İŞ HİJYENİNE GİRİŞ İÇİNDEKİLER Hijyen ve İş Hijyeni İş Hijyeninin Tarihsel Gelişimi İş Hijyeni Uygulamaları İçin İş Yeri Organizasyonu İŞ HİJYENİ Prof. Dr Suphi URAL HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Hijyen ile iş hijyeni arasındaki farkları anlayabilecek, İş hijyeninin tarihçesini kavrayabilecek, İş hijyeni biriminin görevlerini ve iş hijyeni uzmanlarının sahip olması gereken özellikleri kavrayabilecek, İş hijyeninin kapsadığı çalışma alanlarını sayabileceksiniz. ÜNİTE 1
GİRİŞ İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin en önemli ve temel konulardan biri de iş hijyenidir. Geçmişte, iş yerlerindeki biyolojik, kimyasal, fiziksel, ergonomik ve psikolojik çevresel etmenlerin ve streslerin tehlikeleri tam olarak bilinmediği için uzun yıllar bu tür tehlikelere karşı gerekli tedbirler alınmadan çalışılagelmiştir. Günümüzde ise, iş hijyeni tek bir kişinin veya tek bir ekibin yürütebileceği iş olmaktan çıkmış ve çeşitli mesleklerden yetkin kişilerin birlikte çalışarak yürütebileceği bir hizmet durumuna gelmiştir. İş hijyeni konuları disiplinler arası çalışmayı gerektirir. İş hijyeni (occupational hygiene) ile endüstriyel hijyen (industrial hygiene) kavramları eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. İş hijyeni kavramı yaygın olarak Avrupa da kullanılırken endüstriyen hijyen kavramı daha çok ABD ve Latin Amerika ülkelerinde tercih edilmektedir. Endüstriyel hijyenin çalışma alanı daha çok inşaat, maden ve imalat sektörlerini kapsamaktadır. İş hijyeninin çalışma konusu bütün endüstri alanları ile birlikte finans ve hizmet sektörlerini de kapsar. İş hijyeni; iş yerinde hastalığa neden olabilecek, sağlık ve iyilik hâlini bozabilecek, işçiler ve toplumdaki bireyler arasında önemli ölçüde huzursuzluk ve verimsizlik yaratabilecek çevresel tehlikeleri ve stresleri önceden gören, değerlendiren ve kontrol altına alan bir teknik ve sosyal bilim ve sanattır. Bu ünitenin amacı, iş hijyeninin tanımını ve kapsamını vermektir. HİJYEN VE İŞ HİJYENİ Hijyen sözcüğü Türkçeye Fransızcadan geçmiştir. Hijyen sözcüğü genel olarak sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemlerinin tümü olarak tanımlanmaktadır. Türk Dil Kurumu tarafından hijyen, sağlığın hastalanmadan önce korunması ile ilgili bilimsel incelemelerle uğraşan tıp dalı olarak tanımlanır. 6 Ağustos 2013 tarihli ve 28730 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmeliğin 8. maddesinde Özellikle iş yeri tabanı, duvarlar ve diğer yüzeyler düzenli olarak temizlenecek ve hijyen şartları sağlanacaktır. denilmektedir. Aynı yönetmeliğin 12. maddesinin ana başlığı hijyen ve kişisel korunma olup. Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitim başlıklı 13. maddesinde de hijyen kuralları konusunda çalışanlara eğitim verilmesi istenilmektedir. Sağlık Gözetimi ile ilgili 16. maddesinde ise; İşveren işyerinde kişisel ve mesleki hijyen önlemlerinin derhal alınabilmesi mümkün olacak şekilde gerekli düzenleme yapılacaktır. denilmektedir. İş yerindeki lavaboları, duşları, tuvaletleri, soyunma odalarını en iyi şekilde kullanmak her bir çalışanın sorumluluğudur. Her insan kendi temizliğinden sorumludur. Çocuk yaşlarda anne, baba veya öğretmenler tarafından çoğu zaman bizzat yapılarak öğretilen temizlik uygulamalarının, çocukluktan sonra bireyin kendisi tarafından yapılması gerekmektedir. Örneğin; tuvaletten sonra ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
