27 Ağustos 1973 tarihinde inşası başlanan Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattı projesi 1977 yılında ilk akışını gerçekleştirdi. Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattı ve Türkiye-Irak İlişkileri (1973-2011) Kirkuk-Yumurtalik Oil Pipeline and the Turkey-Iraq Relations (1973-2011) Aybüke İNAN Abstract This article focus on the relationship between Turkey and Iraq. Turkey has a major role in transporting the oil reserves of Iraq (second-largest in the world) from Mediterranenan to the West. For this purpose a treaty was signed between Turkey and Iraq to construct the Kirkuk-Ceyhan pipeline in 1973. As a conclusion of this treaty, Turkey transported Iraq s oil to the West and made a great contribution to the geostrategic importance of Iraq, During the first Gulf War Turkey suffered economic damage accepting embargo decision of UN. Turkey closed up the pipeline and went without the income of oil for 5 years. When the embargo taken off in 1996, trading volume increased and oil transporting went on until Iraq war in 2003. With the invasion of Iraq by US, the pipeline has been closed again and it has been very hard to gain stability from that date. In 2007, with the Iraq oil law draft different ethnic groups became holder of right on pipeline and the country was brougt on chaos. Turkey was badly effected as a consequence and oil pipelines sabotaged when the pipeline agreement renewed in 2010. The problems occured in the north Iraq have become the problems of Turkey and it become unavoidable Pkk terror organisation sabotage the pipeline. In this study these events are discussed and importance of oil factor in the relationship between Turkey and Iraq is examined in detail. Keywords: Turkey and Iraq, Kirkuk-Ceyhan pipeline, embargo, oil 68
Petrolün millileştirilmesiyle daha çok kalkınma yaşayan Irak, petrol siyasetini geliştirerek bölgede etkinliğini arttırmayı amaçladı. Bu amaçla elinde bulundurduğu petrol boru hatları yeterli gelmeyen Irak, daha güvenli ve istikrarlı yollar aramaya başladı. İşte tam bu noktada Türkiye, Irak için önemli bir müttefik konumuna geldi. Giriş Petrol sözcüğü Latince kökenli olup Petro (Taş) ve Oleum (Yağ) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Taşyağı anlamına gelen petrolün içerisinde hidrojen, karbon, nitrojen, oksijen ve kükürt vardır. 1 Milattan önce petrolün kullanımı inşaat, gemicilikte yalıtım, mumyalama, aydınlanma alanları iken petrolün kolay yanıcı özelliğinin farkına varılması ile silah olarak kullanımını sağlanmıştır. 1871 yılında Musul petrollerinin Almanlar tarafından keşfedilmesiyle birlikte, bölge üzerinde İngiltere ve Almanya nın çıkar çatışması yaşanmıştır. 2 Irak sınırı 1. Dünya Savaşı öncesinde Irak ta petrolün farkına varan İngilizler tarafından çizilmiştir. Bu konuda Çöl Kraliçesi olarak adlandırılan Gertrude Bell, İngiliz Dışişleri Bakanlığı ve İngiliz İstihbaratı tarafından görevlendirilmiştir. 3 19. yüzyılın başlarından itibaren sanayi kollarında da kullanılmaya başlanan petrol, ticaret ürünü olarak yerini almıştır. 1900 lü yıllarında başına kadar petrol üretiminde başı çeken ABD, daha sonraki yıllarda petrol üretimi noktasında Çarlık Rusya ile rakip durumuna gelmiştir. Petrol ihraç eden bu ki ülkenin dışında, Ortadoğu ülkeleri de petrol bakımından oldukça zengin durumdaydı. 1. Dünya savaşında bu bölgede petrol için bir imtiyaz savaşı yaşandı. Özellikle Irak petrolleri üzerinde söz sahibi olmak isteyen İngilizlere karşılık, Fransa ve ABD gibi ülkeler tek taraflı bir imtiyazı çıkarlarına aykırı buluyorlardı. Ortadoğu petrollerinin öneminin anlaşılması daha çok 2. Dünya savaşının bitiminden itibarendir. 1960 yılında OPEC in kurulması ile birlikte Ortadoğu ülkeleri kendilerini bölge dışı ülkelere karşı korumaya çalışmışlardır. Bu tarihte küresel aktörlerin yanında Ortadoğu ülkeleri de petrolün önemini anlamış ve petrolün millileştirilmesi yolunda adımlar atmışlardır. Petrolün millileştirilmesiyle daha çok kalkınma yaşayan Irak, petrol siyasetini geliştirerek bölgede etkinliğini arttırmayı amaçladı. Bu amaçla elinde bulundurduğu petrol boru hatları yeterli gelmeyen Irak, daha güvenli ve istikrarlı yollar aramaya başladı. İşte tam bu noktada Türkiye, Irak için önemli bir müttefik konumuna geldi. 27 Ağustos 1973 tarihinde inşası başlanan Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattı projesi 1977 yılında ilk akışını gerçekleştirdi. 1984 ve 1987 yıllarında kapasitesi büyütülen bu boru hattı, hem Türkiye hem de Irak için önemli bir gelir kaynağı haline geldi. I. Körfez savaşı sonrası ambargo uygulaması ile kapatılan bu boru hattı 1996 yılında tekrar açılsa da bu hatta tamamen istikrar sağlanamamıştır. Ham petrol ilk kez 19. yüzyılda ABD tarafından piyasaya sürülmüştür. O dönemde petrol varillerde depolandığından varil ile ölçülmekte olup 1 varil 159 litre, 1 ton ise 7,33 varile denk gelmektedir. 4 Dünyada 2004 yılı BP nin verilerine göre 1189 milyar varil petrol bulunmaktadır. Gelecek verilerine göre petrole 41 yıllık bir ömür biçilmektedir. 5 Hükümetler, mevcut politikalarını değiştirmezlerse, 2030 yılına gelindiğinde petrol tüketimi %50 artacaktır. 6 Bu çalışmada söz konusu boru hattının yapım aşamasına değinilerek, ekonomik verileri üze- 69
rinde durulacak, aynı zamanda iki ülke ilişkilerindeki etkisi ele alınacaktır. Bu noktada Irak ta yaşanan gelişmeler dikkate alınacak ve bir sonuca varılacaktır. Irak ve Kerkük Petrolleri Irak ın petrol yatakları Kuzey Irak, Orta Irak ve Güney Irak olmak üzere üç bölümde ele alınabilir. Kuzey Irak petrol yatakları diye adlandırılan bölge Musul ve Kerkük petrol yataklarını kapsamaktadır. Ülke rezervlerinin yaklaşık %80 inin Kerkük yataklarında olduğu belirtilmektedir. 7 Orta Irak petrol yatakları, İran-Irak sınırında yer alırken burada bulunan petrol yatakları rezerv bakımından pek zengin değildir. Güney Irak petrol yatakları ise Basra kentinin güneybatısında yer alırlar. Bu yatakların keşfi 1953-58 yılları arasında yapılmıştır. Bu bölgede 75 kadar kuyu işletilmektedir. 1995 yılında önemli petrol üreticisi ülkelerin rezerv ve üretim miktarlarına baktığımızda Irak ın 13,4 milyar tonluk rezervi ile dünya toplamında ikinci sırada olduğu görülmektedir. 8 Suudi Arabistan dan sonra en çok rezerve sahip olan Irak, 26,4 milyon tonluk üretimi ile dünya sıralamasında arkalarda kalmıştır. Bu durum Irak ın petrol ihracı konusunda istikrarsızlığını gösterir. İran ile yaşanan savaştan önce ham petrol ihraç eden ülkeler sıralamasında 1980 yılında beşinci sırada yer alan Irak, savaştan sonra 1995 yılındaki sıralamada 28. sıraya gerilemiştir. Ancak boru hattı çeşitliliğini arttıran Irak, petrol ihracatını dengelemeye çalışmıştır. Kuveyt savaşı ile kötüleşen petrol ihracatı, 1997 yılında BM nin Petrol Karşılığı Gıda (oil for food), İlaç ve İnsani İhtiyaç Maddeleri Programının (MOU) yürürlüğe girmesiyle ile birlikte kısmen iyileşme yaşanmış, 1998 yılında günlük 2,11 milyon varile, 1999 yılında ise 2,52 milyon varile yükselmiştir. 9 Amerikan Hükümetinin araştırmalarına göre 2009 yılında Irak ın sahip olduğu bilinen petrol rezervleri ise 115 milyar varildir. 10 Irak petrollerinin %25 i Kerkük havzasından çıkarılmaktadır. 11 Irak petrol üretiminin %40 ı ise Kerkük bölgesinden çıkmaktadır. Kanıtlanmış petrol rezervleri açısından dünya ikincisi olan, kanıtlanmamış petrol rezervleri de hesaba katıldığından dünya sıralamasında lider konumuna gelecek olan Irak için Kerkük ün ayrı bir önemi vardır. Kerkük havzasından ilk çıkarılan petrol Baba Gurgur kuyusundan çıkarılmıştır. Bununla birlikte Kerkük havzasında Altınköprü, Bayhasan, Cemcemal, Çembur ve Palhane gibi başlıca işletme yatakları vardır. 12 Irak ta 2000 ve 2001 yıllarında ortalama günlük 2,5 milyon varilin yaklaşık 1 milyonunun sadece Kerkük ten çıktığı düşünüldüğünde, Kerkük ilinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. 