birden fazla ana arý yetiþtirilerek zaman ve enerji harcanmaktadýr. Ana arý yetiþtirme süresince koloni sürekli olarak ergin arý kaybýna uðramaktadýr. peteðin gizli ve ana arýnýn eriþemeyeceði yerlerinde 10-100 arasýnda ana arý yüksüðü yaparlar. Ana arý yüksüðü kapandýktan sonra eski ana arý oðulla birlikte kovaný terk eder. Geleneksel yöntemle arýcýlýk yapanlar kovanlarýný çoðaltmak amacýyla kolonilerinin oðul vermesini beklerler. 9. Ana Arý Yetiþtirme Yöntemleri 9.1. Anasýzlýk Hissi ile Ana Arý Yetiþtirme Bu yöntem tamamen arýlarýn kontrolünde ana arý yetiþtirmeye dayanmaktadýr. Farklý yöntemleri olmakla birlikte en yaygýný, doðal yolla alýnan oðulun anasýzlýk hissine baðlý olarak ana arý yetiþtirilmesidir. Ýçerisinde günlük yumurta veya larva bulunan petek ile birkaç petek ergin arýlarla birlikte ayrý bir kovana konulur. Þurupla besleme yapýlýr. Bir gün sonra anasýzlýðýný hisseden iþçi arýlar petekte bulunan yumurta veya larvalardan kendilerine birçok ana arý Ana arý yetiþtirilen koloninin gücüne baðlý olarak ilk çýkan ana arý oðul verme eðiliminde olabilir. 9.2. Oðul Verme ile Ana Arý Yetiþtirme Arýlar kovanlarýnda ana arý bulunduðu halde, çoðalma içgüdüsü ile sayýlarý ýrka göre deðiþmekle birlikte 8 9
Çýkan oðul ile birlikte iki koloniye sahip olurlar. Çýkan oðulu yakalayamadýklarý takdirde ise ekonomik kayýp yaþarlar. 9.3. Ana Yenileme ile Ana Arý Yetiþtirme Kovanda sakat, yaþlý veya verimsiz ana arý bulunmasý durumunda arýlar 1-4 adet arasýnda ana arý yüksüðü oluþtururlar. Yüksükler petek yüzeyinin ortasýndadýr. Yeni çýkan ana arý yumurtlamaya baþladýktan sonra eski ana arý, iþçi arýlar tarafýndan öldürülür. 9.4. Alley Yöntemiyle Ana Arý Yetiþtirme Ana arýnýn bulunduðu koloniye boþ bir petek verilerek ana arýnýn peteðe yumurtlamasý saðlanýr. Uygun yaþta larva içeren bu çerçeve alýnarak orta kýsmýnda bir sýra halinde petek gözleri bulunacak þekilde ince þeritler kesilir. Alýnan bu þeritler, ana arý yetiþtiriciliðinde kullanýlmak üzere önceden hazýrlanmýþ ve üç sýra halinde kendi ekseni etrafýnda dönen çýtalara sahip olan çerçevedeki çýtalar üzerine yapýþtýrýlýrlar. Þeritler üzerinde bir sýra halinde bulunan petek gözlerinden biri býrakýlýp ikisi bozulmak kaydýyla tüm þeritler düzenlenir. Hazýrlanmýþ olan bu þeritler yapýþtýrýldýðý çýtalar döndürülmek suretiyle yönü aþaðýya bakacak þekilde, ana arýsýz ana arý üretim kolonilerine yerleþtirilirler. Kolonide bulunan iþçi arýlar verilen bu petek gözlerine hemen ilgi göstererek onlardan ana arý yetiþtirmeye baþlarlar. Bu yüksükler çýkmaya yakýn dönemde alýnarak gereksinim duyulan kolonilerin, peteklerine yapýþtýrýlarak verilirler. 