yiyeceklere dokunmadan önce ellerin yıkanması bir alışkanlık olmalıdır. Her gün yapılan işler arasında banyo yapma bir başka temizlik uygulamasıdır. Çözücüler, tinerler, alkaliler veya makine yağları gibi maddeler asla cilt temizliği için kullanılmamalıdır. Kimyasal maddelerle, sıcakta ve kirli işlerde çalışan işçiler için hijyen temel şarttır. İyi bir hijyen uygulaması için, aşağıdaki tavsiyelere uyulabilir: Kişisel hijyen ile iş hijyeni kavramları birbirleriyle karıştırılmamalıdır. Temiz, içilebilir suyu için, Sigara kullanmayın, Düzenli olarak spor yapın, Soyunma odasında, tuvaletlerde veya tehlikeli maddelerin kullanıldığı yerlerde asla bir şey yemeyin, Ellerinizi ve vücudunuzun kimyasal maddelere maruz kalan bölümlerini düzenli olarak yıkayın ve günlük duşlarınızı yapın, Dişlerinizi ve ağzınızı her gün temizleyin ve düzenli olarak diş hekiminize kontrol ettirin, İş elbiseniz ile iş dışında giydiğiniz elbiseleri karıştırmayın, İş elbiselerini, havluları vb., özellikle zehirli ve/veya zararlı maddelerle kirlenmişse, diğer çamaşırlarla karıştırtmadan temizlettirin. Tuvaletler, lavabolar, duşlar vb. düzenli olarak temizlenmelidir. Bunların temiz bulundurulması elbette tüm çalışanların işbirliği, dikkat ve özenli kullanmasını gerektirir. Grip ve bağırsak şikâyetleri bir işçiden diğerine hızla yayılabilir. Grip olanlar, akut bağırsak şikâyetleri olanlar veya bulaşıcı bir rahatsızlığı olanlar derhal iş yeri hekimine durumu bildirmelidir. Şekil 1.1 Kişisel hijyeni sağlamak için ellerimizi düzenli olarak yıkamalıyız. Belirtilen bu kurallara uyulduğu takdirde yukarıda belirtilen yönetmeliklerde sözü edilen hijyen şartları sağlanmış olabilir. Ancak iş hijyeni ile kişisel hijyen arasında ciddi farklar bulunmaktadır ve bu iki kavram maalesef günlük hayatta birbirleriyle karıştırılabilmektedir. Hijyen sözcüğü Sağlık Kuralları olarak tanımlanabilirken, iş hijyeni; işyeri ve çevresini sağlığa zararlı hâle getiren etkenlerin temizliğini amaçlar. İş hijyeni; iş yerinde hastalığa neden olabilecek, sağlık ve iyilik hâlini bozabilecek, işçiler ve toplumdaki bireyler arasında önemli ölçüde huzursuzluk ve verimsizlik yaratabilecek çevresel tehlikeleri ve stresleri önceden gören, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
değerlendiren ve kontrol altına alan bir teknik ve sosyal bilim ve sanattır. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmeliğin 7. maddesinde İşveren tarafından, iş sağlığı ve güvenliği kurulu üyelerine ve yedeklerine iş hijyeninin temel ilkeleri konularında eğitim verilmesi sağlanır. ifadesi yer almaktadır. İş hijyeni uygulamaları dört temel adımı kapsar: İş yeri ve çevresi ile ilgili tehlikelerin belirlenmesi Değerlendirilmesi Kontrol altına alınması Eğitimdir İş hijyenine konu olan ve çalışanların sağlığını tehdit eden tehlikeleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: İş hijyeni konusu, iş yeri ve çevresinde bulunan ve çalışanların sağlığını tehdit eden riskleri kapsar. Kimyasal tehlikeler: Çalışma ortamına (havaya, gıdaya, kullanılan araç ve gereçlere veya insan vücudunun dış ortamla temas eden kısımlarına) karışabilen, çevrenin sağlıklı yaşama uygun kimyasal bileşimini az veya çok değiştiren etkenlerdir. Fiziksel tehlikeler: Çalışma ortamındaki sıcaklık ve basınç, elektromanyetik ve iyonlaştırıcı ışınlar, gürültü, titreşim, sıcaklık, nem vb. fiziksel etkenlerdir. Biyolojik tehlikeler: Böcekler, bakteriler, virüsler, mantarlar. Ergonomik tehlikeler: Doğru tasarlanmamış el aletleri ve çalışma alanları, vücut-iş ilişkisi, tekdüzelik, iş baskısı ve yorgunluk, iş güvencesinin olmamasıdır. Sosyal Problemler. İŞ HİJYENİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ İş yerlerindeki sağlık riskleri eski çağlardan beri bilinmektedir. Hipokrat M.