ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ESKİŞEHİR BEYAZALTIN KÖYÜ ARAZİ TOPLULAŞTIRMA ALANINDA SULAMA PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİ Esra SÖNMEZYILDIZ TARIMSAL YAPILAR VE SULAMA ANABİLİM DALI ANKARA 2012 Her hakkı saklıdır

ÖZET Yüksek Lisans Tezi ESKİŞEHİR BEYAZALTIN KÖYÜ ARAZİ TOPLULAŞTIRMA ALANINDA SULAMA PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİ Esra SÖNMEZYILDIZ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı Danışman : Prof. Dr. Belgin ÇAKMAK Bu çalışma, Eskişehir Beyazaltın Köyü Arazi Toplulaştırma alanında sulama performansının değerlendirilmesi amacıyla yürütülmüştür. Bu amaçla; yapılan çalışmalar, su kullanım etkinliğinin belirlenmesi, tarımsal etkinliğin belirlenmesi, sosyal ve ekonomik etkinliğin belirlenmesi ile toplulaştırma etkinliğinin belirlenmesi olmak üzere dört grupta toplanmıştır. Araştırma alanında dağıtılan sulama suyu 4.147,200 m 3 /yıl, birim alana dağıtılan yıllık sulama suyu miktarı 4.311,02 m 3 /ha, birim sulanan alana dağıtılan yıllık sulama suyu miktarı 4.311,02 m 3 /ha, yıllık su temini oranı 1,60, yatırımın geri dönüşüm oranı %530, bakım masrafının gelire oranı %8, birim alana düşen toplam işletme, bakım, yönetim masrafı 51,98 TL/ha, su dağıtımında istihdam edilen her bir kişiye düşen toplam masraf 10.000 TL, su ücreti toplama performansı % 100, birim alana düşen çalıştırılan personel sayısı 0,002kişi/ha, toplam tarımsal üretim değeri 9.030.000 TL, birim sulama alanına karşılık elde edilen gelir 9.386,69 TL sulanan birim alana karşılık elde edilen gelir 9.386,69 TL, şebekeye alınan birim sulama suyuna karşılık elde edilen gelir 2,18 TL/ha, tüketilen birim sulama suyuna karşılık elde edilen gelir 236,65 TL/m 3, olarak belirlenmiştir. Toplulaştırma ile dikdörtgen parsel sayısı % 6,82 den % 89,50 ye yükselmiştir. Toplam parsel sayısında % 25,19 azalma olmuştur. Toplulaştırma oranı % 25 ve sulama oranı % 100 olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca bütün parseller yol ağına bağlanmıştır. Sosyal ve ekonomik yönden mevcut işletmelerin % 100 ünde yaşam koşularında iyileşme ve gelir artışı sağlanmıştır. Haziran 2012, 75 sayfa Anahtar Kelimeler: Arazi toplulaştırması, toplulaştırma etkinliği, toplulaştırma oranı, sulama performansı, sulama oranı. i

ABSTRACT Master Thesis ASSESSMENT OF IRRIGATION PERFORMANCE IN LAND CONSOLIDATION AREA OF ESKİŞEHİR BEYAZALTIN VILLAGE Esra SÖNMEZYILDIZ Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Farm Structures and Irrıgation Supervisor : Prof. Dr. Belgin ÇAKMAK This study was conducted for evaluate the performance of irrigation scheme over land consolidation site of Eskişehir Beyazaltın Village. Performans indicators were devide into four groups as of water use, production, socio-economical and land consolidation performences. Total annual water deliverey to research site was 4.147,200 m 3 /year, water supply per irrigation area was 4.311,02 m 3 /ha, water supply per irrigated area 4.311,02 m 3 /ha, annual water supply ratio was 1,60, cost recovery ratio was %530, maintenance cost to revenue ratio was % 8, total management operation maintanance costs per unit area was 51,98 TL/ha, total cost per person employed on water delivery was 10.000 TL, revenue collection performance was % 100, stuffing numbers per unit are was 0,002 person/ha, total annual value of agricultural production was 9.030.000 TL, output per unit command area was 9.386,69 TL, output per unit irrigated area was 9.386,69 TL, output per unit irrigation supply was 2,18 TL/ha and output per unit crop water demand was 236,65 TL/m 3. With land consolidation, number of recto-pular plats increased from % 6,82 to % 89,50. A % 25,19 decrease was observed in total number of plats. Local consolidation rate was determined as % 25 and irrigation ratio was % 100. All plats had on ecress to road network. An improvement in life standards and incomes of % 100 households were provided. June 2012, 75 pages Key Words: Land consoldation, consolidation performance, consolidation rate irrigation performance, irrigation ratio ii