13 Bazı kaynaklarda Kuzey Irak Bölgesi 14 olarak geçen bazılarında ise Irak ın Kuzeyi 15 olarak adlandırılan bölgeyi ikiye ayırdığımızda bu bölgenin kuzey tarafında çıkan petrol, Irak petrollerinin %1 ini karşılarken, bölgenin güneyinde kalan Kerkük te ise Irak petrollerinin % 11 i çıkmaktadır. Ayrıca Kerkük petrolünün maliyeti varil başına 1,5 dolar iken diğer üretim alanlarında bu maliyet 15 dolara kadar çıkabilmektedir. 16 Bugün petrolün varil başına satışı ise ortalama 60-65 dolar civarında olduğu düşünülürse söz konusu kâr oldukça yüksek düzeydedir. 17 Ülkenin güneyinde bulunan Basra terminali tam kapasiteyle çalışırken, Kerkük bölgesindeki istikrarsızlıktan dolayı ihracat tam kapasiteyle yapılamamaktadır. Tam kapasitenin kullanımı durumunda Kerkük ten yapılacak olan ihracat günlük yaklaşık 1,6 milyar varil civarında olacaktır. Ancak 2003 Irak savaşı öncesi bu kapasite 900 bin varil civarındadır. 18 Kerkük petrollerinin uluslararası ihracatının sağlanabilmesi için 1935 yılında yapımı tamamlanıp faaliyete geçen Kerkük-Hayfa petrol boru hattı, 1948 yılında İsrail devletinin kurulması ile birlikte kapatılmıştır. 19 ABD nin Irak a düzenlediği 2003 savaşından sonra bu boru hattının tamiratı gündeme gelmiş ve Türkiye de dâhil İsrail, ABD şirketleri bu inşada rol almışlardır. Bu boru hatlarının tamirinin tamamlanması halinde İsrail in Hayfa limanına günde 5 milyon varil petrol taşınması mümkün hale gelecektir. 20 Bu hattın açılmasıyla birlikte İsrail in Hayfa limanı Akdeniz e olan ticarette önemli bir konuma gelecek, Türki- 70
ye ile Irak arasındaki Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının önemi azalacaktır. Kerkük petrollerinin ihracında yararlanılan diğer bir boru hattı ise 1950 lerin başında yapımı tamamlanan Irak ile Suriye arasındaki Kerkük- Banyas petrol boru hattıdır. İran-Irak savaşı (1980-1988) sırasında kapanan bu boru hattı 2001 yılında tekrar faaliyete geçse de ABD nin 2003 te Irak ı işgali ile tekrar durdurulmuştur. Açık olduğu dönemde bu hattın günlük kapasitesi 150-200 bin varil idi. Çalışması halinde günlük kapasitesinin 300 bin varil olacağı söylenen bu hattın tekrar açılması için 2007 yılında Irak ve Suriye Hükümetleri anlaşmaya varmıştır. Ancak halen daha bu hattın açılmadığı görülmektedir. 21 Musul-Kerkük-Sayda boru hattı ise Kerkük-Banyas boru hattı gibi aynı amaçlarla açılmış ancak savaş sırasında bu boru hattı da kapatılmıştır. İsrail devletinin kurulması Kerkük petrolünün ihracını sekteye uğratmış yeni boru hatları aranmaya başlamıştır. Öte yandan Kerkük Havzasından çıkan petrol dünyanın en kaliteli ve maliyeti en ucuz petrolü olarak nitelendiriliyor. Saddam döneminde bölgeden çıkarılan petrolün bugünkü fiyatlarla olan karşılığının 50 milyar dolar olduğu ve bu gelirin kazanılması halinde Irak ta kişi başına düşen gelirin 10 bin dolar olacağının da altı çiziliyor. 22 Kerkük-Yumurtalık Ham Petrol Boru Hattı Kerkük petrollerinin ihracını sağlayacak olacak olan mevcut boru hatları, petrol verimliliğinin artması ile yeterli görülmemiştir. İşletilen kuyu sayısının artması yıllık ham petrol üretimini de arttırıyor, bu da boru hatlarının kapasitesinin üstüne çıkıyordu. Öyle ki 1970 de 30 olan kuyu sayısı 1980 e gelindiğinde 45 e yükselmişti. Ayrıca her kuyunun veriminin yüksek olması üretimin fazla olmasını da sağlıyordu. Kuyu başına verim yılda 600 bin tonu aşmaktaydı. Boru hattının Türkiye deki güzergâhı ise Cizre, Mardin, Bozova, Osmaniye ve Dörtyol dur. 23 Kerkük petrollerinin yaklaşık 50 milyon tonu Kerkük-İskenderun hattından Akdeniz e ulaşmaktadır ve bu hat Irak için Batıya ulaşmanın en önemli yoludur. Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte Irak ın kuzeyinde petrol verimliliği artmış ve Irak hükümeti petrolün Akdeniz e taşınması için yeni yollar aramaya başlamıştır. Güvenlik endişesi de taşıyan Irak, 1970 lerin başında en iyi müttefik olarak Türkiye yi görmüş ve Türkiye ile arasında petrol botu hatlarının yapımı için görüşmelere başlamıştır. 27 Ağustos 1973 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti ile Irak Cumhuriyeti hükümetleri arasında Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması imzalanmış ve bu anlaşma gereğince Irak ın Kerkük ve diğer üretim tesislerinden elde edilecek petrolün Ceyhan (Yumurtalık) Deniz Terminali ne ulaştırılması amacıyla Kerkük-Yumurtalık boru hattı inşa edilmeye başlanmıştır. 24 1976 yılında işletmeye açılan bu boru hattına ilk tanker yüklemesi 25 Mayıs 1977 tarihinde gerçekleşmiştir. 27 Ağustos 1973 te imzalanan Ham Petrol Boru Anlaşması, Irak tan Türkiye ye 20 yıl süresince ham petrol akışının sağlanması için boru hatlarının döşenmesini öngörüyordu. Bu sürenin fes edilmemesi halinde de süre 5 yıl daha uzatılabilecekti. Bu anlaşmaya göre boru hattının güzergâhı Kerkük ile Dörtyol arasında olup, Türkiye de Cizre, Mardin, Bozova ve Osmaniye den geçecektir. Boru hattının uzunluğu 1125 kilometre olup 625 kilometresi Türkiye sınırları dâhilinde olacağı da karara bağlanmıştır. Bu boru hattının yapımının 400 milyon doları bulmuştur. Bunun 300 milyon dolarının Türkiye tarafındaki inşası için harcanılmıştır. Türkiye nin kazancının ilk 2 yılda 75 milyon dolar, daha sonra 105 milyon dolar olacağı ve harcanan paranın 6 sene içerisinde fazlasıyla geri alınacağı da beklentiler arasındaydı. 25 27 Ağustos 1973 tarihinde Ankara da imzalanan Türkiye-Irak Ham Petrol Boru Anlaşmasının dikkat çeken maddeleri ise şunlardır: Her iki taraf da ham petrolün boru hatlarıyla Irak ve Türkiye topraklarından nakledilmesi ve bu petrollerin Akdeniz de bir terminalden yüklenmesi için projenin kendi topraklarında 71
kalan kısımlarının montajı, inşaatı, işletmesi ve bakımı ile birlikte diğer tüm ihtiyaçların karşılanmasını garanti eder. Irak petrollerinin Türkiye topraklarından nakliyesi ve FOB tankerlerine yüklenmesi, varil başına 0,35 Amerikan Doları olarak belirlenmiştir. Taşıma ve yükleme ücreti Irak tarafından Türk tarafına ödenecektir. 1977-1979 yılları arasında 10 milyon ton, 1980-1982 yılları arasında 12 milyon ton, 1983 ve daha sonrası için ise 14 milyon ton petrolü, Irak tarafı satmak Türkiye ise satın almak zorundadır. 26 Petrol boru hattı çalışmaya başladığı zaman Türkiye iç tüketim için bir kısmını satın alacak geri kalanını Türkiye için ihraç edecektir. Boru hattı üzerinde bulunacak olan 5 istasyonun 3 ünün Türkiye tarafında yer alacağı da anlaşma metni içerisinde geçmiştir. 27 Biri 1974 te bir diğeri de 1987 de açılan iki paralel petrol boru hattının yıllık toplam 80 milyon ton petrol taşıma kapasitesi bulunmaktadır. Kerkük- Yumurtalık Boru Hattı nın, Yumurtalık kısmında 1.200.000 tonluk 12 tanker ve yükleme işlemleri için 2 km uzunluğunda bir iskele bulunmaktadır. Bu iskeleye aynı anda ikisi 150 şer bin dwt, ikisi 300 er bin dwt olmak üzere toplam 900.000 dwt. lik 4 tanker yükleme yapabilmektedir. 28 Kerkük-Yumurtalık Boru Hattı yıllık 35 milyon ton kapasiteyle 1976 yılında işletmeye açılmıştır. Bu tarihte Irak ile Türkiye arasında sadece bir kol mevcuttur. İlk tanker yüklemesi 27 Mayıs 1977 de gerçekleşmiştir. Bu hattın 1984 yılında kapasitesi yükseltilmiş, 46,5 milyon ton petrol nakli mümkün hale gelmiştir. Bu hattın kalınlığı 40 inçtir. 27 Ağustos 1973 tarihli Ham Petrol Boru Anlaşması yıllar içinde ek anlaşmalarla değişikliğe uğramıştır. Birinci kolun açılışından sonra ikinci kolun açılışına kadar 16 Mayıs 1976, 26 Aralık 1980, 12 Ağustos 1981, 30 Temmuz 1985 tarihli protokol, toplantı tutanakları ve ek anlaşmalarla anlaşmanın süresi uzatılmıştır. 29 Birinci hatta paralel olarak 30 Temmuz 1985 tarihinde ikinci bir boru hattı için anlaşmaya varılmış, 1987 yılında ikinci kol işletmeye açılmıştır. Bu boru ile birlikte yıllık taşıma kapasitesi 70,9 milyon tona ulaşmıştır. Bu hattın kalınlığı 46 inç olup ilk koldan daha fazla kapasitesi vardır. İkinci kol açıldıktan sonra 8 Mart 1996, 2 Ağustos 2007 tarihlerinde düzenlenen toplantılarda imzalanan tutanaklar, protokol ve anlaşmalar boru hattının süresini 2010 yılına kadar uzatmıştır. 