9.5. Miller Yöntemiyle Ana Arý Yetiþtirme Temel petek, 5-8 cm geniþliðinde ve çerçeve derinliðine yakýn bir þekilde 3-4 adet parçalara bölünerek hazýrlanýr. Petek parçalarý bir tarafýndan boþ çerçevenin üst kýsmýndan tutturularak aþaðý doðru sarkýtýlýr. Hazýrlanan bu çerçeve, ana arýlý damýzlýk koloninin kuluçkalýðýna konulur. Arýlar temel peteði kabartýrlar. Birkaç gün içinde petek, yumurta ve kenarlarda genç larvalarý içerir. Bu durumda petek, yüksük yapým kolonileri için hazýrdýr. Kullanýlmadan 1-2 saat önce ana arýsýz yüksük yapýcý koloni, kuvvetli bir koloniden alýnan peteklerle üzerindeki arýlar ve en genç yavrularla transfer edilerek hazýrlanýr. Böylece anasýz fakat genç, kuvvetli yavrularý barýndýran, ortasýnda boþluk bulunan bir kovan hazýrlanmýþ olur. Bu kolonide bulunan iþçi arýlar ana arýlarýnýn kaybolduðunu hissettiklerinde koloniye verilmiþ olan ve genç larva içermekle birlikte aþaðýya doðru sarkan ve uç kýsmýnda genç larva bulunan peteklerde ana arý yüksüðünü oluþturmaya baþlarlar. 10 gün sonra çok sayýda ana arý yüksüðü anasýz kolonilere daðýtým için hazýrdýr. Yüksükler, etrafýnda yeterli miktarda bir parça mumla petekten dikkatle kesilip alýnarak mümkün olduðu kadar en kýsa zamanda anasýz kolonilere verilir. 9.6. Hopkins Yöntemiyle Ana Arý Yetiþtirme Temel petek takýlý olan çerçeve önce damýzlýk koloniye verilir ve ana arýnýn bu peteðe yumurtlamasý saðlanýr. 10 11
Larvalar uygun yaþa geldiðinde petek üç sýra petek gözü içerecek þekilde ince þeritlere bölünür. Daha sonra ortadaki larva içeren petek gözü kalacak þekilde çevresinde bulunan diðer larva ve petek gözleri imha edilir. Birbirinden baðýmsýz olan her bir petek gözü alýnarak týpký Alley yönteminde kullanýlan aþýlama çerçevesinde olduðu gibi çýtaya yapýþtýrýlarak anasýz besleyici koloniye verilir. Yüksükler çýkmaya yakýn kesilip alýnarak anasýz kolonilere verilir. 9.7. Jenter Yöntemi ile Ana Arý Yetiþtirme Jenter aleti, ana arý yetiþtirmeye uygun larva elde edilmesine olanak tanýyan bir alettir. Ana arýyý hapsetmeden önce jenter aletinin üzerine bal veya þurup sürülüp arýlar tarafýndan aletin benimsenmesi saðlanarak ana arýnýn yumurtlama iþlemine olanak tanýnýr. Damýzlýk koloninin kuluçkalýðýnda bulunan yavrulu bir çerçevenin orta kýsmýndaki petek kesilip çýkarýlarak jenter aleti bu bölüme takýlýr. Ana arý yumurtlamasý amacýyla jenter aletinin içerisine konulur. Üzerindeki ana arý ýzgarasý sayesinde iþçi arýlarýn jenter aleti içerisine giriþine izin verilir. Ana arýnýn yumurtlamasýný ve günlük larvalarýn çýkmasýný takiben alet çýkarýlarak içerisinde günlük larva bulunan plastik yüksükler alýnýr. Yüksüklerin üst kýsmýna 9 mm çapýndaki plastik ana arý yüksükleri geçirilir. Alt kýsmýna da yüksüðü çerçeveye monte edecek olan kýsým geçirilir ve çýtaya monte edilir. Önceden hazýrlanmýþ ve 6 gün süre içinde açýk yavru kalmayacak þekilde düzenlenmiþ anasýz baþlatýcý koloninin ortasýna konulur. 1-2 gün ana arýsýz kolonide kabul edilmesini takiben, aþýlama çerçevesi alýnarak ana arýlý bitirici koloniye verilebilir. Gerek bitirici kolonide gerekse ana arýsýz kolonide de yüksüklerin kapanmasý ve çýkmasýna bir gün kalana kadar bekletilir. Çýkmaya bir gün kala yüksükler çiftleþtirme kolonilerine verilirler. 12 13
