BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ ELEKTRİKLİ MAKİNE VE CİHAZLARIN İMALATI Hazırlayan Birgül OĞUZOĞLU Kıdemli Uzman

540

1. SEKTÖRÜN TANIMI Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı ISIC Revize 3 sınıflandırmasına göre, imalat sanayii alt ayrımında 31 no lu gruplandırma içinde yer almaktadır. Bu grup altında üçlü ve dörtlü düzeylerde 6'şar alt sektör bulunmakta olup bu sektörler aşağıdaki gibidir: 311 (Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı) 3110 (Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı) 312 (Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı) 3120 (Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı) 313 (İzole edilmiş tel ve kablo imalatı) 3130 (İzole edilmiş tel ve kablo imalatı) 314 (Akümülatör, pil ve batarya imalatı) 3140 (Akümülatör, pil ve batarya imalatı) 315 (Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı imalatı) 3150 (Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı imalatı) 319 (Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı) 3190 (Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı) Sektör, NACE REV. 1.1. sınıflandırmasına göre ise aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: 31 (Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı) 311 (Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı) 3110 (Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı) 312 (Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı) 3120 (Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı) 313 (İzole edilmiş tel ve kablo imalatı) 3130 (İzole edilmiş tel ve kablo imalatı) 314 (Akümülatör, primer pil ve batarya imalatı) 3140 (Akümülatör, primer pil ve batarya imalatı) 315 (Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı imalatı) 3150 (Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı imalatı) 541

316 (Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı) 3161 (Motor ve taşıtlarda kullanıma yönelik, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı) 3162 (Başka yerde sınıflandırılmamış diğer elektrikli teçhizat imalatı) 2. SEKTÖRDEKİ FİRMA SAYISI Elektrik motoru, jeneratör, transformatör, izole edilmiş tel ve kablo imalatı gerçekleştiren, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı sektöründe faaliyet gösteren firmaların önemli bir bölümü İstanbul bölgesinde bulunmaktadır. İstatistiksel Bölge Sınıflandırması Düzey 2 ye göre (devlet sektörünün tamamı ile özel sektörde 10 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerini kapsayan 2001 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı sonuçlarına göre), Türkiye genelinde 31 no lu sektörde faaliyet gösteren firma sayısı 349 adet olup imalat sanayii genelindeki toplam 11.293 firma sayısının 3,1 ini oluşturmaktadır. Sektör genelinde yer alan 349 adet işyerinin, 46,4 ü İstanbul bölgesinde yer almakta iken, 14,9 u Ankara, 13,8'i Kocaeli, 8'i İzmir, 5,2'si Bursa, 2,9'u Aydın bölgesinde bulunmaktadır. Söz konusu bu altı Düzey 2 bölgesi, Türkiye genelindeki firma sayısının 91,2 sini kapsamaktadır. Ülke genelinde yedi Düzey 2 bölgesinde (Hatay, Kırıkkale, Kastamonu, Erzurum, Ağrı, Van, Mardin) ise bu sektörde faaliyet gösteren herhangi bir firma bulunmamaktadır. 2001 yılı itibariyle sektördeki firmalara ait kurulu çevirici güç kapasitesi 211.637 Bg-Hp (beygir gücü) olup bunun 27,1'i Bursa, 24,7 s i İstanbul, 14,0'ı Kocaeli, 13,5'i Kayseri, 4,9 u Ankara, 4,7 si İzmir, 4,3'ü Aydın ve 2,2'si de Şanlıurfa bölgesindeki firmalara aittir. Sektör genelindeki kurulu çevirici güç kapasitesi, ülke geneli imalat sanayinde 13.904.397 Bg-Hp olan kurulu çevirici güç kapasitesinin 1,5 ini teşkil etmektedir. Sektör genelinde çalışanların sayısı incelendiğinde ise 31.643 kişi olan sektör ortalama çalışan sayısının, Türkiye geneli imalat sanayiinde toplam 1.093.193 olan çalışan sayısının 2,9 unu oluşturduğu görülür. Yıllık ortalama çalışan sayısının 45,0 ını İstanbul bölgesindeki firmalar oluşturmakta iken,16,4'ü Kocaeli, 7,6'sı Bursa, 7,2'si İzmir, 6,8'i Ankara, 5,9'u Tekirdağ, 3,6'sı da Kayseri bölgesindeki firmalarda istihdam edilmektedir. 2001 yılı itibariyle sektör tarafından yaratılan katma değer 877 milyon YTL olup ülke geneli imalat sanayiinde yaratılan 40.685 milyon YTL katma değerin 2.2'sini oluşturmaktadır. Yaratılan katma değerin 35,1 i İstanbul bölgesindeki firmalara ait olup bunu sırasıyla 23,8 ile Kocaeli, 11,2 ile Bursa, 6,6 ile Tekirdağ, 5,6 ile İzmir ve 5,5 ile de Kayseri bölgesi izlemektedir. 542

Tablo 1: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Sektöründe Faaliyet Gösteren Firma Sayısı Düzey 2 Bölgeleri Firma Sayısı Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı Kurulu Çevirici Güç Kapasitesi Katma Değer Adet Kişi Bg-Hp YTL İstanbul 162 46,4 14.229 45,0 52.254 24,7 308.198.240 35,1 Tekirdağ 5 1,4 1.861 5,9 3.251 1,5 58.090.561 6,6 Balıkesir 3 0,9 498 1,6 2.190 1,0 18.791.324 2,1 İzmir 28 8,0 2.268 7,2 9.999 4,7 49.009.744 5,6 Aydın 10 2,9 585 1,8 9.023 4,3 26.676.590 3,0 Manisa 3 0,9 680 2,1 1.180 0,6 18.426.290 2,1 Bursa 18 5,2 2.393 7,6 57.321 27,1 98.544.737 11,2 Kocaeli 48 13,8 5.183 16,4 29.532 14,0 209.142.379 23,8 Ankara 52 14,9 2.137 6,8 10.396 4,9 34.865.298 4,0 Konya 1 0,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Antalya 2 0,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Adana 4 1,1 109 0,3 942 0,4 1.015.553 0,1 Hatay 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kırıkkale 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kayseri 5 1,4 1.134 3,6 28.474 13,5 47.940.074 5,5 Zonguldak 1 0,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kastamonu 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Samsun 2 0,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Trabzon 1 0,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Erzurum 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Ağrı 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Malatya 2 0,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Van 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Gaziantep 1 0,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Şanlıurfa 1 0,3 202 0,6 4.582 2,2 3.286.615 0,4 Mardin 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 TÜRKİYE 349 100,0 31.643 100,0 211.637 100,0 877.240.529 100,0 Not: Özel sektöre ait tesis sayısı 2 ve altında ise işyeri sayısının dışındaki istatistikler, Kanun gereği gizli olarak değerlendirilerek, sektör toplamı içinde verilmektedir. 543