TEŞEKKÜR Tez konumun belirlenmesinden bitimine kadar her aşamasında çok değerli bilgi, öneri ve yardımlarını esirgemeyerek öğrenim hayatımda olduğu kadar özel hayatımda da yanımda olup kendimi geliştirmeme yardımcı olan saygıdeğer hocam Prof. Dr. Belgin ÇAKMAK a,( Ankara Üniversitesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı) her zaman yanımda olan değerli aileme ve tezin her aşamasında benden yardımlarını esirgemeyen Zir.Müh. İbrahim GÜREŞÇİ ye teşekkürlerimi sunarım. Esra SÖNMEZYILDIZ Ankara, Haziran 2012 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii KISALTMALAR DİZİNİ... vii ŞEKİLLER DİZİNİ... viii ÇİZELGELER DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ... 1 2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ARAŞTIRMASI... 4 2.1 Arazi Toplulaştırmasının Tarihçesi... 4 2.2 Ülkemizde Arazi Toplulaştırması Gereken Alanlar... 7 2.3 Arazi Toplulaştırmasının Faydaları... 7 2.4 Kaynak Özetleri... 11 3. MATERYAL VE METOD... 28 3.1 Materyal... 28 3.1.2 İklim... 29 3.1.3 Topoğrafik durum... 30 3.1.4 Toprak özellikleri... 31 3.1.5 Sulama ve drenaj durumu... 32 3.1.6 Çalışma alanındaki mülkiyet durumu... 33 3.1.6.1 Tapulama durumu... 33 3.1.6.2 Şahıs arazileri... 34 3.1.6.3 Hazine arazisi... 34 3.1.6.4 Mera arazileri... 34 3.1.6.5 Bağ-Bahçe arazisi... 35 3.1.6.6 Kamu kuruluşlarına ait arazi... 35 3.1.6.7 Köy tüzel kişiliğine ait arazi... 35 3.1.7 Eğitim durumu... 35 3.1.8 Aile büyüklüğü... 36 3.1.9 Tarımsal durum... 37 3.1.9.1 Bitkisel üretim... 38 iv

3.1.9.2 Hayvansal üretim... 38 3.2 Metot... 39 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 42 4.1 Su Kullanım Etkinliğinin Belirlenmesi... 42 4.1.1 Toplam dağıtılan sulama suyu... 42 4.1.2 Birim alana dağıtılan yıllık sulama suyu miktarı... 43 4.1.3 Birim sulanan alana dağıtılan yıllık sulama suyu miktarı... 43 4.1.4 Yıllık su temini oranı... 43 4.1.5 Sulama Oranı... 44 4.2 Tarımsal Etkinliğin Belirlenmesi... 45 4.2.1 Yatırımın geri dönüşüm oranı... 45 4.2.2 Bakım masrafının gelire oranı... 45 4.2.3 Birim alana düşen toplam işletme-bakım-yönetim masrafı... 46 4.2.4 Su dağıtımında istihdam edilen her bir kişiye düşen toplam masraf... 47 4.2.5 Su ücreti toplama performansı... 47 4.2.6 Birim alana düşen çalıştırılan personel sayısı... 48 4.3 Sosyal ve Ekonomik Etkinliğin Belirlenmesi... 49 4.3.1 Yıllık toplam tarımsal üretim değeri... 49 4.3.2 Birim sulama alanına karşılık elde edilen gelir... 49 4.3.3 Sulanan birim alana karşılık elde edilen gelir... 50 4.3.4 Şebekeye alınan birim sulama suyuna karşılık elde edilen gelir... 50 4.3.5 Tüketilen birim sulama suyuna karşılık elde edilen gelir... 51 4.4 Toplulaştırma Etkinliğinin Belirlenmesi... 52 4.4.1 Yeterlilik... 52 4.4.2 Eşitlik... 53 4.4.3 Sulama Zamanı Uygunluğu... 53 4.4.4 Toplulaştırma Oranı... 54 4.4.5 Ulaşım Etkinliği... 54 4.4.6 Arazi toplulaştırmasının parsel şekli, büyüklüğü ve sayısına etkisi... 55 4.4.7 İşletmelerin Arazi Dağılımı... 58 4.4.8 İşletmelerin arazi toplulaştırmasına bakışı... 60 5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 63 v

