İSLAMI İLİMLERDE METODOLOJİIUSÜL- IW3 TEFSIR NASIL BIR ILIMDIR? Tarhşmalı İ1mi İhtisas Toplantısı 15-16 Mayıs 2010 Çamlıca Sabahattin Zaim Kültür Merkezi İstanbul2011
~ en " sar ISBN: 978-605-5309-0()..8 Sertifika No: 17576 İSLAMi İLOOER ARAŞTIRMA V AI<FI Tarbşmalı İlmi Toplantılar Dizisi: 60/3 Tarbşmalı ilmi ihtisas Toplanblar Dizisi: IIU3 KitabınAdı İsliimf himlerde Metodoloji- III Tefsir Nasıl Bir İlimdir? Yayın Hazırlığı Dr. İsmail KURT-Seyit All TÜZ Organizatör - Editör Doç. Dr. Murat SÜLÜN Marmara Ü. İlahiyat Fakültesi Kapak Tasarım AydaALACA Baskı-Cilt Vesta Ofset 0212 648 06 38 ı. Baskı: Aralık2011 İletişim: Ensar Neşriyat Tic. A.Ş. Kıztaşı Caddesi, 10 Fatih/İstanbul Tel: +90 (0212) 49119 03-04 Faks: (0212) 49119 30 www.ensamesriyat.com.tr- ensar@ensamesriyat.com.tr
TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR? Muhammet ABAY Tefsir Bir ilim Midir? Öncelikle Arapçadaki "ilim" kelimesinin iki manasının olduğunu, Türkçedeki bilgi ve bilim kelimelerinin her ikisinin de "ilim" kelimesiyle karşılandığını hahrlamakta yarar var. Bu ayrıma dikkat edilmemesi bazen "ilim" kelimesiyle hangi anlamın kastedildiği hususunda karışıklığa sebep ol.rhaktadır. Mesela, "ulilınü'l-kur'an" terkibini "Kur'an bilimleri" şeklinde değil de, Osman Keskioğlu'nun bir kitabına isim olarak verdiği gibi, "Kur'an bilgileri" şeklinde anlamak daha doğru olacaktır. Yine "Kur'an'dan istinbat edilen ilimler" ifadesindeki "ilimler" kelimesini de ''bilim" anlamında değil de ''bilgi" anlamında düşünmek gerekir. Bu nedenle Tefsir ilmini birçok ilimleri ihtiva eden bir çatı, birçok ilmin bilinmesiyle otomatik olarak bilinebilen bir ilim veya "anabilim dalı" şeklinde düşünmek yerine, usulü, tarihi ve uygulaması olan, uygulama aşamasında birçok alandan pek çok bilgiye ihtiyaç duyulan, nihayet İslam ilimlerinden birini teşkil eden müstakil bir ilim dalı olarak görmek gerekir. Bir alanın müstakil ilim alanı olup olmadığının tespiti, ''bir konunun ilim kabul edilebilmesi için şu kriterleri taşıması gerekir" anlayışı sübjektif bir yaklaşımdır ve kişiden kişiye değişir. Bu açıdan Tefsir ilmi bir alime göre ilim sayılabilirken başka bir alime göre bilgi anlamında ilim kabul edilebilmektedir. Ancak bu ikinci anlayış yüzyıllardır süregelen ve tefsiri bir ilim olarak kabul eden geleneği görmezden gelmek demektir. Eğer bizler aynı verileri ve aynı yöntemi kullanarak aynı neticeyi elde ediyorsak, aynı ürünü ortaya çıkarabiliyorsak ortada bir ilim var demektir. Dr., Marmara Ü. İlahiyat Fakültesi.
TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR?, M. ABA Y 197 Elbette her ilim gibi tefsir de başlangıçta sınırlı bilgilerden, çeşitli malumattan ibaret idi. Ancak Kur'an'ın nüzill. ortamından uzaklaştıkça doğru anlama ulaşmak için bilinmesi gerekenierin sayısı arttı ve belirli bir yöntem. doğrultusunda kullanılmadıkları takdirde doğru anlama ulaşmak imkansız hale geldi. İşte bu aşamadan sonra Tefsir bir ilim halini almıştır ve artık belirli bir amacı, yöntemi ve alanı olan bir disiplin şekline dönüşmüştür. Selef zamanında tefsirin alanı birkaç ayetten ibaret iken sonraları bütün Kur'an tefsirin alanına girmiştir. İlk zamanlar, bir sözün anlaşılması için doğal olarak kazanılmış i.mkaruar yeterli gelirken sonraları aynı anlama seviyesini yakalayabilmek için pek çok bilginin öğrenilmesine ve belirli bir metotla kullanılmasına gerek duyulmuştur. Bu şekilde artık tefsir herhangi bir insanın yetersiz bilgilerle söz söyleyebileceği bir alan olmaktan çıkmış ve alanı, maksadı ve metodu olan bir disiplin şekline dönüşmüştür. Tefsir Nasıl Bir İlimdir? Tefsirin nasıl bir ilim olduğu doğrudan Kur'an algısıyla ilişkilidir ve bu algı değiştikçe tefsir de şekil değiştirecektir. Bu nedenle Kur'an tasavvurumuzun ne olduğunu ortaya koyduğumuz takdirde tefsirin nasıl bir ilim olduğu sorusu da netlik kazanacaktır. Eğer Kur'an'ın indirildiği anda kastedilen tek anlamı olduğunu kabul edilirse tefsir sadece bu anlamı tespit için uğraşan sınırlı bir uğraşı olarak görülecektir. Bu takdirde söz konusu anlamları elde edebilmek için onlarca ilim bilmenin gerekliliğinden söz etmek de anlamsız olacaktır. Zira bir yandan Kur'an'ın hitaplarında ünuni Arap idrak seviyesini esas aldığını söyleyip öte yandan Kur'an'ı anlamak ve yorumlamak için onlarca ilim dalı saymak, her ilmi bilmenin gerektiğini söylemek kendi içinde problem taşıyan bir durumdur. Genel olarak Kur' an' ı doğru anlayan sahabe nesli.rtin bu ilimlerin ne kadarından haberdar olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Yok, Kur'an'ın her kelimesinin zahrı vardır, batru vardır, haddi vardır, matlaı vardır denilirse yahut Kur'an'ın anlamları salıili olmayan bir denizdir diye düşünülürse Tefsir bu anlamlara ulaşmak için kullanılacak bir araç olacak ve uçsuz bucaksız bir ilim halini alacaktır. Bu takdirde de millessir ne kadar çok bilgi sahibi ise ulaştığı anlamlar o derece derin olacaktır.
198 TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR? Aslında bir söz ile ilk konuşulduğunda ne kastediliyorsa anlam onunla sınırlıdır. Evet, bir insan sözü için bundan başkası düşünülemez. Yani beşer sözünün maksadı da tekdir, anlamı da. Ama Allah kelamı beşer sözü ile bir tutula~ilir mi? Yani İlahi kelamın nazil olduğu anda kastedilen bir anlamı olsa da lafzın kastedilen anlamdan başka dela.j.etleri de kullarolamaz mı? Acaba Kur'an'ın İlahi oluşunun neticesi olarak açılabilen, genişleyebilen anlamlan olamaz mı? Kur' an ayetlerincieki ifadelerin anlamlan her ne kadar bağlamı ile irtibatlı ise de bu ifadelerin, gerek lanzların taşıdıkları anlam, gerekse nazımdaki anlamı bakımından başka manaları taşıyor olması mümkündür. Bu Kur'an'ın i'cazıdır. Düşüneeye ve yeni yorumlara fırsat verir. Ama bunu