Ödemeler 1 Dengesi Dr. Dilek Seymen Dr. Aslı Seda Bilman
Plan 2 Ödemeler Dengesi, tanım, kapsamı Ana Hesap Grupları Cari Denge, Sermaye Hesabı Dengesi Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları Otonom ve Denkleştirici Đşlemler Ödemeler Dengesi Açığına Neden Olan Faktörler Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye Yönelik Politikalar
Ödemeler Dengesi Neden Önemli? 3 Ödemeler dengesi, ülkeler açısından ekonomik ve mali itibarın göstergesi, uluslararası ödeme gücünün göstergesi ve hükümetlerin ekonomi politikalarındaki başarısının göstergesi olması bakımından önem taşımaktadır. Ödemeler dengesindeki gelişmeler, hükümet, dış ülkeler ve gerçek ve tüzel kişiler açısından ilgiyle takip edilmektedir. Geleneksel teoriye göre, dış ticaret fazlası veren ülkenin parası döviz piyasasında değer kazanırken; açık veren ülkenin parası da değer kaybeder. 17.-18. yy da Merkantilistler de ödemeler dengesinin önemini vurgulamışlardır.
Ödemeler Dengesi 4 Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik faaliyetlerin sistematik şekilde Bilançonun ana bölümleri şunlardır: kaydedildiği tablodur. A. CARİ İŞLEMLER HESABI B. SERMAYE HESABI C. FİNANS HESABI D. NET HATA VE NOKSAN GENEL DENGE E. RESMİ REZERV HAREKETLERİ
Ödemeler Bilançosunun Özellikleri 5 Genellikle bir yıllık hazırlanır. Stok değil akım göstergedir. Ekonomik Đşlem: mal, hizmet ve faktör akımlarını (sermaye, emek, teknoloji) içerir. Genellikle karşılığında parasal bir akım söz konusudur. Yerleşik Olma: Yurttaşlık kavramı değildir. Đstisnaları vardır: Yabancı ülke temsilcileri, yabancı silahlı kuvvetler mensupları gibi. Şirketler ise kuruldukları ülkede yerleşik sayılırlar. Alacaklı ve Borçlu Đşlemler: Genel olarak alacaklı işlemler ülkeye döviz girişi sağlar; borçlu işlemler ise ülkeden döviz çıkışına yol açar. Đkilik Özelliği ve Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Aynı işlem iki ayrı hesabın ters yanlarına kaydedilir. Otonom ve Denkleştirici Đşlemler: Yapılış nedeni ödemeler bilançosu dengesini sağlamak olmayan işlemler otonomdur. Denkleştirici işlemler ise otonom işlemlerin sonucuna bağlı olarak yapılır.
6 Cari Hesap Mal, hizmet, varlık getirileri ve karşılıksız transferleri içerir. Đşçi dövizleri, karşılıksız transferler içinde yer almaya başlamıştır. Görünmeyenler Dengesi: Net Hizmet Gelirleri + Net Yatırım Gelirleri + Net Karşılıksız Transferler Cari Hesap Dengesi = Ticaret Dengesi + Görünmeyenler Dengesi
Cari Đşlemler Hesabı 7 A-CARĐ ĐŞLEMLER HESABI 1.Đhracat(f.o.b.) 2.Đthalat (f.o.b.) Mal Dengesi 3.Hizmetler Dengesi :Gelir 4.Hizmetler Dengesi :Gider Mal ve Hizmet Dengesi 5.Gelir Dengesi :Gelir 6.Gelir Dengesi : Gider Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi 7.Cari Transferler
8 Sermaye/Finans Hesabı Tahvil, hisse senedi, ev, arsa gibi varlıklara ilişkin işlemler ile banka mevduat hesapları kaydedilir. Sermaye Hesabı Dengesi = Sermaye Girişi + Sermaye Çıkışı
9 Resmi Rezerv Hareketleri Hesabı Hükümetin merkez bankası ve IMF nezdinde sahip olduğu altın ve döviz rezervlerinde meydana gelen değişmeleri yansıtır. Cari işlemler açığı öncelikle sermaye hesabı fazlası ile finanse edilir. Bu mümkün olmuyorsa, bakiye açık resmi rezervlerle finanse edilir. Ödemeler dengesi tanım gereği daima dengededir. Bu bağlamda ödemeler dengesi açığı diye nitelendirilen, resmi rezerv hareketleri hesabı dengesindeki açıktır.