3. ÜRETİM VE KAPASİTE KULLANIM ORANI 3.1. Üretim Endeksindeki Gelişmeler Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe üretim endeksi genel olarak 2005 yılı sonuna kadar düşüş eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri 1997-2005 döneminde hiçbir zaman bu değerin üzerine çıkamamışken, 2006 yılında (Ocak-Eylül dönemi ortalaması) 121,1 düzeyine yükselmiştir. İmalat sanayiine ait genel endeks değeri ise 2002 yılından itibaren sürekli artarak aynı dönemde 136,2 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, yıllık ortalama) İmalat Sanayii Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim 1997 100,0-100,0-100,0-100,0-100,0-1998 100,1 0,1 91,4-8,6 119,7 19,7 94,3-5,7 90,2-9,8 1999 95,9-4,2 86,3-5,6 115,4-3,6 112,2 19,0 73,6-18,4 2000 102,1 6,5 90,3 4,6 97,0-15,9 138,7 23,6 87,8 19,3 2001 92,4-9,5 75,6-16,3 78,3-19,3 123,7-10,8 76,5-12,9 2002 102,5 10,9 84,3 11,5 105,1 34,2 118,9-3,9 75,5-1,3 2003 112,0 9,3 86,6 2,7 118,7 12,9 105,9-10,9 80,9 7,2 2004 123,7 10,4 83,0-4,2 107,8-9,2 114,8 8,4 68,6-15,2 2005 129,6 4,8 96,8 16,6 82,8-23,2 96,7-15,8 104,2 51,9 2006 * 136,2 5,1 121,1 25,1 76,7-7,4 101,6 5,0 135,5 30,0 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek itibariyledir. Endeks GRAFİK 1 : ÜRETİM ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (Yıllık Ortalama) (1997=100) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 544

Tablodan da görüldüğü gibi, 1997-2006 döneminde sektör üretim endeksinde 21,1 oranında artış olmuştur. Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat (313) imalatında 35,5, izole edilmiş tel ve kablo (319) imalatında ise 1,6 oranında artış olurken, elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin (311) imalatında 23,3 oranında bir düşüş yaşanmıştır. Aynı dönemde imalat sanayii üretim endeksinde 36,2 oranında bir artış olmuştur. Üretimdeki fiziki artışların bir göstergesi olan üretim endeksindeki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Temmuz 2005 de 77,2 olan sektör üretim endeksinin, Temmuz 2006 da 154,7 ye yükseldiği dikkati çekmektedir. Aynı dönem içerisinde imalat sanayii üretim endeksi değeri ise 128,8'den 141,1'e çıkmıştır. Temmuz 2005'te endeks değeri bir önceki yılın aynı ayına göre 2,6 oranında azalış gösterirken Temmuz 2006'da bir önceki yılın aynı ayına göre 9,5 oranında bir azalış göstermiştir. Tablo 3: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki aya göre değişme) İmalat Sanayii Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim 2005/1 116,6-82,7-82,3-95,8-82,0-2005/2 112,1-3,9 89,9 8,8 84,2 2,3 127,1 32,7 85,1 3,7 2005/3 130,1 16,0 112,0 24,5 141,6 68,1 103,0-19,0 132,3 55,5 2005/4 129,3-0,6 106,3-5,1 141,4-0,1 102,7-0,3 115,2-12,9 2005/5 133,6 3,4 91,4-14,0 67,7-52,1 107,6 4,8 63,2-45,1 2005/6 134,1 0,3 99,7 9,1 80,5 18,8 138,0 28,2 66,2 4,7 2005/7 128,8-3,9 77,2-22,5 68,5-14,9 92,1-33,3 69,3 4,7 2005/8 130,2 1,1 70,0-9,3 48,3-29,5 69,1-25,0 61,5-11,2 2005/9 142,6 9,5 86,1 22,9 64,8 34,1 67,8-1,9 82,7 34,5 2005/10 131,3-7,9 89,6 4,1 49,8-23,1 55,1-18,7 99,6 20,3 2005/11 129,2-1,6 113,1 26,2 74,9 50,4 75,8 37,5 150,2 50,9 2005/12 137,0 6,0 144,2 27,5 89,4 19,3 126,3 66,5 242,6 61,5 2006/1 107,4-21,6 74,4-48,4 58,9-34,1 73,4-41,9 53,7-77,9 2006/2 118,5 10,3 96,6 29,9 67,9 15,2 85,0 15,7 67,3 25,5 2006/3 143,0 20,7 123,9 28,2 81,0 19,3 111,9 31,7 115,0 70,9 2006/4 139,0-2,8 109,3-11,8 77,5-4,4 107,0-4,4 93,3-18,9 2006/5 146,2 5,2 123,4 12,9 82,1 6,0 110,3 3,2 139,4 49,4 2006/6 148,8 1,8 139,4 13,0 83,8 2,1 100,2-9,2 188,8 35,4 2006/7 141,1-5,2 154,7 11,0 86,5 3,3 105,6 5,4 246,4 30,5 545

Endeks GRAFİK 2: ÜRETİM ENDEKDİNDEKİ GELİŞMELER (Aylık) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii Tablo 4: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki yılın aynı dönemine göre değişme) İmalat Sanayii Temmuz Yedi Aylık Ortalama 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2005 2006 2005 2006 0,1 6,5 10,9 9,3 10,4 4,8-2,6 9,5 2,8 6,7 31-8,6 4,6 11,5 2,7-4,2 16,6-7,1 100,3 16,4 24,6 311 19,7-15,9 34,2 12,9-9,2-23,2-46,2 26,4-14,5-19,3 313-5,7 23,6-3,9-10,9 8,4-15,8-34,0 14,7 2,6-9,5 319-9,8 19,3-1,3 7,2-15,2 51,9-10,0 255,6 26,3 47,4 3.2. Kapasite Kullanım Oranındaki (KKO) Gelişmeler Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe kapasite kullanım oranı (KKO) 65-80 civarında seyrederken, imalat sanayii genelinde 70-80 oranlarında gerçekleşmiştir. Alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde ise, sektörde en yüksek KKO 319 kodlu başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatında gerçekleşmiştir. Bu sektördeki kapasite kullanımı, sektör genelinden yüksek olduğu gibi, bir çok yıl, imalat sanayii genelinden de daha yüksek düzeyde olmuştur. 2005 yılı sonu KKO 82 4 dür. Sektör üretimi içinde en yüksek payı oluşturan izole edilmiş tel ve kablo imalatında gerçekleşen KKO ortalama olarak 50-80 civarında olmakla birlikte, kapasite kullanım oranı, son yıllarda önemli artışlar göstererek, 2004 te 70, 2005 de 76,1 ve 2006 Ocak-Temmuz dönemini kapsayan yedi aylık dönemde ise ortalama olarak 77,8 düzeyine yükselmiştir. Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı sektöründe ise 2006 yılı Temmuz ayı itibariyle KKO 76,1 dir. 546

Tablo 5: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, Yıllık Ortalama,) İmalat Sanayii 1988 74,8 66,7 67,6 58,2 80,1 1989 72,8 65,0 69,9 57,4 70,1 1990 75,2 72,0 74,8 66,1 82,2 1991 74,0 68,5 69,3 65,3 80,9 1992 76,4 70,2 71,2 63,9 82,1 1993 79,6 77,8 77,5 67,9 88,6 1994 72,9 67,4 70,0 53,5 80,8 1995 78,6 76,4 76,2 69,1 90,4 1996 78,0 76,1 78,2 68,7 84,9 1997 79,4 82,5 84,5 72,1 89,5 1998 76,5 79,6 73,6 76,8 91,1 1999 72,4 72,3 66,9 74,8 85,2 2000 75,9 78,2 67,4 80,6 84,5 2001 70,9 72,7 65,5 73,0 84,8 2002 75,4 74,2 72,1 72,9 76,8 2003 78,4 71,7 65,3 69,5 84,5 2004 81,3 74,5 75,0 70,0 85,9 2005 80,3 76,5 70,5 76,1 82,4 2006 * 80,6 79,3 76,1 77,8 85,2 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek itibariyledir. GRAFİK 3: KAPASİTE KULLANIM ORANI (Üretim Değeri Ağırlıklı, Yıllık Ortalama, ) 100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 547