9.8. Doolittle Yöntemi ile Ana Arý Yetiþtirme Günümüzde ana arý yetiþtiriciliðinde akla gelen yöntemdir. Larvalarýn elde edilmesinde yöntemler arasýnda farklýlýk olmakla birlikte ticari ana arý yetiþtiriciliðine en uygun yetiþtirme yöntemidir. 9.8.1. Erkek Arý Kolonisinin Hazýrlanmasý Ana arý üretimi için larva transferine baþlamadan 25 gün önce, erkek arý yetiþtirilecek koloniler önceden hazýrlanan ve ana arý ýzgarasýyla bölünmüþ kovanlara aktarýlýrlar. Izgaranýn bir tarafýna 1 adet ballý, 1 adet önceden hazýrlanan erkek arý gözlü petekle ana arý konulur. Yumurtlamayý teþvik amacýyla þuruplama yapýlýr. Yumurtalar larvaya dönüþünce erkek gözlü petekler diðer kolonilere verilir. Alýnan petek yerine erkek arý gözlü yeni ve boþ bir petek verilir. hazýrlanabilir. Yüksük yapýmý için kullanýlacak kalýp 8 cm uzunluðunda sert bir aðaçtan, 12 mm çapýnda, uca doðru incelerek ve uç kýsmýndaki çapý 9 mm, ucu yuvarlaklaþtýrýlmýþtýr. Bir çýta üzerinde 15 adet yüksük kalýbý bulunan aþýlama kalýbý kullanýlýr. Kalýplar yüksük yapýmýna baþlamadan önce sabunlu su içerisinde, yarým saat kadar bekletilmelidir. Su alarak þiþen kalýplar katýlaþmýþ mum yüksüklerden kolayca ayrýlýrlar. Yüksük hazýrlamak için kullanýlacak balmumu, termostat kontrollü sýcak bir ortamda veya iç içe geçirilmiþ iki kapta eritilir. Altta olan kap su ile doldurulur ve alttan ýsýtýlarak sýcaklýðý mumun erime noktasýnýn biraz üzerinde tutulur. Yüksük kalýplarý uç kýsmýndan 10 mm'lik kýsmý erimiþ muma 4-5 kere batýrýlýr ve çýkarýlýr. Birkaç saniye dýþarýda tutularak üzerindeki balmumu tabakasýnýn sertleþmesi saðlanýr. Son daldýrmadan sonra standart çerçevenin alt çýtasý ölçülerindeki bir çýtanýn üzerine tekrar mum dökülür. Muma batýrýlarak hazýrlanmýþ olan yüksükler, çýtanýn üzerine kalýpla birlikte oturtulurlar. Aþýlama çýtasý, içerisinde mumun katýlaþacaðý su dolu kap içerisinde, mum ve yüksükler katýlaþana kadar tutulur ve parmakla itmek suretiyle kalýp ile aþýlama çýtasý birbirinden ayrýlýr. Artýk aþýlama çýta ve çerçevesi larva aþýlamaya hazýrdýr. 9.8.2. Aþýlama Çerçevesinin Hazýrlanmasý Aþýlama çerçeveleri plastikten yapýlabileceði gibi özel bir kalýp yardýmýyla balmumundan da 14 15
9.8.3. Baþlatýcý Koloninin Hazýrlanmasý Larva transferinden 6-7 gün önce, 9-10 çerçeve ergin arýya sahip koloninin ana arýsý 1 çerçeve arýsý ile birlikte boþ ruþet kovana alýnýr. Baþlatýcý olarak hazýrlanan kolonideki açýk gözlü yavrulu petekler alýnarak diðer kovanlardaki kapalý yavru içeren peteklerle deðiþtirilir. Böylece 6-12 günlük yaþta genç iþçi arýlara sahip baþlatýcý koloni elde edilmiþ olur. 5-6 gün sonra baþlatýcý kolonide varsa ana arý gözleri bozulur ve açýk gözlü yavru da býrakýlmamýþ olunur. Böylece baþlatýcý koloniler larva transferinde kullanýlabilecek düzeye getirilir. Transfere baþlamadan önce baþlatýcý kolonilerde fazla petekler alýnarak bölme tahtasý ile boþ kýsým kapatýlýr. 