Ö 4. yüzyılda kurşun zehirlenmesi vakalarını rapor etmiştir. Çalışma alanı, her türlü ham maddeyi yerkabuğundan kazarak çıkarmak olan madencililik sektörü, çalışma koşulları en ağır ve çalışanları çevresel tehlike ve streslere en çok maruz kalan sektörlerden biridir. Fakat toplumlar bu sektörlerdeki sağlık zararlarını tanımlama ve kontrol altına almada geç kalmışlardır. Eski çağlarda, maden işçilerini çoğunlukla köleler ve suçlular oluşturduğundan, bunların çalışma koşullarını iyileştirmek için pek bir çaba harcanılmamıştır. Mısır piramitlerinin inşa edildiği alanlarda yapılan kazılarda; piramitlerde çalıştırılan işçilerin büyük çoğunluğunda, ileri derecede kas ve iskelet hastalıkları olduğu anlaşılmıştır. M.S. 1. yüzyılda, kırmızı kurşun tozu üretiminde çalıştırılan işçilerin tozdan korunmak için yüzlerine büyük baş hayvanların sidik torbasını geçirerek çalıştırıldıkları bildirilmektedir. Tıp eğitimi görmüş olmasına karşın, madencilik üzerine yazdığı kitaplarla tanınan Georgius Agricola (1494-1555) yazmış olduğu De Re Metallica adlı kitapta, işçilerin belli bazı tozları solunması sonucu solunum yolu hastalıklarına yakalandıklarını tespit etti. Karpat Dağları ndaki madenlerde çalışan işçilerin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
İş Hijyeni ortalama yaşam sürelerinin çok kısaldığını ve hatta bu bölgede yaşayan kadınların, kocaları meslek hastalıklarından öldüğü için yedi defa evlendiklerini bildirmektedir. Jooachimstal kasabasında hükûmet tabipliği görevi yaparken meslek hastalıklarını önleyebilmek için yer altı madenlerinde havalandırma teknikleri ile ilgili çalışmalar yapmış ve bunları De Ra Metallica adlı kitabında yayımlamıştır. Şekil 1.2 de bir galeri havalandırmasında havalandırma borusuna temiz hava vermek üzere tasarladığı körük ve Şekil 1.3 te de yer altı madenini havalandırmak için tasarladığı körük sistemi görülmektedir. Bernardino Ramazzini (1663-1714) meslek hastalıkları ile ilgili olarak yayımladığı De Morbis Artificum Diatriba (Zanaatkârların Hastalıkları) adlı kitabında meslek hastalıklarından korunma yöntemleri üzerinde durmuştur. İş yeri termal konfor şartlarından, iş yeri havasından kaynaklanabilecek meslek hastalıklarından ve bunların önlenebilmesi için uyulması gereken havalandırma tekniklerinden bahsetmiştir. Araştırmacılar, uzun yıllar önce, iş hijyenine ilişkin korunma tedbirlerinin alınmasında, yeterli havalandırma ve iklimlendirme yapılması gerekliliğini anlamışlardır. Şekil 1.2 Agricola (1556) tarafından maden giriş galerisini havalandırmak üzere tasarlanan körüklü havalandırma sistemi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Şekil 1.3 Agricola (1556) tarafından yer altı maden ocağının genel havalandırmasını yapmak üzere tasarlanan havalandırmak düzeneği Lehmann, (1884) yaptığı araştırmalarda gazların deney hayvanları üzerindeki toksik etkilerini incelemiştir. Endüstri Devrimi nin ilk yıllarında, Avrupa da iş hijyeni tedbirlerinin önemi yeteri kadar anlaşılmadığı için çalışanlar arasında meslek hastalıkları çok yaygınlaşmıştır. Avrupa da başlayan Endüstri Devrimi ile birlikte bu alanda çalışan insan sayısı artarken paralel olarak çalışma şartları da ağırlaşmıştır. Çalışma koşullarının ağırlaşması ve bu konuda herhangi bir tedbir alınmaması üzerine halkın tepkisi büyümüştür. 1800 lerin başlarında İngiltere de yapılan bir istatistiki araştırmada; çalışan sınıfın yaş ortalamasının 22, varlıklı sınıfın yaş ortalamasının ise 44 olduğu ve sanayide çalışan kesimin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde yaşayan insanlardaki ölüm oranının genel ölüm oranının çok üzerinde olduğu anlaşılmıştır. Bunun üzerine İngiltere de mesleki hastalıkların nedenleri ve alınabilecek koruma tedbirlerini belirlemek üzere Sağlık Dairesi kurulmuştur. Bu kurumun 1796 yılında yayımladığı 5 maddelik bir öneri grubu ilk iş hijyeni prensipleri olarak kabul edilebilir. Bu öneriler aşağıda sıralanmıştır: Çalışma ve barınma yerlerinin sağlığa uygun olması, Temizlik, giyim eşyası ve gıdaların standartlara uygun olması, Çalışma sürelerinin sınırlandırılması, Tıbbi yardım sağlanması, Eğitim verilmesi. İngiltere de 1802 yılında çıkarılan Çırakların Sağlığı ve Morali Yasası işçilere eğitim verilmesi, iş yerlerinin havalandırılması ve kireçli suyla yıkanması ve benzeri maddeler içermekteydi. 