ARTAN HİSSE BULUNMASI KOŞULUNDA MEVZUATTA YAPILAN DEĞİŞİKLİKTEN DOLAYI UYGULAMADA YAŞANAN SORUNLAR Süleyman TUNÇAY * I-GİRİŞ: Ölüm geliri ve ölüm aylığı, bağlandığı sigorta kolunun niteliğine göre ölen sigortalının hak sahiplerine sağlanan sosyal güvenlik yardımları arasında önemli bir yere sahiptir. Ölüm geliri kısa vadeli sigorta kolları arasında yer alan iş kazası ve meslek hastalığı sigortasından, ölüm aylığı ise uzun vadeli sigorta kolları arasında yer alan ölüm sigortasından tahsise bağlı sürekli bir ödemeyi ifade eder. Ölüm geliri ve/veya ölüm aylığından yararlandırılması bakımından hak sahipliği ölen sigortalının eş ve çocukları ile birlikte anne ve babasını da kapsayan bir kavramdır. Sosyal güvenlik mevzuatımızda ölen sigortalının hak sahibi anne ve babasına ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlanabilmesi için hem sigortalıya hem de hak sahibi anne ve babaya ilişkin bazı koşullar aranmıştır. Mülga 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununda ölen sigortalının hak sahibi anne ve babasına ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlanmasında sigortalı veya hak sahibi anne ve baba için aranan koşullar bakımından yapılan düzenlemeler ile 01/10/2008 tarihinden itibaren yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda yapılan düzenlemeler açısından temelde benzer durumlar söz konusu olmakla birlikte gelir ve/veya aylığın hak sahibi anne ve babaya intikal ettirilmesi bakımından artan hisse kavramında bazı değişikliklere gidilmiştir. 5510 sayılı Kanunla yapılan değişikliğe göre ölen sigortalının 65 yaşın üstünde olan anne ve babası her türlü kazanç ve irattan elde ettiği gelirinin asgari ücretin net tutarından daha az olması durumunda hak sahibi eş ve çocuklardan artan hisse olup olmadığına bakılmaksızın (diğer çocuklardan * Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi 287
hak kazanılan gelir veya aylıklar hariç olmak üzere gelir ve/veya aylık bağlanmamış olması şartıyla) gelir ve/veya aylık bağlanmasına hak kazanabilecektir. 5510 sayılı Kanun ile yapılan değişikliklerden bir diğeri de 65 yaşın altındaki anne ve babalar bakımından artan hisse bulunması koşulunun sigortalının ölüm tarihi ile sınırlı tutmamasıdır. Yani sigortalının ölüm tarihinde artan hisse bulunmamakla birlikte daha sonradan gerçekleşen durum değişiklikleri nedeniyle artan hisse ortaya çıkması halinde anne ve babanın da gelir ve/veya aylığa hak kazanabilecek olmalarıdır. Yapılan bu değişiklikler mülga 506 sayılı Kanuna göre hak sahibi olamayan anne ve babaların geriye doğru gelir ve/veya aylık talebinde bulunmalarına yol açarak uygulamada bazı sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. II-MÜLGA 506 SAYILI KANUNDAKİ DURUM: Mülga 506 sayılı Kanunun 23 üncü maddesinde yapılan düzenlemeye göre hak sahiplerine, ölen sigortalının bu kanunun 88 inci madde gereğince tespit edilecek yıllık kazancının % 70 i oranında bir gelir bağlanması durumu söz konusudur. Ancak hak sahibi eş ve çocuklara bağlanacak gelirlerin toplamı sigortalının yıllık kazancının % 70 ini geçememektedir. Bu sınırın aşılmaması için gerekirse, hak sahibi kimselerin gelirlerinden orantılı bir şekilde indirim yapılması yoluna gidilmektedir. Ölen sigortalının hak sahibi anne ve