10 Net Hata ve Noksan Gerçek hayatta verilerin elde edilmesi ve değerlendirilmesindeki eksikliklerdengecikmelerden dolayı, cari hesap, sermaye hesabı ve resmi rezervler hesabı toplamı 0 a eşit olmaz. Bu durum, ödemeler dengesinde net hata ve noksan diye nitelendirilir. Örneğin; Cari hesap dengesi -12,000, Sermaye hesabı dengesi 9,000 ve Resmi rezervler hesabı -500 ise Net hata ve noksan 3,500 tutarında olur.
11 ÖDEMELER DENGESİ (ANALİTİK SUNUM) (Milyon ABD Dolar) 2010 2011 2012 2013 2014 (**) A- CARİ İŞLEMLER HESABI -45.312-75.008-48.535-64.658-45.947 1. İhracat f.o.b. 120.992 142.392 161.948 161.789 168.943 2. İthalat f.o.b. 177.317 231.552 227.315 241.696 232.515 Mal Dengesi -56.325-89.160-65.367-79.907-63.572 3. Hizmetler Dengesi: Gelir 36.192 40.851 43.224 46.615 50.372 4. Hizmetler Dengesi: Gider 19.598 20.731 20.797 23.771 25.148 Mal ve Hizmet Dengesi -39.731-69.040-42.940-57.063-38.348 5. Gelir Dengesi: Gelir 4.478 3.952 5.034 4.524 4.256 6. Gelir Dengesi: Gider 11.690 11.807 12.197 13.510 12.978 Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi -46.943-76.895-50.103-66.049-47.070 7. Cari Transferler 1.631 1.887 1.568 1.391 1.123
B. SERMAYE HESABI -51-25 -58-96 -66 C. FİNANS HESABI -60.099-67.039-71.068-72.721-43.058 8. Yurtdışında Doğrudan Yatırım 1.482 2.370 4.105 3.627 7.047 9. Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 9.099 16.176 13.282 12.457 12.535 12 10. Portföy Hesabı-Varlıklar 3.534-2.688-2.657-2.601 741 11. Portföy Hesabı-Yükümlülükler 19.617 19.516 38.355 21.385 20.721 11.1. Hisse Senetleri 3.468-985 6.276 842 2.559 11.2. Borç Senetleri 16.149 20.501 32.079 20.543 18.162 12. Diğer Yatırımlar-Varlıklar -7.020-11.197 703-2.370 1.139 12.1. Merkez Bankası -4-2 -2-1 0 12.2. Genel Hükumet 39 292 366 757 213 12.3. Bankalar -13.179 339-2.040 283 1.012 12.4. Diğer Sektörler 6.124-11.826 2.379-3.409-86 13. Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler 29.379 19.832 21.582 37.535 18.729 13.1. Merkez Bankası -38-1.409-1.779-1.457-1.905 13.2. Genel Hükumet 3.657 2.060-92 -18-891 13.3. Bankalar 27.240 10.118 16.002 32.269 15.302 13.4. Diğer Sektörler -1.480 9.063 7.451 6.741 6.223 Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar 14.736-7.994 22.475 7.967-2.955 D. NET HATA VE NOKSAN 232 9.008 346 2.796 2.487 GENEL DENGE -14.968-1.014-22.821-10.763 468 E. REZERV VARLIKLAR (*) 14.968 1.014 22.821 10.763-468 14. Resmi Rezervler 12.809-1.813 20.814 9.911-468 15. Uluslararası Para Fonu Kredileri 2.159 2.827 2.007 852 0 16. Ödemeler Dengesi Finansmanı 0 0 0 0 0
13 Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları TEMEL DENGE: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezerv Değişmeleri
14 LĐKĐDĐTE DENGESĐ: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye (Özel) Kısa Vadeli Sermaye (Resmi) Resmi Rezervler
15 RESMĐ REZERV ĐŞLEMLERĐ DENGESĐ: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezervler
16 Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB + KAB BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] CAB = Current Account Balance (Cari Đşlemler Dengesi) KAB = Capital Account Balance (Sermaye Hesabı Dengesi) BP = 0 Dış Denge BP > 0 Dış Fazla BP < 0 Dış Açık