1833 yılında çıkarılan bir yasa ile de fabrikalardaki zararlı atmosferde yemek yenmesi yasaklanmış, makinelere koruyucu takılması ve zararlı tozların kontrolü için mekanik havalandırılma yapılması zorunlu hâle getirilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Amerika Birleşik Devletleri nde de 19. ve 20. yüzyılın başlarında iş hijyeni ile ilgili önemli ilerlemeler sağlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu nda endüstriyel gelişmenin Avrupa da ki kadar hızlı olmaması nedeniyle, İş Sağlığı ve Güvenliği mevzuatı pek gelişmemiştir. Asıl amacı kömür üretimini artırmak olan ve 100 maddeden oluşan Dilaver Paşa Nizamnamesi sağlık ve güvenlik ile ilgili bazı hükümler içermesi bakımından bu konudaki ilk yazılı belge sayılabilir. 1865 yılında yayımlanan bu belgede çalışma saatleri günde 10 saat olarak tespit edilmiş, dinlenme ve tatil süreleri, işçilere yiyecek ve yatacak yer sağlanması, kazaya uğrayan işçilerin tedavi edilmeleri öngörülmüştür. Herhangi bir yaptırım içermeyen, esasen nizamname-tüzük olduğu kuşkulu bu düzenlemedeki işçi lehine hükümlerin uygulandığını gösteren bir belge bulunamamıştır. 1869 yılında kabul edilen Maadin Nizamnamesi ile Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde faaliyet gösteren maden iş yerlerinde zorla işçi çalıştırma yasaklanmıştır. İş kazası meydana geldiğinde durumu hükûmet yetkililerine haber verme zorunluluğu getirilmiş, maden mühendislerine, madenlerdeki tehlikeleri tespit ve maden sahiplerine tehlikeleri bildirme görevi verilmiş, madenlerde hekim bulundurma ve eczane açma zorunluluğu getirilmiştir. Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği mevzuatının oluşumu Cumhuriyet Dönemi nde gerçekleşmiştir. Henüz cumhuriyet ilan edilmeden Türkiye Büyük Millet Meclisinin çıkardığı ilk kanunlardan biri çalışanların sağlığına ve güvenliğine ilişkindir. 10.09.1921 tarih ve 151 sayılı Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun Kurtuluş Savaşı nın en zor günlerinde çıkarılmıştır. Yunan ordusunun Polatlı ya kadar geldiği, top seslerinin TBMM den duyulduğu günlerde çıkarılan bu yasayla çalışma süresi 8 saate indirilmiş ve 18 yaşından küçük işçilerin çalışması yasaklanmıştır. Pnömokonyoz meslek hastalığının tedavisi yoktur ve çalışanların bu hastalığa yakalanmaması için iş hijyeni önlemleri tavizsiz uygulanmalıdır. Kazaya uğrayan işçilerin tedavi ettirme, eczane açma ve hekim bulundurma zorunluluğu getirilmiş, kazaya uğrayan işçiye ve ailesine tazminat ödeme-objektif sorumluluk- ve kazanın kötü yönetim veya ilmin gerektirdiği iş güvenliği önlemlerinin alınmaması nedeniyle meydana gelmesi hâlinde cezai yaptırım öngörülmüştür. Söz konusu yasanın bir diğer özelliği de iş yerlerinde sağlık ve güvenlik önlemlerine uymayan maden sahiplerinin ruhsatname ve imtiyazlarının fesih olunacağı buyurucu hükmünün getirilmesidir. Günümüzde de özellikle madencilik ve benzeri sektörlerde tam olarak İş hijyeni şartlarının sağladığı söylenemez. Tarım, madencilik ve madencilikle ilgili sektörler, taş ocağı ve kum ocağı işletmeleri, inşaat sektörü, çimento ve cam endüstrisi, demir ve çelik endüstrisi, döküm sanayisi, lastik ve plastik imalathaneleri, kuyumculuk atölyeleri, diş laboratuarları pnömokonyoz riski taşıyan sektörlerdir. Çevresel tehlikelerden olan solunabilir tozlara çalışanların maruziyetleri sonucu oluşan pnömokonyoz hastalığının tedavisi günümüzde olanaklı değildir. Bu nedenle, hastalıkla mücadele, iş yeri çalışma koşullarının iyileştirilmesi ve pnömokonyoz şüphelilerinin ortamdan uzaklaştırılması ile Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