babasına ölüm geliri bağlanmasına ilişkin koşullar, mülga 506 sayılı Kanunun 24 üncü maddesinde düzenlenmiştir. Yapılan düzenleme göre sigortalının ölümü tarihinde eşine ve çocuklarına bağlanması gereken gelirlerin toplamı, sigortalının yıllık kazancının % 70 inden aşağı ise, artanı, eşit hisseler halinde sosyal güvenlik kuruluşlarına tabi çalışmayan veya 2022 sayılı Kanuna göre bağlanan aylık hariç olmak üzere buralardan her ne ad altında olursa olsun gelir veya aylık almayan ana ve babasına gelir olarak verilir. Sigortalının ölümü ile eşine ve çocuklarına bağlanabilecek gelirlerin toplamı, sigortalının yıllık kazancının % 70 inden aşağı değilse ana ve babanın gelir bağlanma hakları düşer. Ölen sigortalının hak sahibi anne ve babasına ölüm aylığı bağlanmasına ilişkin koşullar ise mülga 506 sayılı Kanunun 69 uncu maddesinde dü- 288
zenlenmiştir. Söz konusu maddede yapılan düzenlemeye göre sigortalının ölümü tarihinde eşine ve çocuklarına bağlanması gereken aylıkların toplamı, sigortalıya ait aylıktan aşağı olursa, artanı, eşit hisseler halinde, sosyal güvenlik kuruluşlarına tabi çalışmayan veya 2022 sayılı Kanuna göre bağlanan aylık hariç olmak üzere buralardan her ne ad altında olursa olsun gelir veya aylık almayan ana ve babasına aylık olarak verilir. Sigortalının ölümü ile eşine ve çocuklarına bağlanabilecek aylıkların toplamı, sigortalıya ait aylıktan aşağı değilse ana ve babanın aylık bağlanma hakları düşer. Yapılan düzenlemeden anlaşılacağı üzere mülga 506 sayılı Kanunda ölen sigortalının hak sahibi olan anne ve babasına ölüm aylığı bağlanmasına ilişkin hükümler ile ölüm geliri bağlanmasına ilişkin hükümler birbiriyle aynıdır. Burada sigortalının ölüm tarihinde, anne ve babaya ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlama şartlarının oluşup oluşmadığına bakılmaktadır. Ölen sigortalının eşine ve çocuklarına gelir veya aylık bağlandıktan sonra artan bir hisse söz konusu ise anne ve babanın gelir veya aylığa hak kazanıp kazanmadığına bakılır. Ölen sigortalının eş ve çocuklarına gelir veya aylık bağlandıktan sonra artan bir hisse bulunmaması halinde anne ve babanın gelir veya aylık bağlama haklar düşer. Sigortalının ölüm tarihinde hak sahibi eş ve çocuklarına gelir ve/veya aylık paylaştırıldıktan sonra artan bir hisse olmaması nedeniyle gelir ve/veya aylık bağlama hakları düşen anne ve baba, sonradan herhangi bir durum değişikliği nedeniyle (örneğin gelir ve/veya aylık bağlanan çocuklardan bir tanesinin gelir ve/veya aylıktan çıkması durumu gibi) artan bir hisse söz konusu olsa bile yine de hak sahibi olamayacaklardır. Yani sigortalının anne ve babasına ölüm geliri ve/ veya aylığı bağlanmasında artan hisse bulunması koşulu sigortalının ölüm tarihi ile sınırlı tutulmuştur. Örnek: 22/07/2007 tarihinde geçirdiği iş kazası sonucu ölen sigortalının tahsis talebinde bulunan hak sahiplerinden eşine % 50, iki çocuğuna ise % 25 şer oranında olmak üzere toplam % 100 oranında mülga 506 sayılı Kanunun 12/h maddesi gereğince ölüm geliri bağlanmış olsun. Sigortalıya ait gelirin tamamı hak sahibi eş ve çocuklara intikal ettirildiğinden artan bir hisse olmaması nedeniyle anne ve babanın gelir bağlama hakları düşecektir. Gelir bağlanan kız çocuğunun 15/08/2008 tarihinde evlenmesi nedeniyle gelirden çıkması halinde 289