Kapasite kullanım oranındaki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Temmuz 2005 de başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihaz imalatı sektöründe KKO 72,6 iken, Temmuz 2006 da 80,1 düzeyine yükselmiştir. 2005 yılı ortalama KKO 76,48 düzeyinde iken, 2006 yılının yedi aylık döneminde ortalama KKO 79,25 olmuştur. İmalat sanayii genelinde ise Temmuz 2005 de 80,6 olan KKO nın, Temmuz 2006 da 82,2 seviyesine yükseldiği görülürken, 2005 yılı genelinde imalat sanayii genelinde ortalama KKO 80,3, 2006 yedi aylık dönemde ise 80,5 oranında gerçekleştiği dikkati çekmektedir. Tablo 6: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, ) Aylar İmalat Sanayii Ocak-2005 76,6 81,6 76,0 78,9 91,2 Şubat-2005 77,1 77,8 73,6 79,5 82,4 Mart-2005 80,5 78,0 72,7 79,6 84,6 Nisan-2005 79,8 79,3 72,8 82,0 85,1 Mayıs-2005 81,3 74,9 65,7 76,5 81,2 Haziran-2005 81,4 75,7 65,8 77,1 80,9 Temmuz-2005 80,6 72,6 68,4 72,7 77,5 Ağustos-2005 79,8 72,8 68,9 73,5 78,9 Eylül-2005 82,7 75,0 74,6 69,5 80,5 Ekim-2005 82,3 77,2 69,6 73,5 82,7 Kasım-2005 80,9 73,8 66,1 71,3 80,8 Aralık-2005 80,7 79,1 72,0 79,2 83,0 Ocak-2006 75,4 78,3 76,1 74,4 87,3 Şubat-2006 77,2 77,3 69,6 77,1 82,3 Mart-2006 80,7 79,3 73,6 77,2 86,8 Nisan-2006 82,3 79,9 77,2 78,8 86,5 Mayıs-2006 82,6 79,8 75,6 79,3 86,1 Haziran-2006 83,1 80,1 79,3 78,7 85,3 Temmuz-2006 82,2 80,1 84,0 74,0 86,1 548

GRAFİK 4: AYLIK KAPASİTE KULLANIM ORANLARI (Üretim Değeri ağırlıklı, ) 100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii 3.3. Üretim Değerindeki Gelişmeler 1 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihaz imalatı sektöründe, Haziran 2006 itibariyle toplam 2.348 milyon YTL değerinde bir üretim gerçekleşmiş olup bu üretim değerinin 37,1 lik bölümünü izole edilmiş tel ve kablo imalatı oluştururken, 20,9 luk kısmını başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli cihaz imalatı, 17,5 lik kısmını da elektrik motoru, jeneratör ve transformatörleri imalatı teşkil etmektedir. İşyeri Sayısı Tablo 7: Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla) Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL 1997 86 311 19 72 22 68 10 92 1998 81 487 18 122 20 120 10 143 1999 80 645 18 148 21 175 10 192 2000 76 929 17 131 21 317 10 284 2001 80 1.254 18 152 22 473 11 403 2002 89 1.723 19 263 24 638 12 464 2003 88 2.266 20 416 23 747 13 642 2004 101 2.867 21 616 26 958 14 688 2005 100 4.099 20 819 27 1.339 14 1.026 2006 * 95 2.348 20 412 23 870 14 491 (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir. 1 Burada verilen üretim değerlerinin sektör genelinin toplam üretim değeri değil, ankete yanıt veren firmaların toplam üretim değeri olduğu ve üretim değerindeki değişmelerin (artma ya da azalma anlamında) sektörün performansının yanısıra, zaman içinde ankete katılan firma sayısındaki değişmeden de kaynaklanabileceğini belirtmek gereklidir. Bu bölüm, sektörün toplam üretim büyüklüğü hakkında bir fikir verilmesi amacıyla hazırlanmıştır. 549

Sektör genelinde üretilen ürünlerin üretim değerinin Türkiye imalat sanayii geneli içindeki payı incelendiğinde, 31 no lu sektörün ülke imalat sanayii üretimi içindeki payının 1,6-2,8 arasında olduğu görülürken, bu payın 2004 yılı sonuna kadar azalarak 1,6'lara kadar düştüğü, 2005 ve 2006 Haziran ayı döneminde tekrar artışa geçerek 2,4'e yükseldiği dikkati çekmektedir. Üretim değeri ABD Doları bazında değerlendirildiğinde, sektördeki üretim artışının, imalat sanayiinin geneline oranla daha düşük kaldığı görülür. Nitekim, 1995-2005 döneminde imalat sanayii genelinde toplam üretim artışı 83 olurken, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihaz imalatı sektöründeki artış 49 olmuştur. Üretim değerindeki artış alt sektörler itibariyle incelendiğinde ise, özellikle izole edilmiş tel ve kablo imalatı üretimindeki artışın dikkati çektiği görülür. 1997-2005 döneminde özellikle izole edilmiş tel ve kablo imalatı üretimi 124 gibi oldukça yüksek bir oranda artarken, elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı alt sektöründeki üretim artışı 28, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı üretimindeki artış oranı da 26 olmuştur. Tablo 8: Üretim Değerindeki Değişme (USD ve yüzde değişim) Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim 1997 2.052-446 - 446-608 - 1998 1.874-8,7 462 3,6 462 3,6 551-9,4 1999 1.544-17,6 419-9,2 419-9,2 460-16,4 2000 1.489-3,5 509 21,3 509 21,3 455-1,2 2001 1.026-31,1 387-23,9 387-23,9 329-27,6 2002 1.145 11,7 424 9,7 424 9,7 309-6,3 2003 1.515 32,3 500 17,7 500 17,7 429 39,1 2004 2.015 33,0 673 34,8 673 34,8 484 12,7 2005 3.059 51,8 1.000 48,4 1.000 48,4 766 58,3 2006 * 1.694-628 - 628-354 - (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir. 550

4. DIŞ TİCARET DURUMU Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe, 1995 yılı itibariyle 1,52 milyar USD olan toplam dış ticaret hacmi (ithalat + ihracat) yıllar itibariyle artış göstererek 2005 yılında 6,13 milyar USD düzeyine yükselmiştir. Sektörün dış ticaret hacmi 1995-2005 döneminde 302 oranında artış göstermekle birlikte, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat dış ticareti, incelenen dönemde 537 gibi oldukça yüksek bir oranda artış göstererek 309,9 milyon USD olan ticaret hacmini 1,9 milyar USD seviyesine çıkarmıştır. Sektörde ikinci en yüksek artış ise elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin dış ticaretinde yaşanmış ve 1995 yılında 292,7 milyon USD olan dış ticaret hacmi, 1995-2005 döneminde 392 oranında artarak 1,4 milyar USD düzeyine yükselmiştir. Dış ticaret hacmi 1995 yılında 417,6 milyon USD olan izole edilmiş tel ve kablo imalatı 119 artarak 2005 yılı sonunda 915,4 milyon USD'a ulaşmıştır. Tablo 9: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Sektörü Dış Ticaret Hacmi Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim 1995 1.523-293 - 418-310 - 1996 1.993 30,9 464 58,4 500 19,7 330 6,7 1997 2.216 11,2 616 32,8 458-8,5 382 15,6 1998 2.408 8,7 659 6,9 485 6,0 432 13,2 1999 2.258-6,2 689 4,6 425-12,5 409-5,4 2000 2.427 7,5 669-2,9 493 16,2 481 17,6 2001 2.259-6,9 615-8,0 590 19,5 381-20,7 2002 2.758 22,1 824 34,0 620 5,2 418 9,7 2003 3.256 18,1 839 1,9 616-0,7 651 55,7 2004 4.751 45,9 1.173 39,7 717 16,5 1.296 99,0 2005 6.129 29,0 1.440 22,8 915 27,6 1.975 52,3 2006 * 4.053-861 - 683-1.239 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 2005 yılı itibariyle toplam 6,1 milyar USD olan dış ticaret hacminin 32,2 sini başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı oluştururken, 23,5 ini elektrik motoru, jeneratör ve transformatörleri, 14,9 unu ise izole edilmiş tel ve kablo imalatı alt sektörleri oluşturmaktadır. 551