30 Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının Türk-Irak İlişkileri Açısından Önemi 1972 de Irak petrollerinin millileştirilmesi ile başlayan süreçte Irak, kendi petrolünü pazarlama hakkını elde ediyordu. Irak, petrol sayesinde ülke yapılandırılmasını hızlandırmış, devlet bütçesinde önemli artışlar yaşanmıştır. Toprak reformu çalışmaları hızlanmış, petrolün millileştirilmesiyle elde edilen petrol gelirleri toprak reformu için kullanılmıştır. Irak petrollerinin Akdeniz e ulaşması konusunda Türkiye ile 1973 yılında anlaşmaya varan Irak için asıl önemli nokta istikrarın korunması olmuştur. Özellikle Suriye ile yaşadığı su sorunları neticesinde Suriye ile aralarındaki boru hattını dahi kapatan Irak, Suriye ile tekrar bir anlaşma yapmaya yanaşmamaktadır. Boru hattının inşası öncesinde Türkiye kendi ham petrol ihtiyacının karşılanması için adımlar atmış, 1973 yılında bir anlaşma ile Irak tan 2 milyon ton ile başlayarak her yıl artacak şekilde bir petrol ihracatı anlaşmasına varmıştır. Bu anlaşmanın geçerlilik süresi 3 yıl olarak kararlaştırılmış ve varil başına miktarın 2,65 dolardan az olacağı da karara varılmıştır. Irak petrollerinin 1972 yılında millileşmesi ile birlikte Irak ın petrol ithalatında yabancı ülkeler aradan çekilmiş ve bu şekilde fiyat, OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler) in belirlediği miktarında altında olmuştur. 31 Öte yandan Irak petrollerinin 1972 yılında Cumhurbaşkanı General Hasan el Bekr tarafından 72
Kerkük havzasından ilk çıkarılan petrol Baba Gurgur kuyusundan çıkarılmıştır. Bununla birlikte Kerkük havzasında Altınköprü, Bayhasan, Cemcemal, Çembur ve Palhane gibi başlıca işletme yatakları vardır. devletleştirildiği ilan edildikten sonra Irak petrolü üzerinde o zamana kadar söz sahibi olan ülkeler tarafından Irak petrolünün ihracatı önlenmeye çalışılmıştır. 32 Türkiye ye de bu sürecin başlarında baskı kuran yabancı petrol şirketleri, Türkiye yi bu ekonomik kazançtan alıkoymanın doğru olmayacağını anlamışlardır. Ancak Irak ın başından geçen Kuveyt ve İran savaşlarında da en büyük etkinin bu millileştirme politikası olduğu da bilinen bir gerçektir. Irak ile Türkiye arasındaki petrol ticareti, Irak ta bulunan Türkmenlerin durumunu da etkilemektedir. Irak hükümeti yıl içinde petrol akışında sorun yarattığında Türkiye tepki göstermekte ve buna karşılık Iraklılar Türkmenlere baskı uygulamaktadırlar. 1978 yılında petrol akışında bir aksama olunca Türkiye, İran ile petrol ticareti konusunda temasa geçtiklerini açıkladı. Bu temas mal ticareti karşılığında petrol alımını içeriyordu. Ancak buna tepki olarak Irak hükümeti Kerkük teki Türk Kültür Evi ni kapatmıştır. 33 Petrol unsuru Irak taki Türkmenlerin durumunu doğrudan etkiler hale gelmiştir. Türkiye ile petrol taşımacılığı hususunda sorun yaşayan Saddam Hüseyin her fırsatta Türkmenler üzerindeki baskısını arttırmıştır. Körfez Savaşı ve Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattı Türkiye I. Körfez savaşı sırasında Yurtta Sulh Cihanda Sulh anlayışıyla hareket etmeye çalışmış, uluslararası hukuk kurallarına uyma yükümlülüğü hissetmiştir. 6 Ağustos 1991 de Irak a karşı ilk ambargo kararını çıkaran Birleşmiş Milletlerin bu kararına 7 Ağustos ta ikinci ülke olarak Türkiye uyduğunu açıklamıştır. Bu kararlara uygun olarak Türkiye, Erhaç ve İncirlik hava üslerini koalisyon kuvvetlerine açmış, Çekiç Güç e onay vermiştir. Bu durum iktidar ve 73
muhalefet partileri arasındaki gerilimi arttırmış, siyasi partiler çekişme içine girmiştir. Körfez savaşı sırasında Irak ın ekonomik durumu kötüydü. Bağdat yönetimi dış borç bulamamanın sıkıntısını yaşarken, Arap devletlerinin geri ödeme talepleri ile uğraşıyordu. Irak ın 2 Ağustos 1990 günü Kuveyt i işgal etmesi, ABD nin 17 Ocak 1991 de hava operasyonu ve 24 Şubatta da kara operasyonu yürütmesine yol açmış olup 28 Şubatta ateşkes anlaşması imzalanmıştır. Irak BM yetkilisi M. Ahtisaari ye göre Irak bu savaş sonrasında sanayi öncesi toplum seviyesine düşmüştür. 34 Körfez savaşının bitmesi için küresel güçler Irak a baskı uygularken aynı zamanda Türkiye üzerinde de baskı uygulanmış, Türkiye boru hattını kapatmazsa uluslararası arenada güvenilirliğinin kalmayacağını dile getirmişlerdir. Bu durum karşısında Saddam hükümeti Türkiye yi tehdit eder şekilde konuşmuş, Türkiye nin Irak ın petrolüne ihtiyacı olduğu üzerinde durmuştur. 35 Batı, Türkiye ve Suudi Arabistan ın Irak ile aralarındaki petrol boru hatlarını kapatmasının yanında aynı zamanda suyu da kesmesini istemiş ve bunu bir tehdit unsuru olarak kullanmasını önermiştir. Ancak Türkiye hiçbir zaman suyu tehdit unsuru olarak kullanmamıştır. 36 Irak ta bu tehditler karşısında boş durmayarak Türkiye sınırındaki asker sayısını arttırmıştır. 1973 yılındaki petrol şokundan sonra ikinci petrol şoku, Irak ın 1990 da Kuveyt i işgali ile başlamıştır. Bu kriz Irak ın petrol ile ilintili ilk krizidir. Bu krizle birlikte petrol fiyatları iki katına çıkarken, Batının büyüme hızı kesilmiştir. ABD nin Irak üzerine düzenlediği operasyonlarda bu petrol istikrarsızlığı önemli olmuş ve 2003 Irak savaşının da temellerini oluşturmuştur. Petrol fiyatları ancak 1998 yılında normal seviyelerine düşmüştür. Irak ın Kuveyt i işgalinden sonra toplanan Milli Güvenlik Kurulu nda, Meclise sunulacak tavsiyeler arasında Irak ile ilişkilerin kesilmeyeceği, boru hattının kapatılmayacağı ve İncirlik üssünün kullandırılmayacağı gibi beyanlar yer almasına rağmen, 37 7 Ağustos ta bunların tersine bir karar alınmıştır. Birleşmiş Milletler ambargo kararlarını açıklamadan önce başta ABD ve İngiltere olmak üzere pek çok ülkede Türkiye nin Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattının kapatılması görüşü otaya atılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri Eski Dışişleri Bakanı Henry Kissinger, BBC ye yaptığı açıklamada Irak ın durdurulmasının en önemli yolunun Türkiye nin ve Suudi Arabistan ın boru hatlarını kapatmasından geçtiğini dile getirmiştir. 38 Kissinger a sorulan bir soruda ise Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattından taşınan petrolün yüzde 60 ını Türkiye nin satın aldığını ve boru hattını kapatması durumunda neler yaşanabileceği soruldu. Kissinger bu soruya cevap verirken başka alternatifler olduğunu söylemiş ancak söylediği alternatiflerin hiçbir şekilde teknik bir altyapısının bulunmadığını göz ardı etmiştir. 39 Uluslararası arenada Avrupa topluluğu ve Amerika Birleşik Devletleri ambargo kararları konusunda ortak bir noktada buluşmaya çalışırken, Türkiye üzerinde kurulan baskı Türkiye yi ağır kayıplara itmiştir. AT ülkeleri ambargo kararı konusunda görüş birliğine varır iken abluka konusunda ABD ve İngiltere ile aynı görüşü savunmamaktadırlar. BM Güvenlik Konseyi Kararları ve Türkiye 2 Ağustos 1990 da Kuveyt i işgal eden Irak için Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin 6 Ağustos 1990 tarihli 661 sayılı ambargo kararına Türkiye destek vereceğini açıklamış, 7 Ağustos ta Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattı kapatılma kararı gündeme gelmiştir. Irak ve Kuveyt e ilaç ve gıda maddesi dışında her türlü malın ithalatı ve ihracatı durdurulurken, Irak ın ve Kuveyt in Türkiye de bulunan tüm mal varlıklarının dondurulduğu da duyuruldu. BM nin kurucu üyesi olduğu belirtilen Türkiye nin, alınan karara uyması da beklenen bir durumdu. 1989 yılında Irak tan yaklaşık 10 milyon ton petrol alınırken, 1990 yılında ambargoya kadar 5,5 milyon ton petrol alınmıştır. Anlaşmada geçerli olan rakam ise 6,7 milyon ton petroldür. Ancak alınan mik- 74