dahi ( % 25) artan hisse durumu ortaya çıksa bile sigortalının ölüm tarihinde gelir bağlama koşulları oluşmadığından anne ve babanın gelir bağlama hakkı canlanmayacaktır. III-5510 SAYILI KANUN İLE GETİRİLEN DEĞİŞİKLİK: 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun 20 inci maddesindeki düzenlemeye göre iş kazası veya meslek hastalığına bağlı nedenlerden dolayı ölen sigortalının hak sahiplerine bu kanunun 34 üncü maddesi hükümlerine göre ölüm geliri bağlanacağı ifade edildikten sonra gelirin başlangıcı, kesilmesi ve yeniden bağlanmasında 34 üncü ve 35 inci madde hükümlerinin uygulanacağı belirtilmiştir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun 5754 sayılı Kanun ile değişik 34 üncü maddesinin birinci fıkrasının d bendinde Hak sahibi eş ve çocuklardan artan hisse bulunması halinde her türlü kazanç ve irattan elde etmiş olduğu gelirinin asgari ücretin net tutarından daha az olması ve diğer çocuklarından hak kazanılan gelir ve aylıklar hariç olmak üzere gelir ve/veya aylık bağlanmamış olması şartıyla ana ve babaya toplam % 25 i oranında; ana ve babanın 65 yaşın üstünde olması halinde ise artan hisseye bakılmaksızın yukarıdaki şartlarla toplam % 25 i, oranında aylık bağlanacağı hükmü yer almıştır. Yine aynı maddenin son fıkrasında ise Hak sahiplerine bağlanacak aylıkların toplamı sigortalıya ait aylığın tutarını geçemez. Bu sınırın aşılmaması için gerekirse hak sahiplerinin aylıklarından orantılı olarak indirimler yapılacağı ifade edilmiştir. 5510 sayılı Kanunun 34 üncü maddesinde yapılan düzenleme 01/10/2008 tarihi itibariyle yürürlüğü girmiştir. 5510 sayılı Kanunla yapılan düzenlemeye göre 01/10/2008 tarihinden sonra ölen sigortalının anne ve babasına ölüm aylığı bağlanabilmesi için; anne ve babanın her türlü kazanç ve irattan elde etmiş olduğu gelirinin asgari ücretin net tutarından daha az olması, diğer çocuklarından hak kazanılan gelir veya aylıklar hariç olmak üzere gelir ve/veya aylık bağlanmamış olması, hak sahibi eş ve çocuklardan artan bir hissenin bulunması şartları aranmaktadır. 290
Ölüm geliri veya aylığının hak sahibi olan eş ve çocuklara paylaştırıldıktan sonra artan bir hisse bulunmaması halinde ana ve babaya aylık bağlanması durumu söz konusu olmayacaktır. Ancak 5510 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle, ölen sigortalının 65 yaşın üstünde olan anne ve babası için mülga 506 sayılı Kanundaki düzenlemeden farklı olarak artan hisse bulunması kuralına bir istisna getirilmiştir. Buna göre 65 yaşını doldurmuş olan anne ve babanın, gelir ve aylığın eş ve çocuklara paylaştırıldıktan sonra artan bir hisse olmaması durumunda bile gelir veya aylık talebinde bulunmaları halinde Kanunda belirtilen diğer koşulları taşımak şartıyla bu talepleri kabul edilerek kendilerine gelir veya aylık bağlanması söz konusu olabilecektir. Ancak 5510 sayılı Kanunda Hak sahiplerine bağlanacak aylıkların toplamı sigortalıya ait aylığın tutarını geçemez. Bu sınırın aşılmaması için gerekirse hak sahiplerinin aylıklarından orantılı olarak indirimler yapılacağı ifade edildiğinden bu durumda gelir ve/veya aylık bağlanan eş ve çocukların gelir ve/veya aylıklarından orantılı bir şekilde indirim yoluna gidilecektir. Bunun