4.1. İhracattaki Gelişmeler Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe 2005 yılı itibariyle 1,9 milyar USD düzeyinde bir ihracat gerçeklemiş olup bunun 36,2'sini izole edilmiş tel ve kablo, 26,3'ünü elektrik motoru, jeneratör ve transformatörler, 6,8'ini de başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı alt sektörü oluşturmaktadır. 1995-2005 döneminde sektör genelinde ihracat değeri 239 oranında bir artış gösterirken, aynı dönemde başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat ihracatı 382, elektrik motoru, jeneratör ve transformatör ihracatı 364, izole edilmiş tel ve kablo ihracatı ise 111 oranında artış göstermiştir. Tablo 10: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elektrikli Makine ve Bin USD Cihazların İmalatı Sektörü İhracatı Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim 1995 569.168-109.454-330.574-27.377-1996 771.656 35,6 170.603 55,9 419.140 26,8 32.874 20,1 1997 743.381-3,7 193.297 13,3 363.043-13,4 44.992 36,9 1998 755.875 1,7 165.508-14,4 365.748 0,7 61.726 37,2 1999 692.201-8,4 144.678-12,6 329.845-9,8 66.693 8,0 2000 825.248 19,2 196.382 35,7 394.655 19,6 70.603 5,9 2001 1.038.402 25,8 232.632 18,5 517.790 31,2 84.962 20,3 2002 1.057.077 1,8 251.860 8,3 490.672-5,2 73.770-13,2 2003 1.220.629 15,5 283.548 12,6 501.277 2,2 98.963 34,1 2004 1.575.589 29,1 422.481 49,0 556.369 11,0 116.273 17,5 2005 1.931.667 22,6 507.599 20,1 698.664 25,6 131.995 13,5 2006 * 1.387.419-327.808-520.351-114.706 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Bin USD GRAFİK 5: YILLARA GÖRE İHRACAT 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 552

Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektörünün toplam ihracatımız ve imalat sanayii ihracatı içindeki payı incelendiğinde, 1997 yılından 2000 yılı sonuna kadar düşerek devam eden sektöre ait ihracat değerinin toplam ihracat içindeki payının, 2001 ve 2002 yıllarında bir miktar artış gösterdikten sonra 2003 yılından itibaren tekrar azaldığı görülmektedir. 2005 yılında ise bir miktar yükselerek 1995 yılındaki 2,63'lük seviyesine ulaşmıştır. Söz konusu sektörün 1995 yılı sonunda 2,95 olan imalat sanayii ihracatı içindeki payı ise 1997-1999 yılları arasında düşerek 2,89 olmuştur. 2000-2001 döneminde bir miktar artış gösterdikten sonra 2002'den itibaren azalmaya başlamış, 2005 yılı sonunda ise bir miktar yükselerek 2,81'e ulaşmıştır. Aynı dönemde artış gösteren elektrik motoru, jeneratör ve transformatörler imalatı alt sektörü ihracatı 2005 yılı itibariyle toplam ihracat içinde 0,69, imalat sanayii ihracatı içinde 0,74 paya ulaşırken, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı alt sektörü ihracatı da 2005 yılı itibariyle toplam ihracat içinde 0,18, imalat sanayi ihracatı içinde 0,19 paya ulaşmıştır. Ancak, izole edilmiş tel ve kablo alt sektörünün 1995 yılı toplam ihracatı içinde 1,53, imalat sanayii ihracatı içinde 1,72 olan payı azalarak, 2005 yılı itibariyle toplam ihracat içinde 0,95'e ve imalat sanayi ihracatı içinde de 1,02'ye gerilemiştir. Tablo 11: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Sektörü İhracatının Toplam İhracat ve İmalat Sanayii İhracatı İçindeki Payı () 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 2,63 2,95 0,51 0,57 1,53 1,72 0,13 0,14 1996 3,32 3,76 0,73 0,83 1,80 2,04 0,14 0,16 1997 2,83 3,19 0,74 0,83 1,38 1,56 0,17 0,19 1998 2,80 3,14 0,61 0,69 1,36 1,52 0,23 0,26 1999 2,60 2,89 0,54 0,60 1,24 1,38 0,25 0,28 2000 2,97 3,23 0,71 0,77 1,42 1,55 0,25 0,28 2001 3,31 3,60 0,74 0,81 1,65 1,80 0,27 0,29 2002 2,93 3,14 0,70 0,75 1,36 1,46 0,20 0,22 2003 2,58 2,75 0,60 0,64 1,06 1,13 0,21 0,22 2004 2,49 2,64 0,67 0,71 0,88 0,93 0,18 0,20 2005 2,63 2,81 0,69 0,74 0,95 1,02 0,18 0,19 2006 * 2,96 3,15 0,70 0,74 1,11 1,18 0,24 0,26 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1): Toplam ihracat içindeki payı (2): İmalat sanayii İhracatı içindeki payı 553

4.2. İthalattaki Gelişmeler Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektörünün ithalat miktarı ihracata oranla daha yüksek seviyededir. 2005 yılı itibariyle, sektörde 4,2 milyar USD düzeyinde bir ithalat yapılmış olup bunun 43,9'unu başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat, 22,2'sini elektrik motoru, jeneratör ve transformatörler, 5,2'sini de izole edilmiş tel ve kablo ürünleri oluşturmaktadır. Sektörde, 1995 yılında 954 milyon USD olan ithalat, 1995-2005 döneminde 340 oranında artışla 2005 yılı sonunda 4,2 milyar USD olmuştur. Alt sektörler bazında bu değişim oranları başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatında 552, elektrik motoru, jeneratör ve transformatörler alt sektörü için 409, izole edilmiş tel ve kablo imalatı için ise 149 dur. Tablo 12: : Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Sektörü İthalatı Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim 1995 953.979-183.292-87.058-282.499-1996 1.221.605 28,1 293.147 59,9 80.748-7,2 297.617 5,4 1997 1.472.298 20,5 422.754 44,2 94.537 17,1 337.165 13,3 1998 1.652.608 12,2 493.274 16,7 119.389 26,3 370.745 10,0 1999 1.565.755-5,3 544.120 10,3 94.846-20,6 342.505-7,6 2000 1.601.295 2,3 472.234-13,2 98.732 4,1 410.509 19,9 2001 1.220.949-23,8 382.238-19,1 71.861-27,2 296.473-27,8 2002 1.701.095 39,3 571.796 49,6 129.523 80,2 344.603 16,2 2003 2.035.752 19,7 555.748-2,8 114.282-11,8 552.458 60,3 2004 3.175.125 56,0 750.044 35,0 160.940 40,8 1.180.107 113,6 2005 4.196.874 32,2 932.789 24,4 216.738 34,7 1.842.949 56,2 2006 * 2.665.173-533.340-162.190-1.123.887 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 554