KAYNAKLAR... 64 ÖZGEÇMİŞ... 75 vi

KISALTMALAR DİZİNİ DPT FAO Ha TRGM STK ST DSİ TEDAŞ SPSS DMİ Devlet Planlama Teşkilatı Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı Hektar Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Standart Topografik Kadastral Standart Kadastral Devlet Su İşleri Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi Statistics Programme for Social Scientists Devlet Meteoroloji İşleri vii

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1 GAP ta toplulaştırma yapılması hedeflenen alanlar... 6 Şekil 2.2 Arazi toplulaştırması öncesi mülkiyet durumu... 9 Şekil 2.3 Arazi toplulaştırması yapıldıktan sonraki mülkiyet durumu... 10 Şekil 3.1 Eskişehir Beyazaltın köyünün toplulaştırma sonrası uydu görüntüsü... 29 Şekil 3.2 Eskişehir Beyazaltın köyünün derecelendirme haritası... 32 Şekil 3.3 DSİ nin sulama amacıyla açtığı kuyu ve borular... 33 Şekil 3.4 Bölgedeki eğitim durumu... 36 Şekil 3.5 Proje alanındaki aile büyüklüğü... 37 Şekil 3.6 Proje alanındaki tarımsal durum... 38 Şekil 4.1 Çiftçilerin ürün yetiştirme oranı... 62 Şekil 4.2 Çiftçilerin arta kalan zamanlarda yaptıkları işler... 62 viii

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Türkiye'de arazi toplulaştırması yapılacak alanlar... 5 Çizelge 2.2 Arazi toplulaştırması yapılan alanların kurumlara göre dağılımı... 6 Çizelge 3.1 Araştırma alanına ilişkin bazı iklim elemanlarının uzun yıllık ortalama değerleri... 30 Çizelge 3.2 Eskişehir merkez Beyazaltın köyü yağmurlama sulama projesine ilişkin meteorolojik veriler... 30 Çizelge 3.3 Çalışmada kullanılan performans göstergeleri ve gerekli veriler... 40 Çizelge 3.4 Araştırmada uygulanan ankete ilişkin örnek anket formu... 41 Çizelge 4.1 Araştırmada değerlendirilen performans göstergelerinden bazılarının sınıflandırılması... 42 Çizelge 4.2 Yıllık toplam tarımsal üretim değeri... 49 Çizelge 4.3 Sulamanın yeterliliğine ilişkin görüşler... 52 Çizelge 4.4 Sulama suyunun dağıtımına ilişkin görüşler... 53 Çizelge 4.5 İşletmelerin sulama suyunu zamanında almaları ile ilgili görüşleri... 53 Çizelge 4.6 Toplulaştırma oranı... 54 Çizelge 4.7 Ulaşım Etkinliği... 55 Çizelge 4.8 Toplulaştırma öncesi ve sonrası parsel şekillerinin miktarı... 57 Çizelge 4.9 Ortalama parsel sayıları, parsel büyüklükleri ve azalma oranı... 58 Çizelge 4.10 İşletmelerin toplulaştırma öncesi arazi büyüklüklerine göre dağılımı... 59 Çizelge 4.11 İşletmelerin toplulaştırma sonrası arazi büyüklüklerine göre dağılımı... 59 Çizelge 4.12 Parsellerin toplulaştırma öncesi ve sonrası durumu... 60 ix