tarın Türkiye nin petrol ithalatında sıkıntıya yol açmayacağı söylenirken bu durumun Türkiye ye 500 milyon dolarlık bir yük getireceği de bilinmekteydi. 40 Ambargo kararında petrol boru hattının kapatılması ise bir şarta bağlanmıştır. Irak petrollerinin Suudi Arabistan ve Türkiye aracılığıyla dünya pazarına aktarıldığı düşünüldüğünde, Türkiye nin tek taraflı olarak boru hattını kapatmasının sadece Türkiye nin zararına olduğu ve bu durumun Irak ı yıpratmayacağı dile getirilmiştir. Suudi Arabistan ın Irak petrol tankerlerinin geçişine izin verilmemesiyle birlikte Türkiye ambargo kararına harfiyen uymuştur. Bugüne dek ambargo uygulanan bir ülke olan Türkiye, ilk defa bir devlete ambargo uygulamakta olup bu konuda iki kurum görevlendirmiştir. Dışişleri Bakanlığı ve Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı ambargo uygulamalarını yönetmekle birlikte, Irak ile gıda, ilaç ve tıbbi malzeme dışında hiçbir şekilde ithalat ve ihracat yapılmadığı da karara bağlandı. 41 Bütün bu gelişmeler yaşanırken Türkiye nin Batılı ülkelerden beklentileri o dönemdeki yaşananları açıklığa kavuşturmaktadır. Avrupa Topluluğu na girmek isteyen bir Türkiye nin en büyük destekçisi ABD dir. ABD nin kararlarına uygun hareket etmesi onun AT de önünü açabilir. O dönemde yaşanan bir diğer gelişme de Kıbrıs Rum kesiminin tam üyelik başvurusunun askıya alınması ihtimaliydi. Batıyla ortak hareket eden bir Türkiye nin lehine karar verilmesi düşüncesi ile hareket edilmiştir. Ayrıca Türkiye nin iç siyasal gelişmeleri de Irak a ambargo kararını etkilemiştir. Kürt sorununda Batının desteğini almayı hedefleyen Türkiye, Irak a ambargo konusunda kararlı davranmıştır. Bir diğer sorun da Amerika nın Ermeni meselesindeki tutumudur. Ermeni meselesinde taraflı davranıldığını düşünen Türk tarafı Amerika nın bu tutumunu değiştirmesini istemiştir. Bu amaçlarla ABD ile iyi ilişkiler kurulmaya çalışılmıştır. Türkiye nin beklediği bir diğer unsur da dış kredilerdir. Boru hattının kapatılmasıyla birlikte ekonomik olarak sorunlar yaşayacaklarını belirten Türk tarafı dış kredilerin önünün açılmasını istemiştir. Ayrıca olası bir Sovyet tehdidine karşılık Amerika nın askeri yardımlarda bulunmasını isteyen Türkiye, NATO daki önemini de arttırmayı hedeflemiştir. 42 Bu gibi amaçlarla BM nin ambargo kararını uygulamaktan çekinmeyen Türkiye, komşusu Irak ı ikna yoluna girmemiş, ekonomik ilişkilerini kesmiştir. Saddam Hüseyin ise Türkiye ile Suudi Arabistan ın uyguladığı ambargo kararı ve Batının birlikte hareket etmesi neticesinde komşusu İran ve Suriye ile iyi ilişkiler kurmaya çalışmış ve Kuveyt i ilhak ettiğini ilan etmekten geri adım atmamıştır. Amerika Birleşik Devletleri ile İngiltere ambargo kararının yanında abluka uygulamasının da olması gerektiğine inanmış ancak diğer Avrupa ülkeleri abluka kararını hoş karşılamamışlardır. Başta Fransa olmak üzere Almanya, İtalya, Hollanda gibi ülkeler abluka ve müdahaleye karşı olduklarını belirtmişlerdir. 43 Körfez Krizi sonrasında BM nin uyguladığı ambargolar ile Irak ve Türkiye arasındaki ticari ilişkiler durma noktasına gelmiştir. 1995 yılında ambargoların kısmen kalkması ile ticari ilişkiler başlamış ve Türkiye Irak ın dış ticaretinde büyük pay almaya çalışmıştır. Eylül 1996 da Irak a BM Güvenlik Konseyi kararınca oil for food uygulaması başlatılması planlanıyordu. Bu uygulama 20 Mayıs 1996 da BM Güvenlik Konseyi nde alınan 986 nolu karara göre yapılacaktı. Yine bu karara göre Irak, Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattı ve diğer yollardan petrol ihraç edecekti. Bu 6 ay içinde 2 milyar dolar petrol geliri demekti. Yapılacak olan ihracat BM görevlilerinin gözetiminde gerçekleşecekti ve ihracattan elde edilen gelir BM nin belirlediği New York taki bir bankada toplanacaktı. Daha sonra Irak, temel ihtiyaç maddelerinin temini için firmalarla görüşecek ve yapılan anlaşmalar BM tarafından incelenecekti. İhracatçı firmalar, paralarını BM nin gözetiminde söz konusu bankalardan alacaktı. Irak elde edeceği gelirin yalnızca yarısını temel ihtiyaç maddelerine harcarken, yüzde 15 ini Kuzey Irak taki halkın ihtiyaçlarının giderilmesine harcayacak, yüzde 35 ini de savaş tazminatı olarak ödeyecekti. 44 Yabancı ülkelerden gelecek gıda yardımları için BM Dünya Gıda Programı (WFP) orada görev 75
Irak hükümeti BM nin gıda karşılığında petrol akışını öngören 986 sayılı kararını kabul etmediğini 16 Mayıs 1995 tarihinde ilan etti. Bu karar Irak petrollerinin Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattından akışını mümkün kılarken, Irak ın petrolden elde edeceği gelirin bir kısmını da Irak ın kuzeyinde bulunan Kürtlere vermesi gerektiği için bu karara karşı çıkılmıştır. yapacaktı. Kuzey Irak taki vatandaşlara gelen yardımları BM görevlileri dağıtacak ve denetimden sorumlu olacaklardı. Ancak KDP ve KYP liderleri bu görevi kendileri yapmak istiyorlardı. Buradaki amaç gelen yardımları provoke etmekti. Bu amaçla, yardım için gelenlere karşı olay çıkardılar. 45 Türkiye ise Irak a yaptığı gıda yardımlarını WFP üzerinden yapmak istememiş, Kızılay ın yaptığı yardımlar BM raporlarında yer almamıştır. Kızılay Kuzey Irak a ilk defa 1993 yılının Ekim ayında yardım göndermiştir. 1994 yılı itibarıyla bölgede 268.000 aileye düzenli yardım dağıtmış, yaptığı yardım 1,5 milyonluk bir nüfusu kapsamıştır. 1995 yılında 224.000 ve 1996 yılında 260.000 aileye yardım dağıtıldı. Zaho dan Süleymaniye ye kadar bütün etnik gruplar yararlandı. 46 1990 yılından bu yana Irak a insani yardımda bulunan Türkiye, Kızılay ile birlikte faaliyetlerine 2003 Irak savaşından bu yana hız kazandırmıştır. ABD 3 Eylül 1991 de Irak a müdahale kararı verdi. Bu müdahalenin hukuki dayanağını BM güvenlik Konseyi nin 5 Nisan 1991 tarihli 688 sayılı kararını gösterdi. Bu karar Saddam Hüseyin in ülkesindeki azınlıklara karşı baskı uygulamasını yasaklıyordu. 47 ABD Dışişleri Bakanlığı, Türkiye nin Kuzey Irak ta 5-10 km derinliğinde bir güvenlik bölgesi oluşturmasını desteklediğini duyurdu. 48 Güvenli bölge oluşturma girişimine başta Bağdat tepki gösterdi. Arap ülkeleri de bu durumun bir Arap devletin egemenlik hakkının ihlali olduğunu dile getirerek tepki göstermişlerdir. 49 Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının Kapanmasının Türk-Irak İlişkilerine Etkisi 7 Ağustos 1990 da ambargo kararlarını uygulamaya başlayan Türkiye nin aradan bir yıl geçmeden uğradığı kayıp yaklaşık 350 milyon dolar olmuştur. Botaş ın uğradığı bu kayıp sonucunda 26 Temmuz 1991 de Dışişleri Bakanlığı yetkilileri boru hattının açılması yönünde kararın çıkarılmasını istedikleri ilettiler. 50 Dönemin Botaş Başkanı Oktay Vural ın yaptığı bir açıklamada, Irak ile yapılan anlaşma gereği boru hattından her gün için 800 bin dolarlık kira gelirlerinin olduğunu anlıyoruz. Suudi Arabistan ile Irak arasındaki boru hattının hasara uğraması nedeniyle Türkiye nin Irak ın petrollerini ilaç, gıda ve tıbbi malzeme karşılığında taşınabileceği dönemin öne çıkan unsurlarından biri oldu. Türkiye Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru hattının kapatılması ise Sovyetler Birliği, Suudi Arabistan, Cezayir ve Libya ya yönelmiş ve petrol ihtiyacını bu ülkelerden karşılamaya çalışmıştır. Ancak Irak ile olan yakınlık nedeniyle ulaşım masrafları daha azdır. Bu ülkelerden petrol alışverişi yapılması bizi yüzde 30 daha çok zarara uğratmaktadır. 51 BM Güvenlik Konseyi nin Gıda Karşılığı Petrol Programı kapmasında boru hattının açılması çalışmaları sürerken bu hattın açılmasıyla birlikte Türkiye nin kazancının 70-80 günlük bir kullanımda bile 72 milyon dolar olacağı belirtilmiştir. Boru hattının açılması halinde Irak 6 ayda 13 milyon ton petrol akışını gerçekleştirebilecekti. Kararın alınmasıyla birlikte de Irak ın elde ettiği petrol gelirinin bir kısmının insani ih- 76