yapılmaktadır. İş yerlerinde müsaade edilen solunabilir toz sınır değerlerinin aşılmamasına özen gösterilerek hastalığa yakalanan çalışan sayısı azaltılabilir. Amerikan Ulusal İş Güvenliği ve Sağlığı Enstitüsü (National Institute for Occupational Safety and Health-NIOSH) tarafından yürütülen bir araştırmada 1,7 milyon Amerikan işçisinin potansiyel olarak silikoz riski taşıyan iş kollarında çalıştığı belirtilmektedir. Bu kuruluş solunabilir tozlardaki kristalin kuvars miktarını 0,05 mg/m3 olarak önermektedir. ABD de yürütülen araştırmalarda maruziyet sınır değeri 0,05 mg/m3 seviyelerine düşürülen yer altı madenlerinde pnömokonyoz nedeniyle ölüm riskinin 1000 de 7 olduğu tespit edilmiştir. Fikir vermesi açısından, İngiliz İş Sağlığı ve Güvenliği Kurumu (HSE) tarafından ölümle sonuçlanabilecek olaylarda kabul edilebilir risk seviyesi 1000 de 1 kişi olarak verilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, günümüzün en son teknikleri kullanılsa dahi yer altı kömür ocaklarında pnömokonyoz nedeniyle ölüm riski seviyesi, dünyaca halen kabul görmekte olan ortalama risk seviyesinden 7 kat daha fazladır. Amerikan Ulusal İş Güvenliği ve Sağlığı Enstitüsü (National Institute for Occupational Safety and Health-NIOSH), önerdikleri eşik sınır değerin pnömokonyoz riskini tam olarak önleyemediğini bildirmektedir. Buna mukabil hâlen toz örnekleme ve kristalin yapıda kuvars miktarını belirlemek üzere kullanılmakta olan yöntemlerin de 0,05 mg/m3 Eşik Sınır Değerinin daha aşağıya çekilmesine olanak vermediği belirtilmektedir. İŞ HİJYENİ UYGULAMALARI İÇİN İŞ YERİ ORGANİZASYONU İş yerlerinde, özellikle büyük endüstriyel tesislerde, çalışanların sağlığını tehdit edebilecek çok sayıda çevresel tehlike mevcuttur. Böyle yerlerde çalışma ortamını çok daha iyi ve etkin olarak takip etmek ve tehlikeleri riske dönüşmeden hızla etkisiz kılmak için sürekli olarak ölçümler yapmak metot ve stratejiler geliştirmek gerekir. Bunu temin etmek için de alt yapı olanakları (ölçme ve analiz cihazları) geliştirilmiş İş Hijyeni Birimleri kurularak buralarda İş Hijyeni Uzmanları görevlendirilmelidir. Çevresel risklerin ve streslerin yüksek olduğu işyerlerinde İş Hijyeni Birimleri kurularak, buralarda, İş Hijyeni Uzmanları görevlendirilmelidir. İş Hijyeni Biriminin görevleri Büyük endüstriyel tesislerde kurulacak İş Hijyeni Biriminin görevleri aşağıda sıralanmıştır: İş yeri ortamının sağlık ve güvenlik açısından taşıdığı riskler konusunda araştırmalar yapmak, çeşitli kimyasalların maruziyet ölçümlerinin yapılmasını sağlamak, bunun için metot ve stratejiler geliştirmek İş yerlerinde risk teşkil eden tehlikeli maddelerin ve işlemlerin tanımlanması, tehlike ve zararlarının belirlenmesi ve bu tehlikelerin önlenmesi için risk değerlendirmesi yapmak İş yerinde kullanılan tehlikeli mamul, yarı mamul ve ham maddeler hakkında araştırmalar yaparak iş yeri ölçümleri için veri hazırlamak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
İş yerinde yapılan incelemeler sonucunda tehlikeli ortamların oluşumunun önlenmesi ile ilgili araştırmalar yapmak, uygulama programları hazırlamak ve uygulanmasını sağlamak İş yeri ortam havasında bulunan kimyasal faktörlerin ölçüm ve analizinin yapılabilmesi için ulusal/uluslar arası standart ve metotların araştırılması ve bunların uygulamaya geçirilebilmesi için çalışmalar yapılması ve bu metotların geliştirilmesi İş yeri ortamında bulunan kimyasal faktörlerin tespit edilme çeşitliliğinin artırılabilmesi için yeni metot çalışmalarının geliştirilmesi İş yeri ortam havasında bulunan kimyasal faktörlerin ölçümü İş yeri ortam havasından alınan kimyasal etken numunelerinin, laboratuvarda analiz için hazırlanması ve eanaliz cihazları ile analiz edilmesi Laboratuvar kalite sisteminin (ISO 17025) uygulanmasında gerekli olan tüm dokümantasyon, analiz ve her