1. GİRİŞ Bugün Dünya da hızlı nüfus artışı ve buna bağlı olarak da gıda güvenliğinin sağlanması en önemli sorunlar arasındadır. Artan nüfusun gıda ihtiyacının sürekli olarak temin edilmesi olarak tanımlanan gıda güvenliği; toprak kaynaklarına ve uygulanan tarım tekniklerine bağlıdır. Hızla artan nüfusun gıda ihtiyacını karşılamak için tarım sektörü sanayi, kentsel ve çevresel kullanımlar ile rekabet etmektedir. Tüm sektörlerde talep edilen su arttıkça yeraltı suyu tükenmekte, su ekosistemleri kirlenip kalitesiz hale dönüşmekte ve yeni su kaynaklarının geliştirilmesi günden güne daha pahalı hale gelmektedir. Sonuçta mevcut su kaynaklarının etkin kullanımı ve bunu sağlayacak tarımsal altyapının oluşturulması gittikçe önem kazanmaktadır. Arazi toplulaştırmasının amacı; ülke düzeyinde ulusal gelirin yükseltilmesine yardım etmek ve bu yönde kişilerin ve çiftçi ailelerinin mülkiyetinde bulunan dağınık arazi parçalarını birleştirmek, arazi tasarruf sistemini düzeltmek, küçük tarım işletmelerinin arazilerinin genişlemesine olanak vermektir. Böylece farklı üretim etmenleri düzeltilerek ve geliştirilerek çiftçi ailelerinin yaşam düzeyi yükseltilebilecektir (Yağanoğlu vd. 2000). Türkiye de işlenebilen tarım arazisi miktarı 25 milyon hektar olup, günümüz koşullarında bunun 8,5 milyon hektarı ekonomik olarak sulamaya uygun bulunmaktadır. Sulamaya açılmış tarım arazilerinde, fiilen sulanan alanların miktarı, projede öngörülen alana oranla daha düşük olmaktadır. Devlet Sulama Şebekelerinde bölgelere göre sulama randımanı %20 ile %85 arasında değişmektedir. Sulama randımanı ortalaması ise yaklaşık %40 dır (Anonim 2012). Sulama şebekelerinde, sulama oranlarının ve sulama randımanlarının düşük olmasının nedenlerinden biri de; toplulaştırma ve tesviye gibi tarla içi geliştirme hizmetlerinin yapılmamasından kaynaklanmaktadır. Arazi toplulaştırması ile birlikte yürütülen sulama projelerinde, her parsel yola ve kanala en uygun şekilde doğrudan doğruya bağlandığından, parsellerin yol ve kanaldan faydalanma oranları %100 lere ulaşmaktadır. 1