tiyaçlara ayrılacağı bir kısmının da savaş tazminatı olarak kullanılacağı ve bu petrol gelirinin de BM gözetiminde tutulacağı görüşleri vardı. 52 Bu düşüncelerle 19 Eylül 1991 de Irak a bir kereliğine mahsus petrol satışı imkânı tanındı. Güvenlik Konseyi nin kabul ettiği kararda genel sekreter Perez de Cuellar raporu onaylayarak Irak ın Türkiye üzerinden 1,6 milyar dolarlık petrol satmasına izin verdi. Türkiye bu raporun açıklanmasının ardından elde etmek isteği kazancın 264 milyon dolar olmasını istediğini belirtti. 53 Kerkük-Yumurtalık Petrol Botu hattının açılmasını isteyen tek taraf Türkiye olmamakla birlikte Iraklı yetkililer boru hattının tamamen açılması için Ankara ile sık sık görüşmeler gerçekleştirmişlerdir. 54 1995 yılına gelindiğinde petrol boru hattının kapalı olmasından dolayı 20 milyar dolar zarara uğrayan Türkiye, ambargonun kaldırılması için BM yi ikna etmeye çalışmaktadır. 55 Türkiye bütün bu görüşmeler sürerken boru hattının çürümesini engellemek için uğraşmakta ve ileride daha fazla maddi kayba uğramamak için çaba sarf etmektedir. Irak tan gelen petrolün yanı sıra Azerbaycan ve Kazakistan petrollerinin o dönemde Türkiye den geçmesi yönünde bir takım görüşmeler olmuştur. Bakü-Ceyhan boru hattının Kerkük-Yumurtalık boru hattına bağlanması yönünde görüşmelerde bulunan Türk hükümeti Irak ın bu duruma karşı çıkması durumunda elinde bulunan Irak ın Türkiye ye borcu kozunu kullanmaktan çekinmeyeceklerini de dile getirmişlerdir. 56 Irak hükümeti BM nin gıda karşılığında petrol akışını öngören 986 sayılı kararını kabul etmediğini 16 Mayıs 1995 tarihinde ilan etti. Bu karar Irak petrollerinin Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattından akışını mümkün kılarken, Irak ın petrolden elde edeceği gelirin bir kısmını da Irak ın kuzeyinde bulunan Kürtlere vermesi gerektiği için bu karara karşı çıkılmıştır. Petrol satışının Basra Körfezindeki Mina el Bakr limanından olması gerektiğini dile getirerek asıl sorunun Kerkük-Yumurtalık boru hattı mı olduğu sorusunu akıllara getirmiştir. 57 Ancak ülkesinde yaşanan sorunlarla başa çıkmakta zorlanan Saddam Hüseyin bir takım değişikliklerle bu kararı kabul etmek zorunda kalmıştır. Değişiklik yapılmasını istediği hususlar ise şu şekildedir: a) Irak hükümeti kendi kontrolü altında bulunan bölgelerde ilaç ve gıda dağıtımını kendisi üstlenecek. b) Irak ın kuzeyinde ise dağıtım BM yetkilileri tarafından yapılacak c)türkiye ye ödenecek geçiş ücreti daha fazla petrol akışı karşılığında kabul edilecek d) petrol gelirinin yatırılacağı banka BM Genel Sekreteri Gali tarafından belirlenecek. 58 Ambargonun 1996 yılında 986 sayılı karar ile kısmen kalkmasıyla birlikte Türkiye rahat bir nefes aldı. BM temsilcisi ile Irak temsilcisi 6 ayda 2 milyar dolar yani 16 milyon ton petrol ihracı için anlaşırken bunun büyük bir kısmı Yumurtalık tan geçecektir. Türkiye bu taşıma olayından 80-85 milyon dolar geçiş parası alacaktır. BM nin aldığı karar çerçevesinde ise Irak a ihracat serbestleşmiş ve Türkiye nin Irak a yapacağı ihracat gelirinin 1 milyar dolara yakın olacağı söylenmiştir. Irak petrollerinin Suriye den geçişi de mümkün gözükmemektedir. Irak ile Suriye arasında bulunan iki boru hattından biri Suriye nin gaz ihtiyacı için kullanılmaktadır. Bunun petrol akışı için kullanımı ekonomik olarak çok masraflıdır. 1982 den beri kapalı olan diğer boru hattının özellikle Suriye tarafı oldukça hasar görmüştür. Bu durumda Irak ın petrol ihracı için Türkiye den başka iyi bir müttefik gözetilemez. 59 Ambargonun tamamen kalkması ile birlikte Türkiye yılda 116 milyon ton Irak petrolünü Akdeniz e taşıyacak ve yılda 10,5 milyar dolar kazanç elde edecektir. Ayrıca Türkiye ayda 20-30 milyon dolar civarında petrol geliri elde edecektir. 60 Ancak Irak hükümeti Haziran 1997 de ABD nin bölgede yapmış olduğu uygulamalardan şikâyetçi olduğunu ve bu nedenle hattı kapatacağını söyleyerek bölgede bir gerginlik yaşanmasına sebep oldu. Irak ın gıda karşılığında petrol olarak sattığı 2 milyar dolarlık petrol satışını bir 6 aylık dönem için daha uzatacak olan BM Güvenlik Konseyi 1111 sayılı kararının uygulamasını askıya alacağını açıklarken, ABD nin engellemesi nedeniyle ülkelerine gıda ve ilaç maddelerinin ulaşmadığını söyledi. 61 Türkiye nin İncirlik hava üssünde bulunan Amerika Birleşik Devletlerinin uçakları da 1999 yı- 77
19 Eylül 2010 da Bağdat ta imzalanan anlaşma ile koşullar iyileşmiş ve Türkiye ile Irak arasındaki boru hattından petrolün nakliyatı 15 yıllığına Türkiye ye verilmiştir. lında Kerkük-Yumurtalık Boru hattını yanlışlıkla vurduklarını açıklamıştır. Sabotaj olarak düşünülen bu durumun karşısında boru hattının tamiri için ABD üzerine düşeni yapmamış ayrıca da Türkiye nin boru hattını tamir aşamasında da önüne engeller çıkarmıştır. 62 2003 Irak Savaşı ve Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattı 2003 Irak savaşı, I. Körfez Savaşı nın devamı niteliğinde bir savaştır. Amerika Birleşik Devletleri, Körfez in güvenliğini sağlamak ve petrolün dünya piyasalarına güvenli şekilde aktarımını gerçekleştirmek için başlattığı askeri operasyonlar 2003 yılında da devam etmiş olup, bu durum bölge ülkeleri ile birlikte Türkiye yi de olumsuz etkilemiştir. 3 Kasım 2002 de seçimlerin tamamlanmasından sonra AKP hükümeti iktidara geçmiş ve ABD nin Irak a müdahale isteğinde yeni bir süreç başlamıştır. Tezkere çıkması konusunda ısrarlarını devam ettiren ABD, Türkiye ye bu konuda baskı yapıyor ve biran önce Irak a girmek istiyordu. Türkiye nin bu konudaki endişelerinin farkında olan ABD, Kuzey Irak ta federal bir yapının mümkün olmayacağını dile getirerek Türk hükümetini ikna etmeye çalışıyordu. Müzakereler devam ederken 4 Şubat 2003 te yapılan Bakanlar Kurulu toplantısında ABD ye verilecek izin tezkerelerini bölme kararları alındı. Amerikan askerlerine Türkiye de üs temin eden 1. Tezkere 6 Şubatta meclisten geçti. Bu tezkere Amerikan askerlerinin 3 ay süre ile Türkiye de kalmasına olanak sağlıyordu. 63 Kuzey Irak a ABD ile birlikte girilmesini içeren 2. Tezkere, yaşanan müzakereler sonucunda mecliste salt çoğunluğu 78
sağlayamadığından reddedildi. 1 Mart 2003 te reddedilen bu tezkere Türk halkı arasında sevinçle karşılanırken, çoğu siyaset bilimci ve siyasiler tarafından hüsranla karşılandı. ABD ile müzakerelerde başı çeken diplomat Deniz Bölükbaşı bu olayı 1 Mart Tezkere Vakası olarak nitelendirmiş ve bu vakanın PKK nın işine yaradığını dile getirmiştir. 64 2003 yılına gelindiğinde de bölge ekonomisinde 1980 li yıllardakine benzer bir hareketlilik yaşanmıştır. BM ambargosunun 22 Mayıs 2003 yılında kalkmasıyla birlikte Türkiye ile Irak arasında ticari ilişkiler yeni bir boyut kazanmıştır. Bu tarihten itibaren dış ticaret rejimine uygun bir ticaret yaşanmış ve bölge gelirleri daha çok artmıştır. Türkiye Irak müdahalesi sonrasında İran ve Suriye ile ilişkilerini geliştirmeye çalışmış, ABD nin bu ülkelere olası müdahalesi halinde ortaya çıkacak kaosu göstermeye çalışmıştır. Bu ülkelerin de ortak sorunu olan PKK terör örgütü için ortak girişimlerin çalışmaları atılmıştır. İstanbul da düzenlenen Irak ın Komşuları toplantılarında girişimler hızlandırılmaya çalışılmıştır. 65 Irak operasyonu Türkiye nin terör korkusunu arttırmış, Irak ın kuzeyinde bir Kürt devletinin kurulacağı endişesi ile dış politika belirlenmeye başlamıştır. 2003 Irak Savaşından sonra olası bir Kürt devletine yönelik politikalar geliştiren Türkiye son yıllarda Irak a yaptığı ihracatta en çok Irak kuzey bölgesine ihracat yapmıştır. Türkiye nin yapmış olduğu ihracat ve ithalat tablolarına Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ndan bakıldığında, Irak ile ticari ilişkilerin 2003 Haziran ayında başladığı görülebilmektedir. Bu ticari ilişkilerde en çok dikkat çeken Türkiye nin Irak karşısındaki ihracat oranlarıdır. Türkiye nin ihracatta bulunduğu 233 ülke ve bölge arasında 2003 yılındaki 7 aylık süre içerisinde bile Irak 12. sırada yer almıştır. Daha sonra artarak ilerleyen ilişkiler ile 2011 yılında Irak Türkiye nin en fazla ihracat geliri elde ettiği ikinci ülke olmuştur. 