AVRUPA BİRLİĞİ AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ SERBEST TİCARET ANLAŞMASI (TTIP) : TÜRKİYE DIŞ TİCARETİ İLE TARIM SEKTÖRÜ ÜZERİNE ETKİLERİ

T.C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü AVRUPA BİRLİĞİ AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ SERBEST TİCARET ANLAŞMASI (TTIP) : TÜRKİYE DIŞ TİCARETİ İLE TARIM SEKTÖRÜ ÜZERİNE ETKİLERİ AVRUPA BİRLİĞİ UZMANLIK TEZİ OZAN ÖZDEMİR AVRUPA BİRLİĞİ UZMAN YARDIMCISI DANIŞMANI SENEM ODAMAN KÖSE AVRUPA BİRLİĞİ UZMANI Ankara 2015 Mayıs

T.C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI AVRUPA BİRLİĞİ VE DIŞ İLİŞKİLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ AB Uzman Yardımcısı Ozan ÖZDEMİR tarafından hazırlanan Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Serbest Ticaret Anlaşması (TTIP) : Türkiye Dış Ticareti İle Tarım Sektörü Üzerine Etkileri adlı tez çalışması aşağıdaki Tez Değerlendirme Komisyonu tarafından oy çokluğu ile Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü AB Uzmanlık Tezi olarak kabul edilmiştir. Üye : Doç. Dr. Feysel TAŞÇIER Unvanı : Genel Müdür Yardımcısı V. Bu tezin, kapsam ve nitelik olarak AB Uzmanlık Tezi olduğunu onaylıyorum.... Üye : Dr. Nevzat BİRİŞİK Unvanı : Genel Müdür Yardımcısı Bu tezin, kapsam ve nitelik olarak AB Uzmanlık Tezi olduğunu onaylıyorum.... Üye : Dr. İbrahim ÖZCAN Unvanı : Genel Müdür Yardımcısı Bu tezin, kapsam ve nitelik olarak AB Uzmanlık Tezi olduğunu onaylıyorum.... Üye : Selda COŞKUN Unvanı : AB Uzmanı Bu tezin, kapsam ve nitelik olarak AB Uzmanlık Tezi olduğunu onaylıyorum.... Tez Savunma Tarihi:.../. /2015 Tez Değerlendirme Komisyonu tarafından kabul edilen bu tezin AB Uzmanlık Tezi olması için gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum. Çınar BAHÇECİ Komisyon Başkanı Genel Müdür V.

ÖZET Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı (TTIP), sadece Avrupa Birliği (AB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ekonomilerini değil, dünya ticaretini de etkileyecek ticari bir ortaklık girişimidir. Mal ticareti, mevzuata ilişkin işbirliği ve kurallar gibi üç ana sütundan oluşan TTIP, standart serbest ticaret anlaşmalarından (STA) çok daha kapsamlıdır. TTIP'nin iki blok piyasasında ve yayılma etkisi ile dünya ekonomisinde refah artışı sağlayacağı beklenmektedir. Atlantik okyanusunu tam anlamı ile birleştirecek olan bu girişimin istihdamdan dış ticarete, standartlardan kurallara geniş bir alanda değişiklikler getirmesi ve Ticarette Teknik Engellerin (TBT) kaldırılması, bürokrasinin ve prosedürlerin sadeleştirilmesi, rekabet ve şeffaflık gibi alanlarda ilerlemelere zemin sağlaması öngörülmüştür. AB, ABD ve Türkiye'nin dünya ve kendi aralarındaki dış ticaret (genel ve tarımsal) analizlerine yer verilerek TTIP'nin AB ve ABD ekonomilerine etkilerine ek olarak üçüncü ülkelerin ekonomilerine olan etkileri üzerine yorumlar yapılmıştır. TTIP'nin Türkiye genel ve tarımsal dış ticaretine olası etkilerini farklı senaryolar dahilinde inceleyen çalışmalarda TTIP'nin Türkiye dış ticaretine negatif etkilerinin olacağı öngörülmektedir. Ayrıca Gümrük Birliği çerçevesinde Türkiye'nin ve AB'nin STA işleyişi ve mevcut STA'larına ilişkin bilgilere yer verilmiştir. Ek olarak Türkiye'nin STA'larına ilişkin dış ticaret denge analizleri ve on yıllık dış ticaret tahminleri oluşturulmuştur. Anahtar Kelimeler: Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı, TTIP, Serbest Ticaret Anlaşmaları, STA,, Dış Ticaret, Tarımsal Dış Ticaret i