tefsir olarak değil de ayet üzerinde tefekkür faaliyeti olarak görmek gerekir. Nitekim tarih boyunca Kur'an ayetlerinin hayata bu yönleriyle yansıbldığına şahit olabiliyoruz. Mesela, "her canlıyı sudan yarattık" mealincieki ayeti bir çeşmeye yazmak, ilgili ayete söyleniş maksadının dışında bir anlam yüklerrı.ek demektir ve bu bir yorumdur. Böyle yapan kişi aslında Kur'an ayetlerinin sonsuz anlamları olduğunu düşünmekte ve ilgili ayetin bu anlamı da içerdiğiile inanmaktadır. Tefsirin Mcihiyeti N edir? "Tefsir", "fessera" fiilinin masdan olup günümüzde Kur'an ile ilgili olarak dört anlamda kullanılmaktadır: 1. Tefsir ilmi: Kur'an'ın anlaşılmasıyla ilgili disiplinin ismi olmak üzere, masdardan türetilmiş bir isim olarak "ilmu't-tefsir" terkibiyle veya sadece "et-te fs ir" şeklinde m arife olarak kullanılır. 2. Tefsir yapma veya tefsir etme eyleminin ismi: Yine masdardan türetilmiş bir isim olarak "Tefsir" kelimesi, Kur' an'ı tefsir etmekle meşgul olan kişinin yapmakta olduğu eylemi tanımlamak için de kullanılır. 3. Tefsir eylemiyle ortaya çıkan izah: Bir alimin herhangi bir ayetten ne kastedildiğiile dair yapmış olduğu açıklamalar da "Tefsir'' ismiyle anılır. İbn Abbas'ın filan ayet hakkındaki tefsiri (Tefsiru İbn Abbas) şudur denildiğinde kastedilen bu anlamdır.
TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR?, M. ABA Y 199 4. Tefsir eylemiyle ortaya çıkan izahın yazılı olduğu materyal: Tefsir açıklamalarının yazılı olduğu materyaller de "Tefsir" ismiyle arulmaktadır. Kurtubi'n.in Tefsiri (Tefsirıı'l-Kurtubl) denildiğinde kastedilen anlam budur. Burada ''Tefsiru'l-Kurtubi" terkibinin hem üçüncü, hem de dördüncü manayı ifade edebileceğine dikkat etmek gerekir. Geleneksel İslam kültüründe "Tefsir" kavramı Kur'an ile ilgili anlamlan dışında, bildiğimiz kadarıyla sadece "rüya tabiri" anlamına gelecek bir kullanım alaruna sahiptir. "Tefsir" kelimesinin hukuk metinlerinden kastedilen anlamı ortaya koyma manası taşıması modem çağa ait bir tanımlamadır. Bugün için tefsir kelimesinin Kur'an ile ilgili anlamlan dışında "Tefsiru'l-kavanm", "Tefsiru'l-ahlam", "Tefsiru'r-ru'ya", "Tefsiru'lhavadis", "Tefsi-ru'l-haber", "Tefsiru'l-Kitabi'l-Mukaddes" şeklindeki kullanımlaruu görmek mümkündür. Bunların hasılı, tefsir kelimesinin bir sözün, bir haberin, bir olayın tavzihi bağlamında kullanılmakta olduğudur. Tefsirin mahiyeti dediğimizde biz, yukanda verilen anlamlardan birinci anlamın mahiyetini kastediyoruz ki bu aslında peşinden gelen üç manayı da içine alan bir mekanizmadır. Bu mekanizinada Kur'an lafzı, Arap dili ve nüzuj. ortamı verileri, Tefsir UsUlü denilen tarzda bir araya getirilerek anlam denilen ürün ortaya çıkartılır. '. ;.. _:.:.. - -- -._::... "" i ~.} /-~-"':-'!"'"'""'w7 --::;- -- -: :. -:- - - - -- ~--. f_ Yô n tem : ~ ~=... Ürün :_~_ : :.. ---- - ---, l ı (. ı Tefsir eyleminin mahiyetinde hitabın çıkhğı ilk anda bir "muhahb" vardır bir de "muhatab". "Muhatab" ''hitab" ile yüzyüze geldiğinde eğer "anlama" gerçekleşmemiş ise veya tereddüt var ise ''hitab" sahibine, yani "muhahb"a kashnın ne olduğunu sorar. ''Muhahb"ın bu soruya verdiği cevap ''Tefsir" eylemini oluşturur. Bu durumda "muhatıb" aynı zamanda "müfessir" de olmuş olur.