Türkiye nüfusunun büyük çoğunluğu geçimini hala tarımdan sağlamaktadır. Nüfusun senelik % 2,5 luk artışının tarım üzerine etkisi ve çocuklar arasında veraset kurallarına bağlı olarak eşit paylaşımı, sulu ve kuru tarım arazilerinin çok fazla oranda küçük parçalara ayrılmasına sebep olmaktadır (Yıldız 1983). Türkiye de 2010 yılı verilerine göre halk sulamaları da dahil olmak üzere yaklaşık 5,42 milyon hektar alan sulamaya açılmıştır. Böylece ekonomik olarak sulanabilecek tarım arazisinin % 64 ü sulama imkanına kavuşturulmuştur. İleriki yıllarda sulamaya açılacak alan ise 3,08 milyon hektardır. Sulamaya açılmış alanlarda sulama oranları bölgelere ve tesislere göre değişmekle birlikte % 20 ile % 80 arasında değişmektedir. Sulama oranlarının düşük olması milli ekonomi için önemli gelir kayıplarına yol açmaktadır. Sulama şebekelerinde, sulama oranlarının ve sulama randımanlarının düşük olmasının en önemli nedenlerinden birisi de sulama projelerinin toplulaştırmasız ve tarla içi geliştirme hizmetleri dikkate alınmadan inşa edilmesidir. Sulama sistemlerinin performansı; planlamada öngörülen hedeflerin gerçekleşme oranı olarak tanımlanmaktadır (Çakmak ve Bulut 2001). Sulu tarımın hedeflere hangi ölçüde ulaşabildiği, sulama sistemlerinin ne oranda başarılı olduğu hem kaynakların etkin kullanımı hem de ekonomik bir tarımsal üretim için önemlidir. Toprak ve su kaynaklarından etkin bir şekilde yararlanma ancak mevcut kullanımı bilmek (izleme) ve dar boğazları ortaya koyup çözüm üretmekle (değerlendirme) mümkün olabilir. Sulama sistemlerinde hedeflere ulaşabilmek için yatırımlardan beklenen faydanın sağlanıp sağlanmadığı konusunda su yönetimini uyaracak bir izleme ve değerlendirme sistemine ve uygun performans göstergelerine ihtiyaç vardır. Son yıllarda, sulama projelerinde sulama performansı belirlenerek geleceğe yönelik yönetim politikaları oluşturulmaktadır (Jurriens 1993). Performans değerlendirmesi; sistem işletiminin iyileştirilmesi, sistemin genel durumunun belirlenmesi, sisteme yapılan müdahalelerin etkisinin belirlenmesi, sistemi zorlayan unsurların belirlenmesi, sistemin kendi içinde yıllara göre karşılaştırılması ve bir sistemin diğerleriyle karşılaştırılması gibi değişik amaçlar için yapılmaktadır (Molden vd. 1998). Ülkemizde tarım arazileri; tarımın yapılmasını engelleyecek şekilde parçalı, bozuk şekilli, yol ağı olmayan, sulama ve drenaj sisteminin uygulanmasını güçleştirici bir 2

konumdadır. Parsellerin dağınık ve küçük oluşu üretim faaliyetleri sırasında daha fazla makine ve insan kullanımı gerektirdiği gibi yoğun tarımı da engellemektedir. Diğer bir ifade ile birim alanda üretim azalırken, maliyet artmaktadır. Ayrıca, sulama uygulamalarında güçlüklerle karşılaşılmasına, sulama şebekelerinin maliyetlerinin yükselmesine, yüksek yatırım maliyetine karşılık sulama randımanı ve sulama oranının düşük olmasına neden olmaktadır (Yağanoğlu vd. 2000). Arazi parçalılığının ve dağınıklılığının giderilmesi, şekillerinin düzeltilmesi, çiftçilerin çalışma koşullarının iyileştirilmesi gibi yapısal önlemlerin alınması arazi toplulaştırma çalışması çerçevesinde yürütülebilmektedir. Arazi toplulaştırması; diğer tarımsal altyapı hizmetleri olan tarla içi yollarının yapılması, sulama ve drenaj şebekesinin tesisi, arazi ıslahı, arazi tesviyesi, toprak ve su kaynaklarının muhafaza ve geliştirilmesine de imkan sağlar (Yılmaz ve Çiftçi 2005). Son yıllarda arazi toplulaştırma projelerinde, toplulaştırma ile beraber diğer tarla içi geliştirme hizmetleri de uygulanmaktadır. Bu hizmetlerin etkileri arasında pozitif bir ilişki vardır. Tarımsal altyapı hizmetlerinin eşzamanlı uygulandığı tarım alanlarında, hem tarımsal üretimde hem de arazi değerinde artış görülmektedir (Şengün 2008). Bu çalışmada, Eskişehir İl merkezine bağlı Beyazaltın (Sepetçi) Köyü nde, sulama performansı ile birlikte toplulaştırma etkinliği değerlendirilmiştir. Beş bölümden oluşan bu çalışmada giriş bölümünden sonra konu ile ilgili temel bilgiler verilmiş ve daha önce yapılmış çalışmalar gözden geçirilmiştir. Üçüncü bölümde araştırmada kullanılan materyal ve metot açıklanmıştır. Dördüncü bölümde ise araştırmadan elde edilen sonuçlar ile anket çalışmasının sonuçları verilmiş ve beşinci bölümde ulaşılan hedef açıklanmıştır. 3