6-12 günlük genç iþçi arý devamlýlýðý için 4-5 günde bir, çýkmak üzere yavru içeren, ancak açýk gözlü larva içermeyen petek takviye edilir. Baþlatýcý koloniye 45-60 adet larva transferi yapýlmýþ aþýlama çerçevesi verilebilir. Transferde verilen larva sayýsý arttýkça larvalara verilen arý sütü düzeyine baðlý olarak ana arý kalitesi de düþecektir. Baþlatýcý koloniler þurup ve polen ikame yemlerle beslenmelidirler. 9.8.4. Damýzlýk Koloninin Hazýrlanmasý Damýzlýk olarak kullanýlacak koloni ana arý ýzgarasý ile bölünmüþ kovanlara aktarýlýr. Transferden 5 gün önce ana arý bir yavrulu ve bir adet boþ petek ile ýzgaralý yere hapsedilerek, ana arýnýn verilen boþ peteðe yumurtlamasý saðlanýr. Sonuçta ana arý transfer gününden 4-5 gün önce bu peteðe yumurtlamýþ ve yumurtalar transfer gününde istenilen yaþa ulaþmýþ olacaktýr. 9.8.5. Larva Transferinin Yapýlmasý Damýzlýk kovana önceden býrakýlan boþ petek 1-2 günlük larva içermiþ þekliyle transfer için alýnýr. Transfer iþlemi, rüzgar ve doðrudan güneþ almayan kapalý ortamlarda yapýlmalýdýr. Larva transferi yapýlan ortamda bir ocak üzerinde su kaynatýlarak ortam sýcaklýðý 35ºC, nem %50 civarýnda tutulmalýdýr. Aþýlama yapýlacak olan ana arý gözlerinin içerisine 1:1 oranýnda su ve arý sütü karýþýmýndan 1 damla konulur. Larva transferi için petekteki larva, sýrtýnýn altýndan kaþýðýn ucuna alýnýr ve ana arý gözünün tabanýnýn tam ortasýna býrakýlýr. 16 17
9.8.6. Aþýlama Çerçevesinin Verilmesi Baþlatýcý koloniye aþýlama çerçevesi verilmeden gerekli kontroller yapýlarak kolonide varsa ana arý gözleri bozulur ve açýk gözlü yavru da býrakýlmamýþ olur. Baþlatýcý koloniler þurup veya kekle beslenir. Larva transferi yapýlmýþ olan aþýlama çerçevesi, önceden hazýrlanmýþ olan ana arýsýz baþlatýcý kolonide boþ olan yere ve peteklerin ortasýna yerleþtirilir. 24-48 saat süreyle baþlatýcý kolonide býrakýlarak larvalarýn kabul edilmesi ve ana arý gözü olarak geliþtirilmeye baþlanmasý saðlanýr. 9.8.7. Bitirici Koloninin Hazýrlanmasý Bitirici koloni; baþlatýcý kolonide 24-48 saat süreyle ana arý gözü olarak kabullenilmiþ larvalarýn pupa devresi sonuna kadar besleme ve kuluçka iþlemlerinin yapýldýðý 2 katlý ve ana arý ýzgaralý kolonilerdir. Ana arý kuluçkalýkta faaliyetine devam etmektedir. Bitirici koloniler, güçlü koloniler olmalý ve en az 16-18 çerçeve ergin arýya sahip olmalýdýrlar. Bitirici koloniler, kabullenmiþ ana arý gözleri verilmeden 2-3 gün önce hazýrlanmalýdýrlar. Kabul edilmiþ ana arý gözleri bitirici kolonilere verilmeden önce, açýk gözlü yavru içeren petekler aþýlama çýtasýnýn saðýna ve soluna gelecek þekilde yerleþtirilmelidir. Bitirici koloniler 7-8 günde bir kontrol edilerek kuluçkalýk ve ballýk arasýnda yavrulu ve yavrusuz petek deðiþimi yapýlmalýdýr. Koloni þurup veya kekle beslenmelidir. 18 19