yanında mülga 506 sayılı Kanunda yapılan düzenlemeden farklı olarak 5510 sayılı Kanunda sigortalının anne ve babasına ölüm geliri ve/ veya ölüm aylığı bağlanmasında artan hissenin bulunması koşulu sigortalının sadece ölüm tarihi ile sınırlı tutulmamıştır. Yani sigortalının ölüm tarihinde eş ve çocuklara gelir veya aylık paylaştırıldıktan sonra artan bir hisse bulunmamakla birlikte daha sonra durum değişikliği nedeniyle artan bir hissenin ortaya çıkması halinde talepte bulunan anne ve babaya gelir veya aylık bağlanabilecek, yine durum değişikliği nedeniyle artan hissenin ortadan kalkması halinde anne ve babanın gelir veya aylıkları durum değişikliğini takip eden ödeme dönemi başından itibaren kesilecektir. Örnek: 05/06/2009 tarihinde ölen sigortalının hak sahibi eşine % 50, iki çocuğuna % 25 şer oranında olmak üzere toplam % 100 oranında ölüm aylığı bağlanmış, % 25 oranında ölüm aylığı bağlanmış olan erkek çocuk 25/10/2010 tarihinde yükseköğrenim tahsilini tamamlamış olması nedeniyle aylıktan çıkmış olsun. Bu durumda 10/11/2010 tarihinde ölüm aylığı bağlanması talebinde bulunan anne ve babaya (65 yaşın altında) durum değişikliği nedeniyle artan % 25 lik hisse % 12,5 luk hisseler halinde ölüm aylığı olarak bağlanacaktır. 291
IV-UYGULAMADA YAŞANAN SORUNLAR: Mülga 506 sayılı Kanunda ölen sigortalıdan dolayı hak sahibi anne ve babaya ister ölüm geliri isterse ölüm aylığı bağlanmasında olsun, sigortalının ölüm tarihinde eş ve çocuklara gelir ve/veya aylık bağlandıktan sonra artan bir hisse bulunması şartı aranmış, sigortalının ölüm tarihinde artan bir hisse bulunmaması halinde anne ve babanın gelir ve/veya aylık bağlama şartlarının düşeceği hüküm altına alınmıştır. Yani sigortalının ana ve babasına ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlanmasında artan hisse bulunması koşulu sigortalının ölüm tarihi ile sınırlı tutulmuştur. Böyle bir düzenleme, gelir ve/veya aylık bağlanan hak sahibi eş ve çocukların durumlarında ölüm tarihinden sonraki zamanlarda meydana gelecek değişiklik nedeniyle artan bir hisse miktarını ortaya çıkarsa bile, anne ve babanın gelir ve/veya aylığa girmelerine engel olmuştur. 5510 sayılı Kanun ile ölen sigortalının anne ve babasına gelir ve/veya aylık bağlanmasında artan hisse bulunması koşuluna değişiklik getirilmiştir. Bu değişikliklerden ilki sigortalının anne ve babasına ölüm geliri ve/ veya ölüm aylığı bağlanmasında artan hisse bulunması koşulunun sigortalının ölüm tarihi ile sınırlı tutulmamasıdır. Buna göre sigortalının ölüm tarihinde artan bir hisse bulunmamakla birlikte gelir ve/veya aylık bağlanan eş ve çocukların durumlarında meydana gelen değişiklik nedeniyle sonrada arta hisse ortaya çıkması halinde anne ve babaya gelir ve/veya aylık bağlanabilecek, yine durum değişikliği nedeniyle artan hissenin ortadan kalkması halinde anne ve babanın gelir ve/veya aylıkları kesilecektir. Bu değişikliklerden ikincisi ise ister sigortalının ölüm tarihinde isterse ölüm tarihinden sonraki tarihlerde olsun talepte bulunan anne ve babanın 65 yaşın üstünde olması halinde, artan hisse olup olmadığına bakılmaksızın anne ve babaya ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlanabilecek olmasıdır. Ancak artan hisse bulunmamakla birlikte 65 yaşın üstünde olan anne ve babaya gelir ve/veya aylık bağlanabilmesi için diğer hak sahibi olan eş ve çocukların gelir ve/veya aylıklarından orantılı bir şekilde indirime gidilmesi gerekmektedir. 5510 sayılı Kanun ile yapılan bu değişiklik 01/10/2008 tarihinde yürürlüğe girmiş olduğundan, artan hisse bulunması koşulunda yapılan bu değişiklik 01/10/2008 tarihinden sonra ölen sigortalılar için geçerli olacaktır. 292