2011 yılındaki ihracat gelirlerine bakıldığında Almanya birinci sırada yer almaktadır. Almanya gibi bir ülkenin bu listenin başında yer alması şaşırtıcı değildir. Amerikan işgalinin ardından AKP yönetimindeki Türkiye bu işgalden çıkar sağlayan ülkelerin başında gelmiştir. Yıllık ortalama 5 milyar dolarlık ticaret hacmine ulaşmayı başaran Türkiye, Barzani yönetimindeki Kürt Bölgesi ne en çok geliri Habur sınır kapısı sayesinde kazandırmıştır. Kuzey Irak yönetimi Habur sınır kapısından geçen Türk tırlarını teftiş ederken yılda 200 ila 250 milyon dolar arasında bir gelir elde etmiştir. 66 Ayrıca Türkiye nin 5 Milyar dolarlık ticaret hacminin 1,5 milyar dolarlık payı ise Kürdistan Federe bölgesindeki inşaat ve müteahhitlik işlerine ayrılmıştır. Buna ek olarak Iraklı Kürtler 1 milyon dolar değerinde Türk malı tüketmektedirler. Irak pazarlarının yüzde 80 ini Türk ürünleri doldurmaktadır. 67 PKK terör örgütü ile yaşanan sorunlar ve Irak ta bir Kürt Devletinin varlığının resmilik kazanmasından korkan taraflar, Kuzey Irak a yapılan bu ticaretin sonlandırılıp terör örgütünün kıskaca alınması gerektiğini de düşünmüşlerdir. Bu taraflar aynı zamanda Habur sınır kapısını kapatıp Irak la ticaretin Suriye aracılığıyla kurulması gerektiğini dile getirmişlerdir. Ancak bazı iş adamları böyle bir durumun yaşandığı anda Türkiye nin zarara uğrayacağını ve bu bölgede bulunan petrol gelirlerinden mahrum kalınacağını dile getirmişlerdir. Elinde petrol gibi değerli bir kaynak bulunduran bir ülkenin bir kıskaca alınamayacağını, bu durumun sadece başka dış güçlerin bölgeyle daha fazla uğraşmasına yol açacağını söylemişlerdir. Ancak Kuzey Irak yönetimi ihtiyaç duyduğu malların teminini İran, Suriye gibi bölge ülkelerinden de yapabilir. Ancak bu bölgedeki petrolün güvenli ve istikrarlı bir şekilde sadece Türkiye den geçeceğini bilen Kuzey Irak yönetimi, bu ilişkileri kesmemek için elinden geleni yapmaktadır. Bu bağlamda bölgede bulunan Pet Oil ve Genel Enerji gibi Türk petrol arama şirketlerinin sayıları arttırılarak bölgede daha çok söz sahibi olunması hedeflenmiştir. 68 Türk tarafından yapılan ihracatlar zamanla inşaat ve müteahhitlik alanlarını da aşmış, enerji, turizm, tarım, alt yapı çalışmaları ile birlikte Türk Hava Yolları nın da bölgeye yaptığı uçuşlar ile bölgenin kalkınmasına yardım edilmeye çalışılmaktadır. Ayrıca Erbil de ilk açılan yabancı banka da Türkiye den Ziraat Bankası olması bölgenin kalkınmasına ne denli önem verildiğinin kanıtıdır. 69 79
Türkiye dışında pek çok ülkenin de dikkatini çekmeye başlayan Irak a yapılan ihracatın %70 i Kuzey Irak bölgesine yapılmaktadır. Kuzey Irak taki yatırımcıların yarısından fazlasını ise Türk işadamları oluşturmaktadır. 2010 yılında 7,5 milyar doları bulan ticaret hacmi ile Irak ın Türkiye için önemi artmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken bir diğer konu ise Irak ın Türkiye için AB ülkelerinden daha önemli bir konuma geldiği noktasıdır. Türkiye AB ülkelerinden biri olan Almanya dan sonra en çok ihracatı Irak a yapmaktadır. Ekonomik bunalım içerisinde olan AB ülkeleri Irak ın arkasında kalmaktadır. Fransa, İngiltere gibi AB ülkeleri Türkiye nin ekonomisinde Irak tan sonra gelmektedir. Dünyada bilinen ve görünür petrol rezervlerine bakıldığı zaman toplam rezervin üçte birinin Ortadoğu da yer aldığı bilinmektedir. Bu da petrolün ömrüne biçilen en fazla 70 yılın bölge için hayati önem taşıdığını göstermektedir. Irak gibi petrol barındıran bir ülke eğer ki elindeki başka kaynakları kullanamazsa ekonomik buhranın içine girecektir. Kuzey Kutbunda bulunan petrol ve doğal gaz rezervlerinin bölgenin önemini düşüreceğinden bahsedilmektedir. 70 Yaşanan bütün gelişmelere bakıldığında durumun Türkmenler açısından büyük bir sorun olduğu görülmekte ve Türkmenlerin, 2003 Irak savaşında Türkiye nin tezkere çıkarmasının kendi lehlerinde bir durum olduğunu dile getirmektedirler. 71 2007 Irak Petrol Yasa Tasarısı 2005 Anayasasında petrol ve doğal gaz kaynaklarının paylaşımı ve gelir kaynaklarının dağılımı konusunda birbiriyle çelişen maddelerin varlıkları söz konusudur. Irak ın en verimli petrol bölgesi olan Kerkük için anayasada yer alan çelişkili maddelerden birisi 140. maddedir. Bu madde Kerkük ün statüsü ile ilgili olup, Bölgesel Kürt Yönetiminin Kerkük üzerinde söz sahibi olmasının yolunu açmıştır. 72 Irak anayasasında tartışma yaratan diğer maddeler ise 108 ve 109. maddelerdi. 108. madde petrol ve gazın tüm bölgelerdeki tüm Irak halkına ait olduğunu belirtiyor. 109. madde ise petrol gelirlerinin dağıtımı konusunda adaletsizliğe uğramış bölgelerin gözetilmesi konusunu içeriyor. 73 Anayasanın getirdiği bu ilkeler toplum içinde karmaşa yaratmıştır. Düzenlemelerin yapılmasını da yeni çıkacak petrol yasasına bırakılmıştır. Irak Petrol Yasası Tasarısı, Irak ın petrol endüstrisini sağlam bir zemine oturtmak için oluşturulduğu düşüncesiyle 2007 yılında ortaya atılmıştır. Bu yasa tasarısı petrol gelirlerinin paylaşımını, Irak Milli Petrol Şirketi nin kuruluşunu ve Irak Petrol Bakanlığı nın yeniden organizasyonunu öngören bir yasadır. Irak Anayasasında ve Irak Petrol Yasasında, Irak petrollerinin Irak ın bütün bölgeleri ve eyaletlerinde yaşayan insanların tümünün ortak malı olduğunu belirtmektedir. 74 Petrol yasasının yürürlüğe girmesi 2011 yılını bulmuştur. Bu süreye kadar beklenilmesindeki en büyük etken etnik azınlıkların farklı istekleridir. Merkezi Hükümet ve Bölgesel Yönetimin ayrı ayrı yetkilerinin bulunduğu Petrol Yasasında, Federal Hükümet Irak Kürt Bölgesel Yönetimi, Irak ın kuzey petrolleri için tek başına söz sahibi olmak istemektedir. 75 Petrol gelirlerinin paylaşımı noktası ise büyük bir sorun teşkil etmektedir. Petrol gelirlerinin dağılımının adil olması şartı arandığından nüfusa göre dağıtılması olanaksız görünmektedir. 76 Petrol Yasasına getirilen en büyük eleştiri ise Irak ın petrol endüstrisinin yabancı şirketlerin eline geçeceği yönünde düşüncelerdir. Yasa, yatırımcı petrol şirketleri ile Üretim Paylaşım Anlaşmaları imzalamalarına olanak tanımaktadır. Bu şekilde petrol şirketleri 15 ila 20 yıl arasındaki bir sınırlandırmayla Irak ın herhangi bir bölgesinde petrol kaynaklarını işleyip yeryüzüne çıkarma olanağı elde etmektedir. Çıkan petrolün gelirini de ev sahibi hükümet ile paylaşacaktır. 77 Irak ın petrolünün millileştirildiği düşünüldüğünde bu yasanın Irak petrollerini liberalleştirdiği görülmektedir. Petrol Yasası için ülkede çeşitli protestolar yaşanırken, bölgesel federe hükümetler kendi bölgelerindeki petrolü çıkartarak gelir elde etme yo- 80
Petrol yasasının yürürlüğe girmesi 2011 yılını bulmuştur. Bu süreye kadar beklenilmesindeki en büyük etken etnik azınlıkların farklı istekleridir. Merkezi Hükümet ve Bölgesel Yönetimin ayrı ayrı yetkilerinin bulunduğu Petrol Yasasında, Federal Hükümet Irak Kürt Bölgesel Yönetimi, Irak ın kuzey petrolleri için tek başına söz sahibi olmak istemektedir. luna gitmiştirler. 2012 yılının Mart ayında Irak Petrol Bakanlığı nın yaptığı bir açıklamada 1989 yılından bu yana Irak petrolünün rekor seviyede ihracata imza attığı vurgulandı. Günlük 2 milyon 317 bin varil petrol ihraç ettiklerini belirten Bakanlık sözcüsü bu durumun hedeflerini büyüttüklerini de söyledi. 78 Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının Durumu 27 Ağustos 1973 tarihli ilk anlaşmada boru hattının süresi 30 Temmuz 1985 tarihli anlaşmanın hükümlerine göre 19 Mart 2010 tarihinde dolmuştur. Ancak iki ülke arasındaki işbirliğinin devamını sağlayabilmek için tekrar bir anlaşmaya varılmış, boru hattının devamlılığı korunmuştur. 19 Eylül 2010 da Bağdat ta imzalanan anlaşma ile koşullar iyileşmiş ve Türkiye ile Irak arasındaki boru hattından petrolün nakliyatı 15 yıllığına Türkiye ye verilmiştir. 79 Türkiye den Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanının, Irak tan Petrol Bakanının imzaladığı anlaşma yürürlüğe girdiği andan itibaren 15 yıl süre ile geçerli olacak ve 5 yıl süre ile uzatma imkânı ise taraflara verilecektir. Anlaşmada dikkat çeken bir diğer unsur ise boru hattının güvenliğinden tamamen Türkiye nin sorumlu tutulmasıdır. Anlaşmanın 12. Maddesinde düzenlenen güvenlik sorunu Türkiye nin garantisi altında bırakılmış, petrolün sürekli akışı için Irak hükümetine bir sorumluluk yüklenmemiştir. 