türlü değerlendirme çalışmalarının yapılması Ölçüm ve analiz işlemleri için gerekli cihaz, kimyasal ve sarf malzemelerinin alımlarında teknik bilgi desteğinin sağlanması İş sağlığı ve güvenliği alanında diğer kurum ve kuruluşlarla bilgi paylaşımının yapılması Birimin çalışma alanındaki mevzuat çalışmalarına katkı vermek İş Hijyeni Uzmanının görevleri İş hijyeninin uygulayıcısı olan İş hijyeni uzmanları, çevre koşullarını dikkate alarak çalışanların sağlığı ile ilgilenir. İş hijyeni uzmanlığı olabildiğince geniş bir bilgi birikimi ve deneyim gerektirmektedir. Belli konularda sınırlı deneyime sahip olan uzmanlar bilerek ya da bilmeyerek birçok problemle karşı karşıya kalacaklardır. İş hijyeni hizmetleri farklı mesleklerden uzmanların birlikte çalışarak yürütebilecekleri bir hizmettir. Ülkemiz madencilik sektöründe yaşanan kazalarda Avrupa da birinci dünyada ise üçüncü sıradadır. Endüstri tesislerindeki ölümle veya ağır yaralanma ile sonuçlanan kazaların çoğunun sebebi ise gaz ve toz patlamalarıdır. Gerçek anlamda bir planlama çalışması yapılmadan faaliyete geçirilen işletmelerde iş sağlığı ve güvenliği açısından ciddi sıkıntılar yaşanmaktadır. Madenler doğal oluşumlar olduğu için her maden işletmesinin kendine özgü jeolojik, tektonik, coğrafik özellikleri ve çevresel koşulları olabilmektedir. Bir rafineride veya demir-çelik fabrikasında söz konusu olan standart süreçler maden işletmelerinde geçerli olmayabilir. Bu nedenle maden işletmelerinin planlanması ve işletilmesi sırasında, en az diğer alanlarda olduğu kadar, disiplinler arası bir çalışma yapılması gerekmektedir. Madenlerde iş hijyeni söz konusu olduğunda, süreçler bir bütün olarak değerlendirilmelidir. İş hijyeni önlemlerine uygun olmayan bir işletmenin ekonomik ve verimli olması mümkün değildir. Diğer taraftan madencilik prensiplerine uygun bir çalışma yapmadan da işçi sağlığını ve güvenliğini sağlamak mümkün değildir. Özet olarak madencilik sektöründeki iş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenebilmesi için maden işletmesinin çok iyi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
planlanması, planlamaya esas tasarım parametrelerinin çalışma sırasında elde edilecek yeni verilerle sürekli olarak güncellenmesi gerekmektedir. Gerçek anlamda bir planlama çalışması yapılmadan faaliyete geçirilen işletmelerde iş sağlığı ve güvenliği açısından ciddi sıkıntılar yaşanmaktadır. Ülkemizde son yıllarda yoğun olarak yaşadığımız grizu facialarını bu açıdan incelediğimizde sonucun hiç de sürpriz olmadığı ortaya çıkar. Grizu facialarını önlemek için yer altı ocak havasındaki metan oranının tehlike sınırına gelmesini engellemek gerekir. Ancak kömür içerisindeki metan içeriği fazla olduğu durumlarda, havalandırma işlemleri nizami yapılsa dahi, grizu patlamasını önlemek son derece zordur. Bu durumda grizu riskinin kesin olarak ortadan kaldırılabilmesi için madende kazı işlemlerine başlanılmadan önce kömür içerisinde bulunan metan gazının boşaltılması (drenajı) gerekmektedir. Dünyada kömür metan içeriğinin 10 m3/ton dan fazla olduğu yataklarda, üretim öncesi metan drenajı yapılması uygulaması son derece yaygındır ve bu kömür havzalarında geçmişte yaşanılan grizu faciaları kesin olarak önlenmiştir. Yeraltı maden işletmelerinde grizu riskini ortadan kaldırabilmek için planlama aşamasından itibaren iş sağlığı ve güvenliği kaygıları öncelikle değerlendirilmeli ve maden mühendisleri ile diğer disiplinlerden mühendisler birlikte çalışarak metan drenajı işlemlerini yapmalıdır. Maden işletmesinde kazı ve üretim çalışmalarına başlandığında iş hijyeni uzmanları tarafından maden havasındaki metan gazı ve kömür tozu konsantrasyonu düzenli olarak kontrol edilmelidir. Ayrıca ölçüm sonuçlarından iş güvenliği mühendisini de bilgilendirerek ocak havasındaki