01/10/2008 tarihinden önce ölen sigortalıdan dolayı hak sahibi anne ve babasına ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlanması için gerek sigortalı gerekse hak sahiplerine ilişkin koşullar o tarihte yürürlükte bulunan mülga 506 sayılı Kanun hükümlerine göre değerlendirilecektir. Bu durumda 01/10/2008 tarihinden önce ölen sigortalıdan dolayı sigortalının ölüm tarihinde hak sahibi eş ve çocuklara ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlandıktan sonra artan bir hissenin bulunmaması halinde anne ve babanın gelir ve/veya aylık bağlama hakları ortadan kalkacaktır. Artan hisse bulunması koşulunda yapılan bu değişiklik 01/10/2008 tarihinden sonra ölen sigortalılar için geçerli olmakla birlikte bu tarihten önce ölen sigortalıdan dolayı artan hisse bulunmaması nedeniyle gelir ve/ veya aylık bağlama hakları düşen anne ve babaların 5510 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra kendilerine gelir veya aylık bağlama taleplerinde bulundukları ancak Kurumun bu talepleri reddettiği uygulamada karşılaşan bir durumdur. Mülga 506 sayılı Kanunda yapılan düzenlemeye göre 01/10/2008 tarihinden önce ölen sigortalıdan dolayı ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlama hakları düşen anne ve babanın, 5510 sayılı Kanunun ölüm geliri veya ölüm aylığı bağlanmasına ilişkin hükümlerinin yürürlüğe girdiği 01/10/2008 tarihinden sonra 65 yaşını doldurmuş olması nedeniyle artan bir hisse bulunmaksızın veyahut da 65 yaşın altındakiler için artan hisse ortaya çıkması halinde gelir ve/veya aylık bağlama hakkının doğup doğmayacağı yönünde uygulamada bazı sorunların yaşandığı görülmektedir. Bu yönde karşılaşılan bir durumun mahkemeye taşınması sonucu açılan davanın Kurum 1 aleyhine sonuçlandığı anlaşılmıştır. Bahsedilen duruma ilişkin Yargıtay 21 inci Hukuk Dairesinin 15/07/2010 tarihli kararında 26/07/2007 tarihinde vefat eden sigortalının eş ve iki çocuğuna ölüm aylığı bağlandıktan sonra artan bir hisse bulunmadığı için ölüm aylığı bağlama talebi Kurum tarafından reddedilen sigortalının annesine 5510 sayılı Kanunun 34 üncü maddesine göre ana ve babanın 65 yaşın üstünde olması halinde, artan hisseye bakılmaksızın kanunda belirtilen şartlarla toplam % 25 oranında aylık bağlanacağı hükmü gereğince 1 Bu yazıda geçen (Kurum) ibaresi (Sosyal Sigortalar Kurumu(Devredilen), Sosyal Güvenlik Kurumu nu ifade eder). 293