80 Türkiye den BOTAŞ (Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş.) ve Irak tan SOMO ( Petrol Pazarlama Şirketi) bu projeyi üstlenmekte olup, anlaşma metninde Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının adı Kerkük ile Ceyhan arasındaki Irak Türk Boru Hattı (ITC) olarak geçmektedir. 81 Ayrıca anlaşma metninde taşıma kapasiteleri ve varil başına fiyat da belirlenmiş olup, 2010 yılı için 22 milyon ton, 2011 yılı için 27 milyon ton, 2012 yılı için 32 milyon ton ve 2013 yılı için 35 milyon ton petrol akışı için anlaşmaya varılmıştır. Boru hattının mevcut taşıma kapasitesi 70,9 milyon tondur. 2010 yılında varil başına 1.18 dolar ödenecekken, zamanla bu fiyat azalacak olup 2013 yılında varil başına 1.09 dolar ödenecektir. 82 Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının yapılan anlaşmalarla petrol akışının devam etmesi her zaman istikrar içinde olmamıştır. Boru hattına yapılan sabotajlarla çıkar elde etmeye çalışan gruplar varlığını sürdürürken Irak ın kuzey bölgesinde yeni bir borunun açılmasını isteyen gruplar mevcuttur. Türkiye den Çalık Holding in Irak kuzeyindeki petrollerin Silopi-Yumurtalık arasında mevcut hatta paralel yapılacak 640 kilometrelik bir hatla taşınması için Irak Hükümetine başvurulduğu belirtildi. 83 Ancak bu boru hattının Irak Merkezi hükümetini by-pass etmek için düşünüldüğü de eleştiriler arasındadır. Bu boru hattı ile Irak ın kuzeyinde bulunan Kürt Bölgesel Yönetiminin elinin güçleneceği de yapılan yorumlar arasındadır. Irak tan yapılan ithalatı Kerkük-Yumurtalık Boru hattı belirlediğinden bu boru hattının da önemi çok büyüktür. 2007 yılında boru hattının güvenliğinin sağlanması ile petrol ithalatında önemli artışlar yaşanmıştır. 2008 yılında petrol ithalatı 81
1,3 milyar doların üzerine çıkmıştır. BM tarafından Irak a verilen izinler neticesinde 2010 yılında Türkiye-Irak Ham Petrol Boru Hattı ile taşınan ham petrol miktarı 132,278 bin varildir. 2011 yılı içerisinde de 147,175 bin varil ham petrol Türkiye tarafından taşınmıştır. 84 Tüm bu veriler, Irak ın Türkiye açısından önemini gösterirken en çok dikkate çarpan Kerkük- Yumurtalık Boru hattı üzerinde yapılan sabotaj eylemleridir. 2003 yılında ABD nin Irak a girmesiyle başlayan güvenlik sorunları 2007 yılına gelindiğinde nispeten giderilmiştir. Ancak halen daha PKK terör örgütü tarafından bölgeye yönelik sabotajlar devam etmektedir. Boru hatlarının patlamaya maruz kalması sonucu Türkiye hem petrol gelirlerinden mahrum kalmaktadır hem de inşa işleri için fazladan para harcanmaktadır. 85 Bu noktada dikkati çeken unsur İsrail dir. Bilindiği üzere Kerkük-Hayfa boru hattının kapatılmasının nedeni 1948 yılında İsrail devletinin kurulmasıdır. Bu tarihten sonra Hayfa limanı önemini yitirmiş, İsrail de bölge gelirlerinden mahrum bırakılmıştır. Petrol rezervi bakımından dünya sıralamasında ikinci sırada yer alan Irak ın petrollerinin İsrail üzerinden Akdeniz e ulaşması üzerine çalışmalar yapılmış ancak bu istek gerçekleşmemiştir. Musul-Kerkük-Hayfa boru hatları 60 yıldır çalışmıyor. 2003 yılında ABD nin Irak ı işgali sonucu ABD nin emri ile bu boru hatlarının tamir çalışmaları başladı. Hatta İsrail bu tahribatın giderilmesi için Türk müteahhitlere de başvurdu. Bu boru hatları tamir edilip çalışmaya başladığında, İsrail Hayfa limanına günde 5 milyon varil petrol taşıyacaktır. Bu projenin gerçekleşmesi durumunda da Kerkük-Yumurtalık Boru Hattına hiç gerek kalmayacaktır. Ancak burada dikkat çeken bir nokta ise boru hattının İsrail e ulaşması için Suriye den geçmesi gerekmektedir. Ancak Suriye ile Irak ın arası sürekli bir gerginlik içerisindedir. Suriye ise şu an BM nin ve diğer büyük güçlerin hedefi durumundadır. 86 Büyük Ortadoğu projesi olarak dillendirilen projenin ise İsrail e petrol ulaştırılması olarak nitelendirilmekte ve bu noktada Suriye, Irak, Türkiye gibi ülkelerde çatışma ortamı yaratılmaktadır. Sonuç Kerkük-Yumurtalık Boru Hattının istikrarı hem Türkiye hem de Irak için büyük bir öneme sahiptir. Türkiye için ekonomik önem taşımakla birlikte aynı zamanda siyasi de bir önem taşıyan boru hattının istikrarının korunması, Türkiye nin iç siyasal sorununun çözülmesi için büyük bir adım teşkil etmektedir. Türkiye 1990 yılında Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararlarına uyarak büyük bir ekonomik kayıp yaşamıştır. Bu kaybın karşılanması için ABD ye başvursa da bu kayıp karşılanmamıştır. Tüm kararlarda ABD nin yanında yer almaya çalışan ve bu durumu kendi siyasal çıkarları için olmazsa olmaz gören Türkiye nin uzun süreli bir kayıp yaşaması doğaldır. Ambargonun uygulanmaya başlanması ile Türkmen sorunu had safhaya varmış ve Irak Türklerine siyasi çıkar amaçlı baskılar uygulanmıştır. Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattının yapım anlaşmasının 1973 te imzalanması ile birlikte Türkmen unsuru petrolün düzenli akışı için Irak Hükümeti tarafından kullanılmıştır. Türkiye nin Irak hükümeti ile olan ilişkilerinde sınıraşan sular konusu dikkat çekici unsur olmakla birlikte Kerkük-Yumurtalık Petrol boru hattı daha büyük önem taşımaktadır. 1973 yılından bu yana Türkiye ile Irak arasındaki ilişkileri bu boru hattı belirlemiş ve 1990 yılındaki ambargonun en büyük yükünü Türkiye çekmiştir. 1. Körfez savaşında koalisyon güçlerinin Irak a girmesine yeşil ışık yakan ve Irak ın kuzeyine askeri operasyon düzenleyen Türkiye, 2003 Irak savaşında Amerika Birleşik Devletleri nin yanında yer alarak Irak a girmemiştir. 1 Mart tezkeresinin çıkmamasını büyük bir siyasi hata olarak nitelendirilen siyasi kişiler için ülkemizde PKK terörünün giderek artmasının nedenini ise yine bu tezkerenin çıkmamasıdır. Türklerle işbirliği yapamayan ABD, Kürtlerle işbirliği yapma yoluna girmiştir ve bu durum yine Türkmenlerin yaşamını tehlikeye sokmuştur. Türkiye tezkerenin çıkmamasını ağır bedellerle ödemiştir ve ödemektedir. Irak Kürt Bölgesel 82
Yönetiminin, Irak Merkezi Hükümeti ile yaşadığı sorunlarda Türkiye Kürt Bölgesel Yönetimi ile birlikte hareket etme girişimlerinde de bulunmuştur. Çünkü bu durum petrol akışının istikrarını etkilemektedir. Boru hattına sabotaj yapılmaması ve daha çok maliyet çıkmaması için Türkiye çaba sarf etmektedir. Son olarak bölgesel Kürt Yönetiminin isteğiyle üçüncü boru hattı yapılması üzerinde durulmuştur. Ancak bu durum söz konusu olursa Kerkük ve bölgesinde Kürtlerin söz sahibi olması ve Türkmenlerin göz ardı edilmesi an meselesidir. Böyle bir durumun yaşanması da bir Kürt Devletinin oluşmasını mümkün hale getirecek ve Türkiye nin Güneydoğu Anadolu bölgesinin durumu da tehlikeye girecektir. Son olarak, Irak petrollerinin taşınması noktasında Irak merkezi hükümetiyle birlikte hareket edilmesi halinde bölgede istikrar sağlanabilir. Olası bir Kürt devleti bölgede daha çok sorun çıkaracağı için bu konuda dikkatli olunmalıdır. O DİPNOTLAR 1 Petrol Nedir?, Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, www.pigm.gov.tr, (e.t.15.03.2012) 2 Silleli T., 1958 den Günümüze Türkiye-Irak İlişkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2005, s. 2. 3 Bayramoğlu D., Irak ı Yaratan Kadın Casus Gertrude Bell, Hurarşiv.hürriyet.com.tr, 22 Mart 2003, s.3-4. 4 Alkin K., Atman S. Küresel petrol stratejilerinin jeopolitik açıdan Dünya ve Türkiye üzerindeki etkileri, İstanbul Ticaret Odası, 2006, s.59. 5 A.g.e. 6 A.g.e. 7 Doğanay, H., Ekonomik Coğrafya 2, Enerji Kaynakları, Genişletilmiş 2.Baskı, Şafak Yayınevi, Erzurum, 1998, s.310. 8 Karabulut, Y., a.g.e., s.81. 9 Kona G., İkinci ABD Operasyonu Sonrası Irak ın Ekonomik Görünümü ve ABD nin Irak a İlişkin Ekonomik Planları, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Kırgızistan, Eylül 2006, Sayı:10, s.6. 10 Amerikan Hükümeti Tarafından Açıklanan Resmi Enerji İstatistikleri, www.eia.gov/countries/country-data. cfm?fips=iz, 14 Temmuz 2010, (e.t. 19 Mart 2012). 