2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ARAŞTIRMASI 2.1 Arazi Toplulaştırmasının Tarihçesi Ülkemizde arazi toplulaştırma çalışmalarına ilk olarak 1961 yılında Konya ili Çumra ilçesi Karkın Köyü nde başlanmış olup, 1962 yılına kadar çalışmalar sürdürülmüştür. Yeterli mevzuatın ve teknik elemanların bulunamayışı nedeniyle çalışmalara bir süre ara verilmiş, daha sonra DPT ile Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) tarafından Antalya bölgesinde Arazi Toplulaştırma çalışmaları yapılmıştır. 1967 yılında Salihli, Turgutlu, Manisa ve Menemen ovalarında sulamanın geliştirilmesi ve tarımsal üretimin arttırılması amacıyla geniş ölçüde çalışmalara başlanmıştır. Daha sonra da çeşitli zamanlarda mevzuat ve yasa değişiklikleri yapılarak, toplulaştırma çalışmaları sürdürülmüştür. İlk yapılan toplulaştırma çalışmaları; kapatılan TOPRAKSU Genel Müdürlüğü tarafından, 7457 Sayılı Kanun un 2. maddesinin (j) bendi ile Medeni Kanun un 678. maddesine dayanarak yapılmıştır. 1966 yılına kadar yapılan toplulaştırma çalışmalarından sonra bir tüzük çıkarılması ihtiyacı doğmuş ve ilk Arazi Toplulaştırma Tüzüğü 27.06.1966 tarih ve 6/6707 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile yürürlüğe konmuştur. 17 Temmuz 1973 tarihinde 1757 sayılı Toprak ve Tarım Reformu Kanunu yürürlüğe girince, bu kanuna eklenen bir madde ile bu kanun hükümlerine göre reform bölgesi ilan edilen yerler dışında da toplulaştırma çalışmaları yapılması imkanı sağlanmış ve 1978 yılına kadar uygulamalar sürdürülmüştür. 1978 yılında, 1757 sayılı Toprak ve Tarım Reformu kanunu, Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir. İkinci Arazi Toplulaştırma Tüzüğü, 7457 sayılı kanunun 2. maddesinin (j) bendi ile, Medeni Kanunun 678. maddesine dayanılarak, 24.09.1978 tarih ve 7/1 8231 sayı ile çıkarılmıştır. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce, Tarım Reformu bölgeleri dışındaki toplulaştırma çalışmaları bu tüzüğe göre sürdürülmektedir. Tarım Reformu bölgesi olarak ilan edilen yerlerde ise toplulaştırma çalışmaları 22/11/1984 tarihinde kabul edilen Sulama Alanlarında Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu hükümlerine göre yürütülmektedir. 4