Bin USD GRAFİK 6: YILLARA GÖRE İTHALAT 4,500,000 4,000,000 3,500,000 3,000,000 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektörünün toplam ithalatımız ve imalat sanayii ithalatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ithalat değerinin gerek toplam ithalat içindeki payının gerekse imalat sanayii ithalatı içindeki payının 1995-2005 döneminde, bazı yıllarda düşüş göstermesine karşın, arttığı görülmektedir. 1995 te toplam ithalat içinde 2,67 olan sektör ithalatının payı 2005 de 3,59 seviyesine yükselirken, imalat sanayii ithalatı içinde 3,34 olan payı da 4,45'e çıkmıştır. Alt sektörlerden elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı ithalat değerlerinin gerek toplam ithalat içinde gerekse imalat sanayii ithalatı içindeki payı 1995-2005 yılları arasında, zaman zaman ufak miktarlarda düşüş göstermesine rağmen, artarak 2005 yılında sırasıyla 0,69 ve 0,74 olarak gerçekleşmiştir. Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizatlar imalatı alt sektöründe de aynı durum yaşanırken 2005 yılı sonu payları 1,58 ve 1,96 olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde izole edilmiş tel ve kablo imalatı alt sektörüne ait ithalat değerlerinin toplam ithalat içindeki oranı ile imalat sanayi ithalatı içindeki payında azalış olmuştur. Adı geçen alt sektöre ait ithalat değerinin toplam ithalat içindeki payı 1995'te 0.24 iken 2005 yılı sonunda 0,19'a düşmüştür. İmalat sanayi ithalatı içindeki oranı ise 1995 yılında 0,30 iken 2005 yılında 0,23 olarak gerçekleşmiştir. 555

Tablo 13: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Sektörü İthalatının Toplam İthalat ve İmalat Sanayii İthalatı İçindeki Payı () 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 2,67 3,34 0,51 0,64 0,24 0,30 0,79 0,99 1996 2,80 3,47 0,67 0,83 0,19 0,23 0,68 0,85 1997 3,03 3,70 0,87 1,06 0,19 0,24 0,69 0,85 1998 3,60 4,23 1,07 1,26 0,26 0,31 0,81 0,95 1999 3,85 4,61 1,34 1,60 0,23 0,28 0,84 1,01 2000 2,94 3,62 0,87 1,07 0,18 0,22 0,75 0,93 2001 2,95 3,74 0,92 1,17 0,17 0,22 0,72 0,91 2002 3,30 4,11 1,11 1,38 0,25 0,31 0,67 0,83 2003 2,94 3,66 0,80 1,00 0,16 0,21 0,80 0,99 2004 3,26 3,95 0,77 0,93 0,16 0,20 1,21 1,47 2005 3,59 4,45 0,80 0,99 0,19 0,23 1,58 1,96 2006 * 3,45 4,38 0,69 0,88 0,21 0,27 1,46 1,85 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1): Toplam ihracat içindeki payı (2): İmalat sanayii İhracatı içindeki payı 4.3. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe dış ticaret dengesi, Türkiye nin aleyhine yönelik bir gelişim göstermektedir. 1995 yılı itibariyle sektör genelinde yaklaşık 0,4 milyar USD düzeyinde bir dış ticaret açığı söz konusu iken, bu açık 2004 te 1,6 milyar USD, 2005 te ise 2,3 milyar USD seviyesine yükselmiştir. 1995 yılında 60 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı (ihracat/ithalat), 2001'de en yüksek seviyesi olan 85 düzeyine yükselmiş olmasına rağmen, daha sonraki yıllarda devamlı bir düşüş göstererek 2004 te 50, 2005 de ise en düşük seviyesi olan 46 düzeyine gerilemiştir. 556

Tablo 14: İtibariyle İhracat/İthalat Oranı X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () 1995-384.811 60-73.838 60 243.516 380-255.122 10 1996-449.949 63-122.544 58 338.392 519-264.743 11 1997-728.916 50-229.457 46 268.506 384-292.172 13 1998-896.733 46-327.766 34 246.359 306-309.019 17 1999-873.554 44-399.443 27 234.999 348-275.812 19 2000-776.046 52-275.852 42 295.923 400-339.905 17 2001-182.546 85-149.606 61 445.930 721-211.511 29 2002-644.018 62-319.936 44 361.149 379-270.832 21 2003-815.123 60-272.200 51 386.995 439-453.495 18 2004-1.599.536 50-327.563 56 395.429 346-1.063.833 10 2005-2.265.207 46-425.190 54 481.926 322-1.710.955 7 2006 * -1.277.754 52-205.532 61 358.162 321-1.009.181 10 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. GRAFİK 7: İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI (X / M) 800.0 700.0 600.0 500.0 400.0 300.0 200.0 100.0 0.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Dış ticaret dengesindeki mevcut durum alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde, en fazla dış ticaret açığı oluşan alt sektör başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı sektörü olmuştur. 1995 yılında ihracat/ithalat oranı 10 iken 2001 yılında 29 düzeyine ulaştıktan sonra düşmeye başlayarak 2005 yılında 7 seviyesine kadar gerilemiştir. 2005 yılı sonunda 1,7 milyar USD civarında dış ticaret açığı vermiştir. Elektrik motoru, jeneratör ve transformatör imalatında ise, 1995 yılında 60 olan ihracat/ithalat oranı, 2001 yılında 61 ile en yüksek seviyesine ulaşmasına rağmen, sürekli düşerek 2005 557

yılında 54 olarak gerçekleşmiş ve dış ticaret açığı da 425 milyon USD oluşmuştur. İzole edilmiş tel ve kablo imalatı ürünlerinde ise ihracat/ithalat oranı daima 100 ün üzerinde seyrederek, 1995 yılında 380 olan bu oran 2005 yılında 322 değerine inmiş olmasına karşın bu alt sektörde 2005 yılı itibariyle 482 milyon USD dış ticaret fazlası oluşmuştur. 1996-2005 dönemi itibariyle imalat sanayii genelinde ihracatın ithalatı karşılama oranı yükselirken, aynı şekilde Türkiye geneli ihracat/ithalat oranı da artış kaydetmiştir. Nitekim, 1996 da 58,3 olan imalat sanayii ihracat/ithalat oranı, 2005 de 73 e çıkarken, Türkiye geneli ihracat/ithalat oranı da 53,2 den 62,9 a yükselmiştir. 4.4. Sektörün Dış Ticaretteki Rekabet Gücü Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler olarak adlandırılan RCA kavramı, sektörlerin dış ticaretteki rekabet gücünü tespit etmek amacıyla hesaplanan RCA değerlerini kapsamaktadır. RCA skorlarına göre ortalama skor değeri 50 ve üzerinde olan sektörler (RCA>50) Rekabet Gücü Yüksek, RCA skorları 50 den büyük, 50 den küçük olan sektörler (50>RCA>-50) Rekabet Gücü Sınırda, RCA skorları 50 den küçük sektörler (-50>RCA) ise Rekabet Gücü Düşük sektörler olarak belirlenmiştir. Dış ticaret istatistikleri kullanılarak hesaplanan rekabet gücü endeksi (RCA) rakamları incelendiğinde, 31 no lu başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektörüne ait RCA değerlerine bakıldığında, 1995 yılında -1,5 iken 1996 yılında 17,1 e yükseldikten sonra 1997-1999 döneminde tekrar eksili değerlere düştüğü görülmektedir. 2000-2001 yıllarında tekrar yükselen sektör RCA değerleri 2002 yılından itibaren tekrar eksili değerlere inmiştir. Sektörün 1995-2006 dönemi itibariyle ortalama RCA değeri -11,7 dir. RCA değerinin -50 den büyük olması sektörün sınırda bir rekabet gücüne sahip olduğunu göstermekle birlikte 1995-2005 dönemi itibariyle sektörün rekabet gücünün azalma yönünde bir eğilim gösterdiği dikkati çekmektedir. Alt sektörler itibariyle rekabet gücüne bakıldığında ise, 1995-2006 dönemi itibariyle 313 no lu sektöre ait ortalama RCA skorunun 50 den büyük olduğu, başka bir ifadeyle yüksek rekabet gücüne sahip olduğu görülürken, rekabet gücüne ait bu eğilimin azaldığı gözlenmektedir. 311 no lu sektör incelendiğinde ise 1995-2006 yıllarında RCA değerlerinin genellikle eksili değerlerde olduğu görülmektedir. Bu döneme ilişkin ortalama RCA değeri ise -25 tir. Söz konusu alt sektör sınırda rekabet gücüne sahip olmasına karşın rekabet gücüne ait bu eğilimin arttığı ifade edilebilir. 319 no lu alt sektöre ait RCA değerleri 1995-2006 dönemi içerisinde sürekli - 50 nin altında seyretmiştir ve ortalama RCA değeri -147,4 dür. Sektör bu değerle Not: Bu bölüm, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü nce yapılan, Dış Ticaretteki Rekabet Gücüne Göre Sanayi Sektörünün Değerlendirilmesi, Mayıs 2006 adlı çalışmadan faydalanılarak hazırlanmıştır 558