metan gazı konsantrasyonunun tehlike sınırına yaklaşması önlenmelidir. İş hijyeni uzmanının görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: İş hijyeni disiplini değişik birçok bilim alanlarında eğitim almayı gerektirmektedir. İş tanımlarını yapmak, işlemleri, işlemlerde kullanılan maddeleri ve ürünleri tanımak Bu maddelerden kaynaklanabilecek olası tehlikeleri ve riskleri saptamak Tehlike ve risk analizi yapmak Etkili kontrol yöntemlerini saptamak Gerekli ölçme işlemlerini yapabilmek için uygun yöntemleri ve cihazları seçmek Gerekli ölçümleri yapmak veya yaptırtmak İş çevresinin sağlık koşullarını olumsuz etkileyebilecek nedenleri saptamak, Korunma önlemleri gerekiyorsa kural, standart ve prosedürleri hazırlamak, İşçiler, işveren temsilcileri, işverenler ve halk için eğitim programları hazırlamak, Meslek hastalıklarının varlığı ve olasılığını ortaya çıkarabilmek için epidemiyolojik çalışmaları yönetmek, Maruziyet sınır değerler ve standartları uygulamak ve geliştirmek. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
İş hijyeni disiplini aşağıdaki bilim alanlarında eğitim almayı gerektirmektedir: Temel bilimler (biyoloji, kimya, matematik, istatistik, fizik) Biyoistatistik, epidemiyoloji, toksikoloji Biyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlikeler, ergonomi Çalışma ortamları (madencilik, taşıma ve depolama, endüstri, hizmet sektörü) Yöneylem araştırma teknikleri (Profesyonel ve iş etiği, kaza araştırma yöntemleri, mesleki maruziyet sınır değerleri, tehlike tanımlama, risk değerlendirme ve yönetimi, veri madenciliği) Örnekleme, ölçme ve değerlendirme Tehlike kontrolü Çevre (hava kirliliği, tehlikeli atıklar) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Özet Hijyen sözcüğü genel olarak sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemlerinin tümü olarak tanımlanmaktadır. Hijyen sözcüğü Sağlık Kuralları olarak tanımlanabilirken, iş hijyeni; iş yeri ve çevresini sağlığa zararlı hâle getiren etkenlerin temizliğini amaçlar. İş hijyeni uygulamaları dört temel adımı kapsar. Bunlar; iş yeri ve çevresi ile ilgili tehlikelerin belirlenmesi, değerlendirilmesi, kontrol altına alınması ve eğitim dir. İş yerlerindeki sağlık riskleri eski çağlardan beri bilinmektedir. İş yerlerinde, özellikle büyük endüstriyel tesislerde, çalışanların sağlığını tehdit edebilecek çok sayıda çevresel tehlike mevcuttur. Böyle yerlerde çalışma ortamını çok iyi takip etmek ve tehlikeleri riske dönüşmeden hızla etkisiz kılmak için sürekli olarak ölçümler yapmak metot ve stratejiler geliştirmek gerekir. Bunu temin etmek için de alt yapı olanakları (ölçme ve analiz cihazları) geliştirilmiş İş Hijyeni Birimleri kurularak buralarda iş hijyeni uzmanları görevlendirilmelidir. İş hijyeninin uygulayıcısı olan iş hijyeni uzmanları, çevre koşullarını dikkate alarak çalışanların sağlığı ile ilgilenir. İş hijyeni hizmetleri farklı mesleklerden uzmanların birlikte çalışarak yürütebilecekleri bir hizmettir. Gerçek anlamda bir planlama çalışması yapılmadan faaliyete geçirilen işletmelerde iş sağlığı ve güvenliği açısından ciddi sıkıntılar yaşanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Ödev Ülkemizde iş hijyeni uygulamalarının yaygınlaştırılabilmesi için devlet, işverenler, çalışanlar ve üniversiteler açısından yürütülmesi gereken çalışmaların neler olması gerektiği konusundaki görüşlerinizi belirtiniz Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi hijyenin temel şartlarından değildir? a) Temiz su kullanmak b) Düzenli olarak spor yapmak c) Kişisel temizliğe dikkat etmek d) Sigara kullanmamak e) Hastalıklara karşı ilaç kullanmamak 2. İş hijyeni kavramında iş sağlığını tehdit edebilecek aşağıdaki unsurlardan hangisi için önleme çalışması yapılması beklenmez? a) Ergonomik nitelikli tehlikeler