Ödemeler Dengesi Ödemeler 17 Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (+) (+) (-) Cari Đşlemler Dengesini Etkileyen Unsurlar Y = ülkenin gelir düzeyi ; M = f(y)+ Yf = Ticaret ortaklarının gelir düzeyi ; X = f(yf)+ (Pf/P).R = Reel döviz kuru Pf = Yabancı ülke fiyatlarının ulusal para cinsinden ifadesi P = Yurtiçi fiyatlar R = Nominal döviz kuru Eğer Y M ; Yf X Reel döviz kuru (Pf ve P sabit iken, R ) X ve M
Ödemeler Dengesi 18 Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (+) (+) (-) Sermaye Hesabı Dengesini Etkileyen Unsurlar i = yurtiçi faiz oran if = yurtdışı faiz oranı De = Beklenen devalüasyon ya da depresiasyon oranı Eğer i Yabancı sermaye girişi (if + De) Yabancı sermaye çıkışı Uzun vadede faiz oranı (i), Cari Đşlemler Dengesini de etkiler. Dış borç faizleri cari işlemlere kaydedilir (Hizmet Giderleri).
19 Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance of Payments- BP) Sermaye girişi 100.000 $, 1$=2,14 TL, i=%10 100.000 * 2,14 = 214.000 TL Her 1 TL, %10 faizden 1,10 TL olacak. (Anapara + Faiz = 1 + 0,10 =1,10) 214.000 * 1,10 = 235.400 TL vade sonunda elde edilecek toplam gelir (Anapara + Faiz). Eğer t+1 döneminde ülkeden; 1$ = 2,14 TL : 235.400 / 2,14 = 110.000 $ çıkar. 1$ = 2,00 TL : 235.400 / 2,00 = 117.700 $ çıkar. 1$ = 2,20 TL : 235.400 / 2,20 = 107.000 $ çıkar.
Ödemeler Dengesi Açıklarının Nedenleri 20 Yapısal Nedenler: Enflasyon, ulusal paranın aşırı değerlenmesi, harcama genişletici politikalar, kalkınma hızı, verimlilik ve teknoloji, hammaddeler açısından dışa bağımlılık, zevk ve tercihler Đktisadi Dalgalanmalar: Genişleme aşamasında gelir ve harcamaların artmasıyla dış açıklar ortaya çıkabilir. Dış ülkeler yüksek konjonktür içinde ise ticaret ortağı bu durumdan olumlu etkilenir. Geçici Faktörler: Hammadde fiyatlarındaki artışlar, hava koşulları, afetler, kuraklık Döviz Spekülasyonu ve Mali Krizler: Ulusal parada değer kaybı bekleniyorsa döviz satın alınması, yüksek faizlerden yararlanmak için fon çıkışı gibi
Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye Yönelik Politikalar 21 Finanse Etmek: Resmi rezervlerin kullanılması (Sabit Kur Rejimi) Baskı Altına Almak: Dış ticaret ve kambiyo politikalarından yararlanmak (gümrük vergileri, kotalar, yasaklar ) Fiili Açık: Fiyat ve miktar kısıtlamalarına göre, bir anlamda ortaya çıkmasına izin verilen, açıklardır. Potansiyel Açık: Uygulanan dış ticaret ve kambiyo kısıtlamalarının kaldırılmasıyla ortaya çıkabilecek dengesizlikleri gösterir. Gerçek açıklar bunlardır. Tedavi Etmek: Gerçekçi kur belirlemek, ihracatçıları bilgilendirmek, ihracatçıya ucuz girdi ve kredi temin etmek, ihracatta bürokrasiyi önlemek, uzun dönemli kalkınma stratejileri geliştirmek
22 Referanslar Seyidoğlu, Halil, (2003), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları, No: 20, Geliştirilmiş 15. Baskı, Đstanbul. Ünsal, Erdal, (2005), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Açık Ekonomi Makro Đktisadı, Đmaj Yayıncılık, Ankara. Veri Kaynağı: TCMB, Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, http://evds.tcmb.gov.tr/ [24.04.2014].