rekabet gücü düşük olan sektörler içinde yer almaktadır ve rekabet gücü azalma eğilimindedir. Tablo 15: Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elektrikli Makine ve 1995-2006 RCA Ort. Cihazların İmalatı Sektörü RCA Değerleri 1995-1,5-1,5 183,5-183,3 1996 17,1 8,9 227,7-157,3 1997-6,9-16,8 196,0-139,9 1998-25,0-56,0 165,2-126,1 1999-39,1-90,0 167,1-121,1 2000 1,1-20,3 206,0-108,6 2001 11,7-21,8 225,3-97,1 2002-11,8-46,2 168,9-118,4 2003-12,8-28,9 186,2-133,6 2004-26,6-14,0 167,5-188,3 2005-31,3-14,5 163,4-217,3 2006 * -15,4 1,2 166,4-178,4 Skoru -11,7-25,0 185,3-147,4 Değer Sınırda Sınırda Yüksek Düşük Eğilim Azalıyor Sabit Azalıyor Azalıyor 2001-2006 RCA Eğilim Azalıyor Artıyor Azalıyor Azalıyor (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz itibariyledir. Skor GRAFİK 8: REKABET GÜCÜ ENDEKSİ 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0-50.0-100.0-150.0-200.0-250.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 559

5. VERİMLİLİK DURUMU 5.1 Üretimde Çalışanlar Endeksi 1997=100 temel yıllı üretimde çalışanlar endeksi, 1997-2006 döneminde gerek imalat sanayii genelinde gerekse başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe düşüş eğilimi göstermiştir. Ancak, 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 15,7 oranında azalarak 84,3 olurken, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli cihazların imalatı sektöründe 20,1 azalarak 79,9 olmuştur. Tablo 16: Üretimde Çalışanlar Endeksi (1997=100) İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 100,2 106,8 97,2 112,2 124,2 1999 91,2 97,7 89,0 102,7 120,3 2000 89,1 85,2 54,4 103,8 119,8 2001 81,7 81,7 51,1 106,9 113,5 2002 82,2 74,9 48,7 93,2 101,8 2003 83,7 75,6 49,9 85,0 106,9 2004 85,4 77,5 50,2 86,0 107,5 2005 84,8 74,8 47,2 86,8 94,3 2006 * 84,3 79,9 48,5 87,9 109,1 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 9: ÜRETİMDE ÇALIŞANLAR ENDEKSİ (1997=100) 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle çalışanlar endeksi incelendiğinde; başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat sektöründe çalışanlar endeksinin 1998 yılında 124,2 ye yükseldikten sonra 1999 yılından itibaren inişe geçerek 2006 yılında 109,1 seviyesine, izole edilmiş tel ve kablo imalatı sektöründe de aynı şekilde 1998 yılında 112,2'ye yükselen endeks değerinin 1999 yılından itibaren inişe geçerek 2006 yılında 560

87,9 seviyesine gerilediği, ancak bu iki alt sektörde de endeks değerlerinin her yıl hem imalat sanayii geneli hem de sektör endeks değerlerinin üzerinde yer aldığı görülmektedir. Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı alt sektöründe ise aynı dönemde endeks değeri sürekli düşerek, 51,5'lik bir azalışla, 2006 yılında 48,5 e gerilemiştir. 5.2. Üretimde Çalışılan Saat Endeksi 1997=100 temel yıllı üretimde çalışılan saat endeksi 1997-2006 döneminde, çalışanlar endeksinde olduğu gibi, gerek imalat sanayii genelinde gerekse başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe düşüş eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 17,3 oranında azalarak 82,7 olurken, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründeki azalma 24 olarak 76 olmuştur. Tablo 17: Üretimde Çalışılan Saat Endeksi (1997=100) İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 99,5 104,7 92,4 116,6 126,2 1999 89,2 94,6 84,3 103,2 120,1 2000 88,1 84,7 55,7 105,8 122,5 2001 79,0 78,2 49,1 103,5 112,0 2002 80,7 70,0 47,8 92,3 96,4 2003 82,3 71,6 49,0 85,4 101,7 2004 84,6 74,9 49,0 87,7 104,9 2005 83,7 72,1 45,6 83,9 93,7 2006 * 82,7 76,0 46,8 87,3 104,0 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 10: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT ENDEKSİ (1997=100) 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 561

5.3. Üretimde Çalışan Kişi Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Üretimde çalışan kişi başına üretim (emek verimliliği) olarak adlandırılan kısmi verimlilik endeksi, 1997-2006 döneminde, gerek imalat sanayii genelinde gerekse başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe artış eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 61,6 oranında artarak 161,6 olurken, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe 51,7 oranında artarak 151,7 olmuştur Alt sektörler itibariyle çalışan başına üretim endeksi incelendiğinde, bütün sektörlerde endeks değerinin arttığı görülürken, en yüksek verimlilik artışının elektrik motoru, jeneratör ve transformatörleri imalatı sektöründe olduğu dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde adı geçen sektörde çalışan başına üretim endeksi 58,7 oranında artarken, izole edilmiş tel ve kablo imalatı sektöründeki endeks değeri 16, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı sektöründe ise 22,5 oranında bir artış meydana gelmiştir. Tablo 18: Üretimde Çalışanlar Verimlilik (Kişi Başına Üretim) Endeksi (1997=100) İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 100,0 85,6 123,2 84,1 72,4 1999 105,2 88,4 129,7 110,5 61,3 2000 114,5 106,0 178,0 134,2 73,2 2001 113,1 92,6 153,6 115,8 67,7 2002 124,6 109,7 215,9 127,7 74,1 2003 133,8 114,4 238,7 123,2 75,6 2004 144,8 107,1 214,6 133,6 63,8 2005 152,9 129,9 174,1 111,0 110,2 2006 * 161,6 151,7 158,7 116,0 122,5 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. 562