9.8.8. Çiftleþtirme Amacýyla Ruþet Kovan Hazýrlanmasý Standart Langstroth kovan 3-4'e bölünerek farklý yerlerden uçma deliði açýlmasý suretiyle çiftleþtirme kovaný hazýrlanabileceði gibi ruþet kovan veya strafor çiftleþtirme kutularý kullanýlabilir. Ana arýlar yüksükten çýkmadan 5-6 gün önce çiftleþtirme kolonileri oluþturulur. Bunun için diðer anaç kovanlardan alýnan 1 adet yavrulu ve arýlý petek, 1 adet temel petek ruþet kovana konulur. Erkek arý kolonileri ile ruþet kovanlar arýlýktan 5 km uzaða çiftleþtirme sahasýna yerleþtirilir. Çiftleþtirme sahasýna ruþet kovanlarýn yerleþtirilmesini takiben çýkmak üzere olan ana arý gözlerinden her koloniye 1'er adet verilir. Çýkmak üzere olan ana arý gözlerinin takýlmasýný izleyen 4 gün sonra koloniler kontrol edilerek, çeþitli nedenlerle sakat çýkan, ölen veya kaybolan ana arýlarýn yerine tekrar çýkmak üzere olan ana arý gözü takýlýr. Kekle besleme yapýlýr. Çiftleþen ana arý satýldýktan sonra anasýz kalan ruþete elimizde ana arý yüksüðü varsa akþam verilebilir. Ancak kabul oraný düþük olabilir. Bu durumda kontroller yapýlarak izleyen günlerde yeni ana arý yüksüðü verilebilir. Ana arý satýldýktan 3 gün sonra verilmesi durumunda ise yüksük daha kolay bir þekilde kabul edilir. 20 21
9.8.9. Çiftleþtirme Amacýyla Strafor Çiftleþtirme Kovan Hazýrlanmasý Ana arý üretim maliyetini ve iþgücünü düþürmek amacýyla kullanýlan strafordan yapýlma, küçük ebatta 4 çerçeveye sahip olan kovanlardýr. Kovanlar önceki yýldan kalma kabartýlmýþ peteklere sahip olan küçük çerçevelerden 2 adet konularak boþ olarak hazýrlanýr. Çiftleþtirme kovaný oluþturulacak olan kovanýn ergin arýlarýnýn kovan yerini unutmalarýný saðlamak amacýyla uçma deliði kapatýlarak serin bir ortamda 3 gün bekletilir. 3 gün sonunda kovanýn tüm ergin arýlarý, þurup püskürtme veya bayýltma yöntemi uygulanarak bir yere toplanýr. Bayýlan veya hareket kabiliyeti azalan arýlar orta boy bir maþrapa ile alýnarak çiftleþtirme kutularýna birer maþrapa olarak konulurlar. Peteklerin birine çýkmaya yakýn olan ana arý yüksüðü takýlýr. Yemlik þurup veya kek ile doldurulur. Kovanýn uçma deliði kapatýlarak serin bir ortamda ½-1 gün bekletilir. Akþam üzeri kovan uçma deliði açýlýr. Ertesi gün ilk kontroller yapýlýr ve duruma göre kovan 3-4 çerçeveye tamamlanýr. Strafor kovanda çiftleþme ve yumurtlamayý takiben ana arý satýlýr. Ana arýnýn satýþýný izleyen gün kabul etmeme riski bulunmakla birlikte, ana arý iþletmesinde ana arý yüksük problemi olmadýðý için hemen yüksük takýlabilir. Sorun olduðu durumlarda peteklerde var olan tüm yüksükler bozulur. Bu durumda 6 gün sonra verilen yüksüðü kabul etme olasýlýðý çok yüksektir. 9.8.10. Ana Arýnýn Çiftleþmesi ve Yumurtlamasý Ergin hale geldikten sonra yüksükten çýkan ana arý kovaný kontrol eder. Varsa diðer ana arý yüksüklerini bozar, ana arýlarla kavga eder. Kazanan koloniye hakim olur. 5 gün içinde beslenir, geliþir ve çevreyi tanýma uçuþlarý yapar. Öðleden sonra 13:00-17:00 saatleri arasýnda ve 20 0 C sýcaklýkta çiftleþme uçuþuna çýkan ana arý, civarda bulunan erkek arý toplanma alanlarýna gider. Saðlýklý erkek arý populasyonu olduðu durumda, 10-30 dakika zaman içerisinde 15 civarýnda erkek arý ile havada çiftleþir. En son çiftleþtiði erkek arýnýn cinsel organý arkasýnda olduðu halde kovana dönen ana arý kovan içinde bir müddet gezinir ve aldýðý spermleri yaptýðý hareketlerle sperm kesesine doldurur. Çiftleþmeden sonra 1 hafta içerisinde yumurtlamaya baþlar. Ana arý yumurtlamak istediði gözü kontrol eder ve 9-12 saniyede bir yumurta býrakýr. 75-100 yumurtadan sonra dinlenir. Günde 1500-2000 yumurta atar. 22 23