01/10/2008 tarihi itibariyle ölüm aylığı bağlanması yönünde görüş belirttiği anlaşılmıştır. (Yargıtay 21. Hukuk Dairesi, 15.07.2010) Uygulamada yaşanan başka bir sorun ise ölen sigortalıya ait gelir veya aylıkların tamamının hak sahibi eş ve çocuklara intikal ettirilmesi halinde yargı kararına istinaden geriye dönük tarihli gelir veya aylık bağlama taleplerinde ödenecek bir birikmiş gelir veya aylık miktarının bulunmamasıdır. Anne ve babaya geriye dönük bir ödeme yapılabilmesi ancak diğer hak sahibi eş ve çocukların gelir ve/veya aylıklarından kesinti yapılarak borç tahakkuku çıkarılması ile mümkündür. Çünkü 5510 sayılı Kanunun gelir veya aylık bağlanmasına ilişkin hükümlerinde hak sahiplerine bağlanacak aylıkların toplamının sigortalıya ait gelir veya aylığın tutarını geçemeyeceği, bu sınırın aşılmaması için gerekirse hak sahiplerinin gelir veya aylıklarından orantılı olarak indirim yapılması gerektiği ifade edilmiştir. V-SONUÇ: Ölen sigortalıdan dolayı anne ve babaya ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlanmasında artan hisse bulunması koşulu mülga 506 sayılı Kanunun yürürlükte bulunduğu sürede sigortalının ölüm tarihi ile sınırlı tutulmuş, 01/10/2008 tarihinde yürürlüğe giren 5510 sayılı Kanun ile bu kurala değişiklik getirilerek sigortalının ölüm tarihinde eş ve çocuklara gelir veya aylık paylaştırıldıktan sonra artan bir hisse bulunmamakla birlikte daha sonra durum değişikliği nedeniyle artan bir hissenin ortaya çıkması halinde talepte bulunan anne ve babaya gelir veya aylık bağlanabilme imkanı sunulmuştur. Bununla birlikte sunulan diğer bir imkan anne ve babanın 65 yaşın üstünde olması halinde, artan hisse olup olmadığına bakılmaksızın anne ve babaya ölüm geliri ve/veya ölüm aylığı bağlanabilmesidir. Artan hisse bulunması koşulunda yapılan bu değişiklik 5510 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği 01/10/2008 tarihinden sonra ölen sigortalıdan dolayı gelir ve/veya aylık bağlanmasında geçerli olmakla beraber mülga 506 sayılı Kanunun yürürlükte bulunduğu tarihte ölen sigortalıdan dolayı artan bir hisse bulunmaması nedeniyle gelir ve/veya aylık bağlanması hakkı düşen anne ve babanın mahkemede dava açması halinde 5510 sayılı Kanun ile yapılan değişikliğin yürürlüğe girdiği 01/10/2008 tarihi itibariyle 294
MALİ kanunda belirtilen koşulları taşıması nedeniyle bu haktan yararlandırıldığı anlaşılmıştır. Söz konusu yargı kararının aynı durumda olan diğer kişiler içinde emsal oluşturması mümkündür. Yargı kararı ile oluşan bu durum yukarıda açıklanan sorunları da beraberinde getirmiştir. Bu nedenle ileride doğabilecek mağduriyetlerin önlenmesi ve taraflar arasında çekişmelerin çözüme kavuşturulabilmesi için çok ivedi bir şekilde bir intibak yasası çıkarılması ihtiyacı ortadadır. KAYNAKÇA Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (18.11.2008). 2008/96 sayılı Genelge. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (11.09.2009). 2009/114 sayılı Genelge. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (12.05.2010). Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği Ankara: Resmi Gazete (27579 Sayılı). Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (12.06.2010). 5510 Sayılı Kanunun 4 üncü Maddesinin Birinci Fıkrasının (a) ve (b) Bendi Kapsamında Sigortalı Olanlar İle Hak Sahiplerinin Tahsis İşlemlerine İlişkin Tebliğ. Ankara: Resmi Gazete (27609 Sayılı). T.C.Yasalar (29,30,31/07/1964-1/08/1964). 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu Ankara: Resmi Gazete (11766-11779 sayılı). T.C.Yasalar (16.06.2006). 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (26200 sayılı). Yargıtay 21.Hukuk Dairesi (15.07.2010). T., 2009/11237 E., 2010/8508 K., sayılı Karar. 295
296