b) Biyolojik nitelikli tehlikeler c) Fiziksel nitelikli tehlikeler d) Finansal nitelikli tehlikeler e) Kimyasal nitelikli tehlikeler 3. Aşağıdakilerden hangisi Endüstri Devrimi nin başlangıcında İngiltere de görülen meslek hastalıklarının nedenlerinden biri değildir? a) Çalışma sürelerinin uzunluğu b) İyonize radyasyona karşı yeteri kadar koruyucu tedbir alınmaması c) Risk değerlendirmesinin yapılmaması d) Sendikal hakların gelişmemiş olması e) Genç çalışan istihdamının yaygın olarak uygulanması 4. Aşağıdakilerden hangisi iş hijyeni uzmanının görevlerinden biri değildir? a) Tehlike ve risk değerlendirmesi yapmak b) Etkili kontrol yöntemlerini saptamak c) İş kazası raporunu hazırlamak d) Gerekli ölçümleri yapmak veya yaptırtmak e) Gerekli ölçme işlemlerini yapabilmek için uygun yöntemleri ve cihazları seçmek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
5. Aşağıdakilerden hangisi iş hijyeni biriminin görevlerinden biri değildir? a) Kişisel koruyucu temini için finansman sağlanması b) İş hijyeni alanında ulusal/uluslararası seminer, teknik destek programları, konferans vb. etkinliklere katkı verilmesi c) Talep edilmesi durumunda, iş sağlığı ve güvenliği alanında diğer kurum ve kuruluşlara teknik bilgi desteği verilmesi d) Ölçüm ve analiz işlemleri için gerekli cihaz, kimyasal ve sarf malzemelerinin alımlarında teknik bilgi desteğinin sağlanması e) Laboratuar kalite sisteminin uygulanmasında gerekli olan tüm dokümantasyon, analiz ve her türlü değerlendirme çalışmalarının yapılması 6. Aşağıdakilerden hangisi iş hijyeni biriminin görevlerinden biri değildir? a) Ellerimizi yıkamak b) Düzenli spor yapmak c) İş çevresinin sağlık koşullarını olumsuz etkileyebilecek nedenleri saptamak d) Dişlerimizi düzenli olarak diş hekimine kontrol ettirmek e) İş elbisesini günlük hayatta kullanmamak 7. Aşağıdakilerden hangisi endüstriyel hijyenin çalışma alanlarından biri değildir? a) Madencilik sektörü b) Bankacılık c) İnşaat sektörü d) İmalat sanayi e) Ham petrol ve doğal gaz çıkarımı 8. Aşağıdakilerden hangisi iş hijyeni eğitimi için eğitim almayı gerektiren disiplinlerden biri değildir? a) Kaya mekaniği b) Biyoloji c) Epidemiyoloji d) Fizik e) Kimya 9. Aşağıdakilerden hangisi iş hijyeni uygulamalarının temel adımlarından biri değildir? a) İş yeri ve çevresi ile ilgili tehlikelerin belirlenmesi b) Tehlikelerin değerlendirilmesi c) Tehlikelerin kontrol altına alınması d) İş izinleri için prosedür oluşturma e) Eğitim Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
10. Aşağıdakilerden hangisi İngiltere Sağlık Dairesi tarafından 1796 yılında yayımlanan iş hijyenine yönelik tedbirlerden biri değildir? a) Çalışma ve barınma yerlerinin sağlığa uygun olması b) Temizlik, giyim eşyası ve gıdaların standartlara uygun olması c) İşçilere süt ve yoğurt dağıtılması d) Çalışma sürelerinin sınırlandırılması e) Tıbbi yardım sağlanması Cevap Anahtarı 1.E, 2.D, 3.E, 4.C, 5.A, 6.C, 7.B, 8.A, 9.D, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Encyclopaedia of Occupational Health and Safety, http://www.ilo.org/safework/wcms_113329/lang--en/index.htm İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik (18 Ocak. 2013 tarihli ve 28532 sayılı Resmi Gazete). Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik, (06 Ağustos 2013 tarihli ve 28730 sayılı Resmi Gazete). Plog, B.A., Ouinlan, P.J., (2005). Fundamentals of Industrial Hygiene. USA: National Safety Council. Taşyürek, M. (2000). İş Hijyeni (Kimyasal Etkenler). TMMOB Kimya Mühendisleri Odası, Bursa Şubesi, Nisan Matbaacılık). Türk Dil Kurumu, (2010) www.tdk.org.tr Ünver, B., (2010) Ülkemizde maden kazalarının, özellikle grizu facialarının önlenmesi üzerine görüşler, Madencilik Bülteni, Maden Mühendisleri Odası, 70-73 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17