Uydu verileri ve en son hesaplama teknolojileri kullanılarak yapılan çalışmaya göre ülkemizde toplulaştırması yapılabilecek arazi miktarı 14 milyon ha olarak hesaplanmıştır. Bunun 8,5 milyon ha nı sulu ve 5,5 milyon ha nı da kuru alanlar oluşturmaktadır. Ülkemizde arazi toplulaştırması yapılacak alanlar çizelge 2.1 de verilmiştir. Çizelge 2.1 Türkiye'de arazi toplulaştırması yapılacak alanlar (TRGM 2010) Türkiye'de Arazi Toplulaştırması Yapılacak Alanlar (TRGM 2010) Alan (ha) Toplam toplulaştırma alanı Sulu tarım alanı Kuru tarım alanı 14.000.000 8.500.000 5.500.000 Toplulaştırılan alan(1960-2009) 1.115.000 Devam eden toplulaştırma alanı (2010) 2.419.000 2010 yılında tamamlanan alan 250.000 2010-2014 TRGM Stratejik Plan hedefi 5.700.000 2014 Sonrası toplulaştırılacak alan 4.766.000 Ülkemizde ilk arazi toplulaştırması 1961 yılında kapatılan Toprak-Su Genel Müdürlüğü tarafından yapılmıştır. 1984 yılından sonra da kapatılan Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce ülke genelinde çalışmalara devam edilmiştir. Tarım Reformu Genel Müdürlüğü nce ise toplulaştırma çalışmalarına 1990 yılında Şanlıurfa ilinde başlanmıştır. Kapatılan Topraksu, kapatılan Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü ve Tarım Reformu Genel Müdürlüğü nce bugüne kadar toplam 1.115.000 hektar alanın toplulaştırması tamamlanmıştır (Çizelge 2.2). 5

Çizelge 2.2 Arazi toplulaştırması yapılan alanların kurumlara göre dağılımı Yıl Kurum Toplulaştırma yapılan alan (ha) 1961- Kapatılan Toprak-Su Genel 72.000 1984 Müdürlüğü 1984- Kapatılan Köy Hizmetleri Genel 248.000 2005 Müdürlüğü 1990- Tarım Reformu Genel 795.000 2009 Müdürlüğü TOPLAM 1.115.000 1961-2002 Yılları arasında (41 yıl) 450.000 (% 40,4) 2003-2009 Yılları arasında (6 yıl) 665.000 (% 59,6) TOPLAM 1.115.000 GAP Eylem Planı (2008-2012) kapsamında, GAP illerinde DSİ Sulama projelerine paralel olarak 1 104 köyde yaklaşık 2 milyon hektar alanda arazi toplulaştırması yapılması görevi TRGM ne verilmiştir. Bu kapsamda, 2009 yılında Diyarbakır, Batman, Mardin ve Şanlıurfa illerinde 53 proje ile 581 köyde 1.187.000 hektar alanın toplulaştırma projeleri ihale edilerek çalışmalara başlanmış olup 3 yıl içinde tamamlanması hedeflenmektedir (Şekil 2.1). Geriye kalan 23 proje ile 480 köyde yaklaşık 873.802 hektar alana ait toplulaştırma ihaleleri Ocak-Şubat 2010 tarihlerinde yapılmış olup inceleme çalışmaları devam etmektedir. Şekil 2.1 GAP ta toplulaştırma yapılması hedeflenen alanlar 6