200 TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR? ''Muhabb" ile "muhatab" birlikte değil ise ve "muhabb", "hitab"ı duyduğunda "anlama" gerçekleşmemiş ise bu du.:uında üçüncü bir şahsa "hitab" ile ne kastedildiğini sormak mecburiyeti va'rdır ki bu takdirde "müfessir" üçüncü bir şalusbr. Bizim Kur'an'a muhatab olmamız da bu şekildedir. Böyle bir durumda müfessirin hitab ile ilişkisi, ona dair bilgisi, diğer muhataplardan fazla olmalıdır. Ayrıca hitabı tefsir ederken hitabı muhatabın anlayacağı şekle dönüştürmelidir. İşte tefsir budur. Eğer yapılan tefsir muhatabın anlayacağı şekilde değil ise tefsirin tefsirine ihtiyaç var demektir ki şerhler ve haşiyeler bu anlaytşla ortaya çıkmışbr. Elbette tefsirin tefsiriyle uğraşmaktansa hitabın tefsiriyle uğraşmak daha doğrudur. Tefsir iki boyutludur: Birinci boyut, herhangi bir ayetirı doğru olarak anlaşılması, lafızların dil ve nüzill bağiarnı yönünden tahlil edilerek o ayet ile Allah'ın muradının ne olduğunun tespit edilmesi ile sınırlıdır. Bu tarz tefsire geçmişte kuru tefsir gözüyle bakılsa da aslında tefsir budur. Tefsirin bu boyutu hakkında söylenecek sözler henüz tükenınemiş olsa da bu boyut geçmiş yüzyıllar zarfmda yeterince işlenmiş ve bugüne az şey kalmışbr. Tefsirin ikinci boyutu, ayetirı yaşanan hayat ile ilişkisini kurmak, Kur'an'ın temas ettiği konu ve kavramlar üzerinden fikirler üretmektir. İşte tefsir adına bugün yapılanlar daha çok bu boyut üzerindedir. Ancak tefsirin bu boyutu belli oranda Kelam, Fıkıh ve Tasavvuf/Ahlak ile yakından ilgilidir. Fakat bu ilimlerin alanları daha geniştir ve bu ilimler için Kur'an sadece bir kaynak mahiyetindedir. Tefsir ise bu ilimiere ait alanın Kur'an ile ilgili kısmı kadar ilgilenir. Kur'an'da temas edilen boyutların ötesine geçmez. Yani müfessir bu söz konusu ilimiere giriyor gibi görünse de bunu Kur'an çerçevesinde yapar, onun ötesine geçmez. Müfessir Kimdir? Aliınıer "müfessir" kavramına bir tarif vermemişlerdir. Daha ziyade Kur'an tefsiriyle meşgul olmuş olan veya bu alanda az çok bir eser vermiş, Kur'an'ın tamamını veya bir kısmını içeren tefsir kitabı yazmış olan kişileri bu kavramın içine daıuı etmişlerdir. Ancak burada kastedilen "müfessir" olarak adlandırılacak kişinin şahsiyeti ve misyonu m es' elesidir.
TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR?, M. ABA Y 201 Öncelikle salt Kur'an'ı anlamak bir değer ifade etmez. Çünkü Ebu Cehil, Ebu Leheb, Velid b. Mugire de Kur'an'ı çok iyi anlıyorlardı. Ayrıca Kur'an tefsircuere bir meşgale alanı olarak da nazil olmadı. İnen her ayet muhatabından bir davranış, bir tavır, bir yöneliş beklemektedir. İşte Kur'an'ın anlamını insanlara aniatma durumundaki müfessirin bunlara sessiz kalması beklenemez. Bu açıdan, tefsirin mahiyeti bakımından miliessir kimliğini taşımak için mü'min olmak gerekmese de Kur'an'ın insanlığa nüzı1lündeki gayelere uygun tefsiri sadece İslam'ı benimseyen, bunu hayatına yansıtmanın gereğine inanan kişi yapabilir. Mü'min olmayanın gayesi, anlamı ortaya çıkarıp da Kur'an'ın doğru aniaşılmasına hizmet etmek midir, yoksa altında bir yanlışlık aramak veya reddetmek midir! Müfessir salt anlamı ortaya koyup da orada duramaz. Anlamı ortaya koyduğu gibi bu anlamın muhataplardan ne yapmalarıru beklediğini de belirtir. Bu bir anlamda Fıkıh faaliyetidir. Ama Fıkıh, üst makamdan gelen hitabın hüküm çıkarmak için kullanılması değil, hangi ortamda nasıl davranılması gerektiğine dair hükümlerin ortaya konulmasıdır. Yoksa bir ayetin içinde bir hüküm varsa, mesela "namaz kılıruz", "zekat veriniz" gibi bir hükmü anlamak ve bu doğrultuda yargıda bulunmak Fıkıh sayılmaz. Fıkıh neyin hırsızlık olduğunun tespiti, hangi bireysel durumların bu külli hüküm altına gireceği, bu durumda hangi hükmün uygulanacağırun belirlenmesidir. İşte bu sebeplerden dolayı müfessirler sadece ayetleri tefsir edip bırakmamışlar, aynı zamanda bunların hayata nasıl yansıyacağını da tartışmışlardır. Bunu bir problem olarak görmüşler ve nesh, müşkil, müteş~bih vs. problemlere de temas etmişlerdir. Yani tefsir yaphkları gibi Kelam veya Fıkıh sayılan konulara da girmişlerdir. Bir başka açıdan bakıldığında ayeti anlamada Tefsir nerede biter, Fıkıh nerede başlar, Kelam nerede başlar; bunları net olarak tespit etmek çok zordur. O nedenle de salt müfessk salt fakih, salt mütekellim yoktur. Bir şahıs aynı zamanda bu üç vasfı da üzerinde taşır. Daha doğrusu İslam alimleri bunları birbirinden ayırmamıştır. Yine ilimler arasında hiyerarşik bir bağlantı bulunduğunu, bir ilmin diğer ilmin alanına müdahale etmediğini de söyleyemeyiz. Yani ortada bir müfessir tarafından üretilen tefsir bilgisi vardır, fakih de müfessirirı ürettiği bu bilgiyi kullanarak Fıkıh yapar, mütekellim de müfessirin ürettiği. bu bilgiyi kullanarak kelam yapar diyemeyiz. Aksine her iliin ı dhlı :mensul:hı;aye.ti
202 TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR? kendi prensiplerine göre anlamakta ve bu doğrultuda Kelam veya Fı.lah yapmaktadır; müfessirin vermiş olduğu anlam do~tusunda değil. Ancak Kelam veya Fı.lah kitaplarındaki ayet açıklamaları Tefsir sayılabilir mi sor;usuna vereceğimiz cevap olumsuzdur. Çünkü kelamcılar veya Fıkıhçılar bu gibi durumlarda ayetleri bütün bağlamlarından soyutlayarak kuşeleştirirler ve ifade ettiği anlamı genelleştirirler. Bu da ayetin anlamırun maksadın dışına taşmasına sebep olur. Bu açıdan onların bir ayet hakkında yaptıkları tefsirler bir lafzın taşıdığı anlamları ortaya koyması bakımından tefsir sayılabilirse de ayetlerin bağlamlanyla irtibatlanru kurmadıkları için bu tefsirleri eksik sayılır. Tefsirin Bir Yöntemi Var Mıdır? Geçmişte müfessirler pek çok tefsir yapmışlardır. Ancak bunlardan çok azı yöntem konusunda az da olsa bir şeyler söylemiştir. Bu durum tefsirir.ı bir yöntemi olmadığı zehabına yol açsa da gerçek böyle değildir. Her ne kadar müfessirler yöntem konusunda söz söylemeseler de zihinlerinin arka planında geleneksel bir yöntemin olduğu anlaşılmaktadır. Eğer ortada yöntemsizlik olsaydı her ayetin tefsirinde her müfessirin farklı sonuçlar elde etmesi kaçınılmaz bir durum olurdu. Halbuki müfessirler az çok ihtilal etseler de genelde ayetleri aynı veya benzer şekilde anlamışlardır. Ayrıca bazı müfessirler, bazı ayetlerin tefsiri sadedinde tefsir kitaplarında yazılı olan malumat hakkında "Bunlar Tefsir ilmine ait değildir", "Bunlar fetva babından olup tefsir babından değildir", "Tefsir kitaplarının maksadz Kur'an lfijızlarznzn tefsiriyle ilgili olan şet;lerin zikredilmesidir" tarzında değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Bu da onların zihinlerinde tefsirin sırurları konusunda net bir tasavvur bulunduğunu göstermektedir. Günümüzde Tefsir İlmi Adına Neler Yap ılabilir? Tefsirin iki boyutlu bir faaliyet olduğundan bahsetmiştik: Birincisi lafızların dil ve bağlam yönünden tahlil edilerek muradın tespit edilmesinden ibaret olan faaliyettir. Ancak tefsirin bu kadarı yüzyıllardır işlendiği için bugün bu kısımda söylenecek söz azdır. Yani tefsir adına bu kadarıyla iktifa edildiğinde geçmiş birikime çok az miktarda katkı yapılabilecektir.