11 Barzani Petrolü İçin Yeni Boru Hattı, Aydınlık Gazetesi, 6 Mart 2012, s.1. 12 Korol A., Irak Petrolü ve Uluslararası Şirketlerin Rolü, www.orsam.org.tr, 23 Aralık 2011. 13 Ayışığı M., a.g.m. 14 Suriye li Kürt Askerler Kuzey Irak a Sığındı., www.hurriyet.com.tr, 27 Şubat 2012. 15 Ateş H., Kuzey Irak Değil Irak ın Kuzeyi, www.askerhaber.com, 20 Ocak 2012. 16 Ayışığı M., a.g.m. 17 Duman B. Irak ta Son Tango: Kürtler ve Petrol, www.kerkukvakfi.com, 8 Aralık 2006. 18 Duman B., Irak Petrolü ve Efsane Projeler, www.haber10.com, 30 Aralık 2007. 19 Duman B., a.g.m., 30 Aralık 2007. 20 Erdoğan T., Büyük Ortadoğu Projesi Çerçevesinde Petrolün Yeniden Dağılımı, www.emo.org (Elektrik Mühendisleri Odası), Enerji Dergisi, Eylül 2007, Sayı:3, s.82. 21 Duman B., a.g.m.30 Aralık 2007. 22 Barzani Petrolü İçin Yeni Boru Hattı, Aydınlık Gazetesi, 6 Mart 2012, s.1. 23 Korol A., Irak Petrolü ve Uluslararası Şirketlerin Etkisi, www.orsam.org.tr, 23 Aralık 2011. 24 BOTAŞ Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş., 2008 Yılı Sektör Raporu, Ankara, www.enerji.gov.tr, s.26. 25 Türkiye ye 625 km. Petrol Boru Hattı Döşeniyor, Milliyet Gazetesi, 28 Ağustos 1973, s.9. 26 TBMM Tutanakları, 27 Ağustos 1973 Tarihli Ham Petrol Boru Anlaşması, http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/ka- NUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc058/kanuntbmmc058/kanuntbmmc05801835.pdf, (e.t. 21 Kasım 2011). 83
27 Türk Irak Petrol Hattı Bakanlar Kurulunda Görüşüldü. Milliyet Gazetesi, 24 Ağustos 1973. 28 Över K. G., Vaat Edilmiş Topraklarda Ölüm Kokusu: Kuzey Irak Dosyası, Papirüs Yayınları, İstanbul, 1999, s.182. 29 TBMM, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Irak Cumhuriyeti Hükümeti Arasındaki 27 Ağustos 1973 Tarihli Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması ve Sonrasındaki İlgili Anlaşmalar, Protokoller, Toplantı Tutanakları ile Eklerinin Tadiline İlişkin Değişiklik Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ve Dışişleri Komisyonu Raporu (1/988), Yasama Yılı:5, Dönem:23, 10 Aralık 2010. http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/ yil01/ss617.pdf, (e.t. 15 Mart 2012) 30 TBMM, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Irak Cumhuriyeti Hükümeti Arasındaki 27 Ağustos 1973 Tarihli Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması ve Sonrasındaki İlgili Anlaşmalar, Protokoller, Toplantı Tutanakları ile Eklerinin Tadiline İlişkin Değişiklik Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ve Dışişleri Komisyonu Raporu (1/988), Yasama Yılı:5, Dönem:23, 10 Aralık 2010, http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/ yil01/ss617.pdf, (e.t. 15 Mart 2012). 31 Yalçın N. Irak Petrol İthalatı Anlaşması Yapıldı, Milliyet Gazetesi, 5 Ocak 1973, s.7. 32 Yalçın N., Irak Petrolünün Satışı Önlenecek, Milliyet Gazetesi, 3 Haziran 1972, s.9. 33 Irak Kerkük teki Türk Kültür Evini Kapattı. Milliyet Gazetesi, 23 Şubat 1978, s.12. 34 Över K. G., a.g.e., s.116. 35 Öymen Altan, Zorbalığa Karşı, Milliyet Gazetesi, 6 Ağustos 1990, s.1. 36 Şimdi de Fırat ın Suyu, Milliyet Gazetesi, 6 Ağustos 1990, s.9. 37 Irak Askerini Çekiyor. Milliyet Gazetesi, 4 Ağustos 1990, s.1. 38 Tüzecan T., Gözler Yumurtalık Hattında, Milliyet Gazetesi, 4 Ağustos 1990, s.9. 39 Tüzecan T., Gözler Yumurtalık Hattında, Milliyet Gazetesi, 4 Ağustos 1990, s.9. 40 Ambargoya Evet, Milliyet Gazetesi, 8 Ağustos 1990, s.15. 41 Doğan Z., Ambargonun Acemisiyiz, Milliyet Gazetesi, 16 Ağustos 1990, s.14. 42 Batur N., Türkiye nin 7 Beklentisi, Milliyet Gazetesi, 16 Ağustos 1990, s.14. 43 Avrupa Yan Çiziyor, Milliyet Gazetesi, 17 Ağustos 1990, s.14. 44 Över K. G. A.g.e.,.179. 45 Över K. G. A.g.e., s.180. 46 Över K. G. A.g.e., s.181. 47 Över K. G. A.g.e.,, s.182. 48 Över K. G. A.g.e., s.188. 49 Över K. G. A.g.e., s.188. 50 Petrol Boru Hattı Açılma Emri Bekliyor Milliyet Gazetesi, 27 Temmuz 1991, s.16. 51 Öyman Ö. K., Botaş Hattın Açılması İstiyor, Milliyet Gazetesi, 12 Haziran 1991, s.19. 52 Boru Hattı Yakında Açılacak, Milliyet Gazetesi, 10 Ağustos 1991, s.5. 53 Irak Petrolü Serbest, Milliyet Gazetesi, 20 Eylül 1991, s.4. 54 Toros S., Irak Heyeti Yumurtalık İçin Ankara da, Milliyet Gazetesi, 1 Eylül 1994, s.23. 55 Boru Hattını 3 Ayda Devreye Sokarız, Milliyet Gazetesi, 20 Nisan 1995, s.5. 56 Tarhan N., Kazak Petrolü Türkiye yi Petrol Cenneti Yapacak, Milliyet Gazetesi, 15 Haziran 1995, s.9. 57 Emiroğlu S, Irak ın Yumurtalık Bahanesi, Milliyet Gazetesi, 17 Mayıs 1995, s.17. 58 Songur İ., Irak tan Petrol Satışına Evet, Milliyet Gazetesi, 21 Mayıs 1996, s.18. 59 Akyol T., Petrol Boru Hattı, Milliyet Gazetesi, 22 Mayıs 1996, s.19. 60 Türkiye nin Kazancı ne Olacak?, Milliyet Gazetesi, 5 Mart 1996, s.7. 61 Emiroğlu S., Kerkük-Yumurtalık Kapanıyor, Milliyet Gazetesi, 14 Haziran 1997, s.7. 62 Kerkük-Yumurtalık Faaliyete Geçti, Milliyet Gazetesi, 4 Mart 1999, s.21. 63 Şahin M., Taştekin M., II. Körfez Savaşı, Platin Yayınları, Ankara, 2006. Taştekin M., Türk Dış Politikasında 2003 Irak Savaşı, s.269. 64 Bölükbaşı D., 1 Mart Vakası, Irak Tezkeresi ve Sonrası, İstanbul, Doğan Kitapçılık, 2008, s.8. 65 Şahin M., Taştekin M., II. Körfez Savaşı, Platin Yayınları, Ankara, 2006. Taştekin M., Türk Dış Politikasında 2003 Irak Savaşı, s.278. 66 Türkiye ve Irak Kürtleri: Çatışma mı İşbirliği mi?, Kriz Grubu Orta Doğu Raporu, sayı:81, 13 Kasım 2008 67 İkbal M. A., Irak Kürt Bölgesinin Jeopolitiğine İlişkin Stratejik Öngörüler, Gazi Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2006, s.84. 68 Türkiye ve Irak Kürtleri: Çatışma mı İşbirliği mi?, Kriz Grubu Orta Doğu Raporu, sayı:81, 13 Kasım 2008. 84
69 Ziraat Kuzey Irak a Girdi, Habertuk.com, 16 Şubat 2011. 70 Taştekin Fehim, Yeni Yüzyılın Santranç Tahtası, Radikal Gazetesi, 4 Eylül 2011. 71 1 Mart Tarihi Bir Hataydı, Türkiye Gazetesi, 26 Haziran 2005. 72 Mengü Cüneyt, İşgal Sonrası Irak ın Yeniden Yapılandırılmasına Dair Tasarılar, Kök Soysal ve Stratejik Araştırmalar Vakfı, Ankara, 29 Nisan 2008, s.3. 73 Kuzey Irak Petrolü Devrede, www.bbc.co.uk, 2 Haziran 2009. 74 Demir İdris, Irak ın Yeni Petrol Yasası, Ortadoğu Analiz Dergisi, Ekim 2010, Cilt 2 Sayı:22, s.55. 75 Demir İdris, Irak ın Yeni Petrol Yasası, Ortadoğu Analiz Dergisi, Ekim 2010, Cilt 2 Sayı:22, s.58. 76 Demir İ., Irak ın Yeni Petrol Yasası, Ortadoğu Analiz Dergisi, Ekim 2010, Cilt 2 Sayı:22, s.59. 77 Demir İ., a.g.m., s.60. 78 Irak ın Petrol İhracatı 23 Yılın Rekorunu Kırdı, Sabah Gazetesi, 3 Nisan 2012. 79 TBMM, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Irak Cumhuriyeti Hükümeti Arasındaki 27 Ağustos 1973 Tarihli Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması ve Sonrasındaki İlgili Anlaşmalar, Protokoller, Toplantı Tutanakları ile Eklerinin Tadiline İlişkin Değişiklik Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ve Dışişleri Komisyonu Raporu (1/988), Yasama Yılı:5, Dönem:23, 10 Aralık 2010., http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/ donem23/yil01/ss617.pdf, (e.t. 15 Mart 2012). 80 TBMM, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Irak Cumhuriyeti Hükümeti Arasındaki 27 Ağustos 1973 Tarihli Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması ve Sonrasındaki İlgili Anlaşmalar, Protokoller, Toplantı Tutanakları ile Eklerinin Tadiline İlişkin Değişiklik Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ve Dışişleri Komisyonu Raporu (1/988), Yasama Yılı:5, Dönem:23, 10 Aralık 2010, http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/ donem23/yil01/ss617.pdf, (e.t. 15 Mart 2012). 81 A.g.e. 82 A.g.e. 83 Barzani Petrolü İçin Yeni Boru Hattı, Aydınlık Gazetesi, 6 Mart 2012, s.1. 84 BOTAŞ Ham Petrol Boru Hattı Taşımacılığı, www.botas.gov.tr. 85 Erdoğan T., Büyük Ortadoğu Projesi Çerçevesinde Petrolün Yeniden Dağılımı, www.emo.org (Elektrik Mühendisleri Odası), Enerji Dergisi, Eylül 2007, Sayı:3, s.82. 86 Yardımcıoğlu H., Kerkük-Hafia Petrol Boru Hattı, www.anahtar.tv, 14 Eylül 2011. 85