Sulamaya açılacak 3,2 milyon ha alanda modern sulama sistemleri ile birlikte toplulaştırma yapılması, sulamaya açılan, ancak toplulaştırma yapılmayan 4,2 milyon ha alanda sulama sistemlerinin revizyonu ile birlikte toplulaştırma yapılması, son olarak 5,5 milyon ha kuru tarım alanlarında toplulaştırma yapılması toprak ve su kaynaklarının verimli kullanılması açısında büyük önem taşımaktadır. 2.2 Ülkemizde Arazi Toplulaştırması Gereken Alanlar Toplulaştırma düşünülmeden uygulanan sulama projelerinde; kamulaştırmaya ve arazilerin parçalanmasına engel olmak için; kanalların ve yolların planlaması ve uygulanması parsel sınırlarına bağlı kalınarak yapılmaktadır. Bu durumda parseller zaten küçük ve şekilleri de düzensiz olduğundan, kanal uzunlukları gereksiz yere uzamakta, bu da tesis maliyetlerini yükseltmektedir. Arazi toplulaştırması ile birlikte yürütülecek sulama projeleri bütün bu sakıncaları ortadan kaldırmaktadır. Sonuç olarak sulama projelerinin arazi toplulaştırmalı olarak öncelikle uygulanmasında, sağlanacak faydaların yanında ekonomik yönden de zorunluluk görülmektedir. Toplulaştırmaya, öncelikle sulama projeleri halen hazırlanmakta olan ve tatbikat aşamasına getirilmiş yerlerde başlanılmalıdır. Ekonomik olarak sulamaya uygun olan 8,5 milyon hektarlık alanda toplulaştırma hizmetleri kademeli olarak yürütülmeli ve kuru tarım yapılan diğer alanlarda da, parçalı ve dağınık arazilerin birleştirilmesine yönelik toplulaştırma çalışmalarına başlanmalıdır. 2.3 Arazi Toplulaştırmasının Faydaları Tarımsal üretimin artırılması amacıyla, kişi ve işletmelere ait birden fazla parçaya bölünmüş olan parsellerin, değişik yerlere dağılmış veya elverişsiz biçimde şekillenmiş arazilerin, modern tarım işletmeciliği esaslarına göre, ayrıca sulama hizmetlerinin getirilmesine en uygun bir şekilde birleştirilmesi, şekillendirilmesi ve düzenlenmesi işlemine Arazi Toplulaştırması veya Arazi Düzenlemesi adı verilmektedir (Takka 1993). Arazi toplulaştırması diğer bir tanımla; parçalı ve hisseli arazilerin tarımsal uygulamalara uygun boyut ve şekillerde birleştirilip bütünleştirilmesi işlemidir. Arazi toplulaştırmasının faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilir. 7

a) Her parsel sulama şebekesine bağlandığından dolayı sulama oranı artmaktadır. b) Sulama ve açık drenaj kanalı, karayolu ve demiryolu gibi fiziki tesislerin sebep olduğu parçalanmalar önlenmektedir. c) Fiziki tesislerin inşasında kolaylık ve maliyetinde tasarruf sağlanmaktadır. d) İşletme merkezi ile parseller arasındaki mesafelerin kısalması nedeniyle işletme yönünden ve akaryakıttan tasarruf sağlanmaktadır. e) Parsel şekilleri düzeltilmekte ve birim parsel büyüklükleri artmaktadır (Şekil 2.2, Şekil 2.3). f) Parsel sayısı azaldığından parsel sınır uzunlukları kısalmakta, böylece parsellerin korunmasında kullanılan tel, çit ve duvar gibi malzemelerden tasarruf sağlanmaktadır. g) Arazi toplulaştırması ile beraber drenaj, yol ve toprak ıslahı çalışmaları gibi tarla içi geliştirme hizmetleri de yapıldığından üretimin artırılması ile çiftçinin geliri artmaktadır. h) Proje ile her parsel sulama kanalı ve yola kavuştuğundan, çiftçiler arasındaki anlaşmazlıklar ortadan kalkmakta, böylece sosyal huzur sağlanmaktadır. i) Proje uygulaması ile Tapu Kadastro kayıtlarının yenilenmesi sağlanmış olmaktadır. j) Maliye hazinesine ait araziler ile meralar toplanarak kanal ve yolla sınırlandırıldığından çiftçilerin tecavüzleri önlenmektedir. k) Parsel boyutları ve şekillerinin makineli tarıma uygun hale getirilmesi sebebiyle modern işletmelerin kurulması mümkün olabilmektedir. l) Sulama oranları önemli ölçüde artmaktadır, m) Tarım işletmelerinde net gelir artışı sağlanmaktadır Toprak parçalanması; bir tarım işletmesine ait arazinin geniş bir alan üzerinde muhtelif yerlerde birbirinden uzak, çok sayıda parçalara ayrılmasını ifade eder. Ülkemizde arazi toplulaştırmasının yapılmasını zorunlu kılan en önemli faktör toprak parçalanmasıdır. Çünkü çiftçilerimizin çoğunun mevcut tarım arazilerinin büyüklükleri sınırlı, birbirlerinden uzak ve çok parçalı bir yapı oluşturmaktadır dolayısıyla bu alanlar üzerinde düzenli işletmelerin kurulması ve istenilen verim artışının sağlanması engellenmektedir. 8