TEFSİR NASIL BİR İLİMDİR?, M. ABA Y 203 İkincisi de Kur'an'ın temas ettiği konu ve kavramlar üzerinden fikirler üretilmesi faaliyetidir ki bugün için daha ziyade yapılması gereken budur. Kur'an'ın evrensel hakikatlerini bugünün diliyle ve bugünün araçlarıyla insanlığa sunmak, takdim etmek gerekir. Sahabe yaşayarak, hayabnı emir ve yasakları istikametinde düzenleyerek Kur'an'ı anlamıştır. Zaten Tefsir ilminin gayesi de budur; yani Allah kela.mının doğru olarak anlaşılması ve hayatın bu istikamette tanzim edilmesidir. Bugün Kur'an prensiplerinin insanlara anlatılmasında sadece okuma, konuşma veya yazma araçlarından istifa edilmektedir. Yani ya Kur'an tilavetiyle, ya vaaz ve nasihat tarzında konuşmalarıyla yahut tefsir vb. kitaplar telifiyle yetinilmektedir. Yani bir hakikati a.ı:uatmanın tek yolu bir hatibin televizyona çıkıp konuşması değildir. Bir sinema filmi, bir belgesel, bir animasyon, bir sanal gerçeklik uygulaması muhatap üzerinde çok daha etkili olmaktadır. Öyleyse Müslümanlar bu tür modem formlardan yararlanabilmenin yollarını da aramalıdırlar. Mesela, nasıl Kur' an' da kıssalar anlatılıyor ise buna benzer şekilde sinema veya benzeri sahne sanatlarından yararlanılabilir..a.nim.asyon, çizgi film, sanal gerçeklik gibi teknikler kullarulabilir. Tabü bunlar bir tefsir eylemi sayılmazlar. Ama nasıl Kur'an, nazil olduğu dönemde hakikatleri anlatma aracı ne idiyse o aracı kullanmışbr; biz de bugün hakikatleri aniatma araçları neler ise onları kullanmak durumundayız. Öte yandan bugün elimizdeki mushaflar okuma odaklı olarak biçimlendirilmiştir. Durak işaretleri, sayfa başlangıç ve bitişleri, ayet bölümlemeleri, cüz, hizib ve aşırlar hep okuma merkezli mushafa ait kavramlardır. Bu nedenlerden dolayı anlama esaslı bir Kur'an metni şekillendirilmelidir. Bu metinde modem noktalama işaretleri, paragrafiama yöntemleri, başlıklandırmalar vs. yer almalıdır. MeaıJ.erde de aynı problem görülmektedir. Büyük kısmı okuma esaslı olan mushafbiçimini esas almaktadır. Kur'an ilimlerine ait kavramlar ve bu arada Tefsir ilminin tanımı, konusu, gayesi, mahiyeti, diğer ilimlerle ilişkisi gibi hususlar hakkında bir metin hazırlanıp da bu metnin müzakeresi yapılır ise ilim ehlinin ittifakıyla oluşmuş sağlam bir metin elde edilmiş olacaktır. Ve'lhamdü li'llahi rabbi'l-alemin.