9.8.11. Ana Arý Yetiþtiriciliði Programý 24 25
9.8.12. Ana Arý Yetiþtiriciliði Aþamalarý 9.8.13. Ana Arý Üretim Programý (3000 Adet Kapasiteli) Yýlda 3.000 (üçbin) adet ana arý yetiþtirmeyi hedefleyen bir iþletmenin 10 adet damýzlýk koloni, 1000 adet çiftleþtirme kutusu ve 150 koloniye gereksinimi vardýr. 150 koloni ise; - 6 adet baþlatýcý koloni, - 20 adet bitirici (besleyici) koloni, - 20 adet destek koloni, - 74 adet çiftleþtirme kutularýný arýlandýrmak için koloni, - 30 adet erkek arý kolonisi þeklinde düzenlenecektir. Çiftleþtirme kutusu baþýna üretilecek ana arý en fazla 3 adet/yýl olarak hesaplanýr. Bu yetiþtirme dönemi içerisinde toplam en az 4.000 larva transferi yapýlacaktýr. Bu da alýnan sipariþlere ve teslim dönemine baðlý olarak 67 aþýlama çerçevesi hazýrlanacak demektir. Aþýlama çerçevesi bazýnda bir hesap yaptýðýmýz takdirde; * Larva transferlerinin %90'ý (60*0.9=54) tutmaktadýr. * Tutan larvalarýn %90'ý (54*0.9=50) gözden çýkmaktadýr. * Her gün 50 çiftleþtirme kutusu hazýrlanýp analandýrýlmaktadýr. * Ruþete verilenlerin %90'ý (50*0.9=45) çiftleþmektedir. * 45 adet/gün ana arý satýþa hazýrdýr. * Her bir kutudan tüm sezon boyunca 3 adet ana arý üretilir. * Ana arý üretim sezonu, toplam 100 günde ve 3 dönemde tamamlanýr. 26 27
10. Ana Arý Ýþaretleme ve Boyama Ana arý yetiþtiriciliðinde ana arýnýn ýrký önemli olduðu kadar yaþý da çok önemlidir. Ana arýnýn yaþýnýn takip edilmesinde ana arýnýn göðsünün üstüne yapýþtýrýlan küçük metal diskler kullanýldýðý gibi en yaygýn ve kolay yöntem yýllara göre boya kullanýmýdýr. Her 5 yýlda bir beyaz, sarý, kýrmýzý, yeþil ve mavi renkler kullanýlmaktadýr. Ana Arýnýn Üretildiði Yýlýn Son Basamaðýndaki Rakama Göre Ana Arýnýn Ýþaretlenmesinde Kullanýlan Renkler 28 29
11. Ana Arý Kabullendirme Ana arý verirken kovanda ana arý, yalancý ana, ana arý yüksüðü, günlük yumurta bulunmamalý ve kovan oðula yatmýþ olmamalýdýr. 5-6 çerçevelik orta kuvvetteki bir koloniye ana arý vermek için önce eski ana arý öldürülür. 6 gün ana arýsýz bir þekilde bekletilir. 6. gün sonunda kontrol yapýlarak var olan tüm ana arý yüksükleri bozulur. Kafes içerisindeki refakatçi iþçi arýlar çýkarýlarak, peteklerin ortasýna kekli kýsým aþaðý gelecek þekilde kafeste ana arý verilir. 1 gün sonra ana arý salýnýr veya arýlarýn keki yiyerek ana arýyý çýkarmalarýna olanak tanýnýr. Eðer kabul edilmediyse tekrar kafese konularak bir gün daha beklenir ve sonra salýnýr. Güçlü kolonilere yeni ana arý kabullendirmek ise çok zordur. Bu durumda koloni ikiye bölünerek anasýz kalan kýsma 6 gün sonra kafeste ana arý verilerek kabullendirilir. Daha sonra eski ana arý öldürülerek, bölünen iki koloni birleþtirilir. 30