Endeks GRAFİK 11: ÜRETİMDE ÇALIŞAN KİŞİ BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ (1997=100) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 5.4. Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Üretimde çalışılan saat başına üretim (emek verimliliği) olarak adlandırılan kısmi verimlilik endeksi, 1997-2006 döneminde, gerek imalat sanayii genelinde gerekse başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe artış eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 64,5 oranında artarak 164,5 olurken, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründe 59,7 oranında artarak 159,7 olmuştur Alt sektörler itibariyle çalışılan saat başına üretim endeksi incelendiğinde, bütün sektörlerde endeks değerinin arttığı görülürken, en yüksek verimlilik artışının elektrik motoru, jeneratör ve transformatörleri imalatı sektöründe olduğu dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde bu sektördeki çalışılan saat başına üretim endeksi 64,9 oranında artarken, izole edilmiş tel ve kablo imalatı alt sektöründeki endeks değeri 16,4, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı sektöründe ise 29 oranında bir artış meydana gelmiştir. 563

Tablo 19: Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi (1997=100) İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 100,7 87,5 130,7 81,0 71,8 1999 107,5 91,3 137,1 110,1 61,3 2000 115,7 106,7 174,2 131,3 71,8 2001 116,9 97,1 160,7 119,9 68,9 2002 126,9 117,4 220,5 129,2 78,5 2003 136,1 120,8 242,9 122,8 79,5 2004 146,1 110,9 219,9 131,0 65,5 2005 154,8 134,4 180,7 115,0 110,7 2006 * 164,5 159,7 164,9 116,4 129,0 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 12: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii Sektör üretim endeksinde bir miktar gerilemenin olduğu 1997-2006 döneminde, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründeki verimlilik artışının kaynağına indiğimizde dikkati çeken en önemli nokta; 1997-2006 döneminde üretimde 21,1 lik bir artış olmasına karşın, üretimde çalışanlar endeksinde (istihdamda) 20,1 ve çalışılan saat endeksinde ise 24 oranında bir azalışın olmasıdır. Söz konusu bu durum ise sektörde birim üretim başına daha az sayıda işçinin daha verimli çalışmış olduğunun bir göstergesidir. 564

6. FİYATLARDAKİ GELİŞMELER Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründeki fiyat değişimleri incelendiğinde, 1995-2004 döneminde, sektör genelindeki fiyat artışlarının hem imalat sanayiinin hem de genel Toptan Eşya Fiyat Endeksindeki (TEFE) artıştan daha düşük düzeyde olduğu görülür. Nitekim, Ocak 1995 de 148,5 olan TEFE değeri (1994=100), Aralık 2004 te 8.403,8 olmuştur. Başka bir ifadeyle 1995-2004 döneminde genel TEFE değeri 55,6 kat artmıştır. Aynı dönemde imalat sanayii endeks değeri 54,7 kat artarken, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı sektöründeki fiyat değişimi 37,4 kat olmuştur. Tablo 20: TEFE deki Değişim (1994=100) () Genel TEFE İmalat Sanayii 1997 91,0 91,2 70,5 62,6 72,7 71,7 1998 54,3 47,1 64,8 59,7 58,0 58,9 1999 62,9 76,7 59,1 43,0 75,2 53,2 2000 32,7 29,4 33,8 38,0 47,7 17,5 2001 88,6 96,1 79,8 91,8 52,9 87,9 2002 30,8 29,7 21,7 18,3 30,1 11,1 2003 13,9 12,6 4,5 1,9 6,8-1,9 2004 13,8 14,8 22,7 10,3 74,2 9,0 GRAFİK 13: FİYAT ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (1994=100) 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004-20,0 Genel TEFE İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle TEFE deki değişim incelendiğinde, 1995-2004 döneminde en yüksek fiyat artışının 313 nolu izole edilmiş tel ve kablo imalatı sektöründe olduğu görülür. İncelenen dönemde, bu sektördeki fiyat artışı 49,2 kat olup sektör genelindeki fiyat artışından 11,7 kat daha fazla bir artışı ifade etmektedir. Aynı dönemde, 319 nolu başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli 565

teçhizat imalatı alt sektörü (28,1 kat) ile 311 nolu elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı alt sektöründe (23,8 kat), sektör genelinin altında bir fiyat değişimi gerçekleşmiştir. Fiyat değişimleri Ocak 2005-Ağustos 2006 dönemi itibariyle değerlendirildiğinde ise, 2003=100 bazlı Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) nin genel olarak 15,2 oranında artış gösterdiği görülürken, imalat sanayii endeks değerinin 18,1, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların sektöründeki fiyat endeksinin de 26,3 oranında arttığı dikkati çekmektedir. Bu dönemde, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı alt sektöründe fiyat endeksi 4,0 oranında azalış göstermesine karşın, elektrik motoru, jeneratör ve transformatörler alt sektöründeki fiyat artışı 17,7 olmuştur. İzole edilmiş tel ve kablo imalatı alt sektörü fiyat endeksindeki değişim ise, yine hem genel ÜFE deki artıştan hem de imalat sanayii ve sektör genelindeki artıştan oldukça yüksek olup 69,7 oranında gerçekleşmiştir. Aylar Tablo 21: Aylar İtibariyle ÜFE Değeri (2003=100) Genel ÜFE İmalat Sanayii 31 566 311 elektrik motoru, jeneratör ve transformatörler 313 izole edilmiş tel ve kablo 316 başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat Ocak-2005 118,6 117,5 120,8 115,3 151,5 107,3 Şubat-2005 118,8 117,7 120,2 114,2 152,2 107,5 Mart-2005 120,3 119,5 120,6 114,6 153,3 107,2 Nisan-2005 121,7 121,8 124,0 121,4 155,4 108,0 Mayıs-2005 122,0 121,3 124,6 123,2 155,1 108,2 Haziran-2005 121,4 121,8 124,0 119,9 158,5 107,2 Temmuz-2005 120,5 121,4 123,5 117,7 160,8 106,3 Ağustos-2005 121,7 123,2 125,1 119,8 164,4 106,1 Eylül-2005 122,7 125,1 126,9 120,2 172,6 106,8 Ekim-2005 123,5 125,6 129,1 121,0 175,4 106,3 Kasım-2005 122,4 123,2 129,6 119,8 181,4 106,8 Aralık-2005 122,3 122,5 132,4 120,4 195,8 106,0 Ocak-2006 124,7 123,7 132,9 121,1 197,7 103,7 Şubat-2006 125,0 123,8 132,4 120,0 199,0 103,7 Mart-2006 125,3 124,4 133,5 120,0 202,8 103,6 Nisan-2006 127,8 126,8 136,4 123,2 211,0 103,0 Mayıs-2006 131,3 130,6 145,1 131,8 231,4 103,1 Haziran-2006 136,6 137,7 154,6 147,3 237,1 103,1 Temmuz-2006 137,8 139,7 151,5 141,9 237,5 103,2 Ağustos-2006 136,7 138,8 152,6 135,8 257,1 103,0 Not: TÜİK, Aralık 2004 tarihine kadar olan dönemde açıklamakta olduğu 1994=100 bazlı, ISIC Revize 3 sektör sınıflandırmasına göre Toptan Eşya Fiyat Endeksi ni (TEFE), Ocak 2005 tarihinden itibaren 2003=100 bazlı olarak, Nace Revize 1.1 sektör sınıflandırmasına göre Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) adı altında açıklamaktadır.

Endeks GRAFİK 14: AYLAR İTİBARİYLE ÜFE DEĞERİ (2003=100) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 Ağustos-2006 Genel ÜFE İmalat Sanayii 31 311 313 316 Tablo 22: Aylık ÜFE Değişimi (2003=100) Genel TEFE İmalat Sanayii 31 567 311 elektrik motoru, jeneratör ve Transformatörler 313 izole edilmiş tel ve kablo 316 başka yerde Sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat Ocak-2005 - - - - - - Şubat-2005 0,1 0,1-0,5-1,0 0,4 0,2 Mart-2005 1,3 1,5 0,3 0,4 0,7-0,3 Nisan-2005 1,2 2,0 2,8 5,9 1,4 0,8 Mayıs-2005 0,2-0,4 0,5 1,5-0,2 0,2 Haziran-2005-0,5 0,4-0,5-2,6 2,2-0,9 Temmuz-2005-0,7-0,4-0,4-1,9 1,5-0,9 Ağustos-2005 1,0 1,5 1,3 1,9 2,3-0,2 Eylül-2005 0,8 1,5 1,4 0,3 5,0 0,7 Ekim-2005 0,7 0,4 1,7 0,7 1,6-0,5 Kasım-2005-0,9-1,9 0,4-1,0 3,4 0,5 Aralık-2005 0,0-0,6 2,1 0,5 8,0-0,7 Ocak-2006 2,0 1,0 0,4 0,6 1,0-2,2 Şubat-2006 0,3 0,1-0,4-0,9 0,6 0,0 Mart-2006 0,2 0,5 0,8 0,0 1,9-0,1 Nisan-2006 1,9 2,0 2,2 2,7 4,1-0,6 Mayıs-2006 2,8 3,0 6,4 6,9 9,6 0,1 Haziran-2006 4,0 5,4 6,6 11,8 2,5 0,1 Temmuz-2006 0,9 1,5-2,0-3,7 0,2 0,1 Ağustos-2006-0,7-0,7 0,8-4,3 8,3-0,2

7. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı (311), izole edilmiş tel ve kablo imalatı (313), başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat (319) imalatından oluşan başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı (31) sektörü, Türkiye de başta İstanbul olmak üzere Ankara, Kocaeli, İzmir ve Bursa Düzey 2 bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Sektörün üretim endeksi (üretim değeri ağırlıklı olarak), genel itibariyle düşüş eğilimi göstermekle birlikte 2006 yılı üçüncü çeyrek sonunda değeri 121,1'e yükselmiştir. Alt sektörler itibariyle üretim endeksindeki en fazla düşüş elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı sektöründe olup 2005 de ortalama olarak 82,8 düzeyine inmiştir. 2006 da ise bu sektörün yedi aylık ortalama üretim endeksi 76,8 olarak gerçekleşmiştir. Diğer iki alt sektörden, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı üretim endeks değeri 1998-2004 döneminde düşerken 2005 yılı sonunda 104,2 olmuş, izole edilmiş tel ve kablo imalatı sektöründe de üretim endeks değeri 1999-2004 döneminde 100'ün üzerinde seyrederken 2005 yılında 96,7 olmuştur. Sektörde kapasite kullanım oranı 65-80 civarında olup imalat sanayiine ait genel KKO (70-80) değerlerinin üzerine çıkamamış, bazen bu oranların altına düşmüştür. Alt sektörler itibariyle en yüksek KKO, 319 no'lu sektörde 70-90 arasında gerçekleşmiş iken, 311 no lu sektörde 65-85, 313 no'lu sektörde ise 50-80 civarında değişmiştir. Sektör, üretim değeri itibariyle, imalat sanayii üretim değerinin 1,6-2,8 lik küçük bir bölümünü oluşturmaktadır. 2005 yılı verilerine göre sektör üretim değerinin 32,7'sini 313 no lu izole edilmiş tel ve kablo imalatı sektörü oluştururken, 25'ini 319 nolu sektör ve 20'sini de 311 no lu alt sektörlerin üretim değeri oluşturmaktadır. 31 no lu sektörün dış ticaret hacmi, yıllar itibariyle sürekli bir şekilde artış göstererek 2005 de 6,13 milyar USD seviyesine çıkmıştır. Dış ticaret hacminin 68,5 gibi önemli bir bölümü ise ithalattan oluşmaktadır. 2005 de sektörde 4,1 milyar USD ithalat, 1,9 milyar USD ihracat yapılırken, ihracatın ithalatı karşılama oranı 46'dır. Sektörün dış ticaretteki rekabet gücü incelendiğinde, rekabet gücünün sınırda olduğu görülürken, eğiliminin azaldığı ve rekabet gücü olmayan bir konuma doğru bir gelişim gösterdiği dikkati çekmektedir. Alt sektörler itibariyle 311 no lu sektörün rekabet gücünün sınırda ama bunun yanı sıra rekabet gücü eğiliminin arttığı, 313 no'lu sektörün rekabet gücü yüksek olmakla birlikte rekabet gücü eğiliminin azaldığı, 319 no'lu sektörün ise hem rekabet gücü düşük hem de rekabet gücü eğiliminin azaldığı görülmektedir. Sektörün verimlilik endekslerine bakıldığında, sektör genelinde gerek üretimde çalışanlar endeksinin gerekse üretimde çalışılan saat endeksinin devamlı olarak düştüğü ve 1997 de 100 olan endeks değerlerinin, 2006 da sırasıyla 79,9 ve 76 ya gerilediği dikkati çekmektedir. Alt sektörler itibariyle bakıldığında her üç alt sektörde de endeks değerleri azalmıştır. 311 no'lu sektördeki azalış miktarının oldukça fazla olduğu görülür. 568

Kısmi verimlilik endekslerinde ise hem kişi başına üretimin, hem de çalışılan saat başına üretim endekslerinin, imalat sanayiinin genelinde olduğu gibi, arttığı görülürken, endeks rakamlarının 2006 da sırasıyla 151,7 ve 159,7 düzeyine yükseldiği dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde sektörde, üretimdeki artmadan daha fazla bir oranda, istihdamda ve çalışılan saatte bir azalma meydana gelmiştir. Söz konusu bu durum; sektörde birim üretim başına daha az sayıda işçinin daha verimli çalışmış olduğunu göstermektedir. 1995-2005 döneminde sektördeki fiyat artışları, hem imalat sanayiindeki hem de genel fiyat artışlarından daha düşük düzeyde gerçekleşmiştir. Alt sektörler itibariyle yalnızca 313 nolu izole edilmiş tel ve kablo imalatı sektöründeki fiyat artışları, sektör genelinden daha fazla olmuştur. Sektör genelinde ve özellikle 311 ve 319 no lu sektörlerde ithalatın yüksek olması fiyat artışlarının da genel endeks ve imalat sanayiindeki fiyat artışlarına kıyasla sınırlı kalmasını doğurmaktadır. Sonuç olarak, sektörde üretim endeksinin imalat sanayiinin geneline kıyasla düşük olmasına karşın son yıllarda artış eğilimine girmesi ve kapasite kullanım oranlarında buna bağlı olarak bir artışın olması, sektörel üretim düzeyinin de artmasına işaret etmektedir. Yine sektörde ihracatın ithalatı karşılama oranının düşmekle birlikte dış ticaret hacminin artış göstermesi, sektörün önemini önümüzdeki yıllarda daha da belirgin hale getirecektir. 569