ABSTRACT Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) is a trade partnership initiative that will affect not only economies of United States of America (USA) and European Union (EU) but also global trade. TTIP which consist of three main pillars that are trade in goods, regulatory cooperation and rules, is far more comprehensive than standard Free Trade Agreements (FTA). It's expected that TTIP will provide more prosperity to both parties and to the world economy by spillover effect. It is foreseen that the initiative which will completely integrate Atlantic Ocean's both sides, will bring changes in employment, foreign trade, standards and rules, will provide basis for progresses in Technical Barriers to Trade (TBT), reducing red tape and procedures, competition and transparency. Analyses on foreign trade (total and agricultural) between EU, USA, Turkey and between these parties and the world are given and remarks are made on TTIP's effects on EU, USA and third parties' economies. In studies that examine TTIP's potential effects on Turkey's total and agricultural foreign trade within different scenarios, it is projected that TTIP will have negative effects on Turkey's foreign trade. Furthermore, information on Turkey's and EU's FTAs' state of play and FTAs in force are given within the scope of Customs Union. In addition, foreign trade balance analyses regarding to Turkey's FTAs and foreign trade projections for the next decade are generated. Key Words: Transatlantic Trade and Investment Partnership, TTIP, Free Trade Agreement, FTA, Foreign Trade, Agricultural Foreign Trade ii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TABLO LİSTESİ... vi ŞEKİLVE GRAFİK LİSTESİ... x 1. KISALTMALAR LİSTESİ... xii GİRİŞ... 1 2. SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI İLE İLGİLİ KAVRAM VE TANIMLAR... 3 2.1. GÜMRÜK BİRLİĞİ... 4 2.2. STA BİLEŞENLERİ VE ETKİLERİ... 5 3. TÜRKİYENİN SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI... 7 3.1. Yürürlükte Bulunan Serbest Ticaret Anlaşmaları... 9 3.1.1. Müzakere Süreci Tamamlanan Serbest Ticaret Anlaşmaları... 27 3.1.2. Müzakere Süreci Devam Eden Serbest Ticaret Anlaşmaları... 28 3.1.3. STA Kapsamında Tarım Alanında Taviz Verilen Ülkeler... 28 3.2. TÜRKİYE NİN SERBEST TİCARET ANLAŞMALARINA GENEL BAKIŞ... 29 4. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) VE SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI... 32 4.1. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) TİCARET ANLAŞMASI MÜZAKERE SÜRECİ... 33 4.2. AVRUPA BİRLİĞİ NİN (AB) SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI... 39 4.3. AVRUPA BİRLİĞİ NİN (AB) DEVAM EDEN MÜZAKERELER... 40 4.4. SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI TAMAMLANMIŞ FAKAT UYGULAMAYA GEÇMEMİŞ ÜLKELER... 44 4.5. HALİ HAZIRDAKİ SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI... 45 5. AVRUPABİRLİĞİ (AB) - AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD) TRANSATLANTİK TİCARET VE YATIRIM ORTAKLIĞI ANLAŞMASI (TTIP)... 47 6. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) VE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD)DIŞ TİCARET ANALİZİ... 48 iii

6.1. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) DIŞ TİCARETİ... 48 6.1.1. Avrupa Birliği (AB) Genel Dış Ticaret İstatistikleri... 49 6.1.1.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre AB Dış Ticaret İstatistikleri... 49 6.1.1.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre AB Dış Ticaret İstatistikleri... 52 6.1.2. Avrupa Birliği (AB) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri... 55 6.1.2.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre Avrupa Birliği (AB) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri... 56 6.1.2.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre Avrupa Birliği (AB) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri... 57 6.1.3. Avrupa Birliği (AB) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler ve Ülkeler... 58 6.1.3.1. Avrupa Birliği (AB) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler... 58 6.1.3.2. Avrupa Birliği (AB) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ülkeler... 62 6.2. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD) DIŞ TİCARETİ... 63 6.2.1. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Genel Dış Ticaret İstatistikleri... 63 6.2.1.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Genel Dış Ticaret İstatistikleri... 64 6.2.1.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Genel Dış Ticaret İstatistikleri... 67 6.2.2. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri... 70 6.2.2.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri... 71 6.2.2.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri... 72 6.2.3. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler ve Ülkeler 73 6.2.3.1. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler... 73 6.2.3.2. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ülkeler... 77 6.3. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) VE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD) İKİLİ DIŞ TİCARETİ... 78 iv

6.3.1. Avrupa Birliği (AB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İkili Genel Dış Ticaret İstatistikleri... 79 6.3.2. Avrupa Birliği (AB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İkili Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri... 83 6.4. TRANSATLANTİK TİCARET VE YATIRIM ORTAKLIĞI ANLAŞMASI (TTIP) VE ETKİLERİ... 85 6.4.1. Pazara Giriş... 85 6.4.2. Mevzuata İlişkin İşbirliği... 89 6.4.3. Kurallar... 92 6.5. TÜRK DIŞ TİCARETİNE ETKİLERİ... 96 6.5.1. Türkiye nin Dünya, Avrupa Birliği (AB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İle Dış Ticareti... 101 6.5.1.1. Türkiye - Dünya Dış Ticaret İstatistikleri... 103 6.5.1.2. Türkiye'nin Avrupa Birliği (AB) - Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile Dış Ticareti 116 6.5.2. Türkiye Dış Ticaret Tahminleri... 121 6.6. TRANSATLANTİK TİCARET VE YATIRIM ORTAKLIĞI ANLAŞMASI (TTIP) MEDYA YANSIMALARI... 122 6.6.1. Yabancı Medya... 122 6.6.2. Yerel Medya... 124 SONUÇ... 126 7. METODOLOJİ... 129 8. KAYNAKÇA... 131 v

TABLO LİSTESİ 1. Tablo - Türkiye-Arnavutluk Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 10 2. Tablo - Türkiye-Bosna ve Hersek Dış Ticaret Trendi 1993-2013... 11 3. Tablo -Türkiye-EFTA Ülkeleri Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 12 4. Tablo - Türkiye-Fas Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 13 5. Tablo - Türkiye-Filistin Dış Ticaret Trendi 1995-2013... 14 6. Tablo - Türkiye-Gürcistan Dış Ticaret Trendi 1992-2013... 15 7. Tablo - Türkiye-İsrail Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 16 8. Tablo - Türkiye-Karadağ Dış Ticaret Trendi 2006-2013... 17 9. Tablo - Türkiye-Makedonya Dış Ticaret Trendi 1993-2013... 18 10. Tablo - Türkiye-Mısır Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 19 11. Tablo - Türkiye-Sırbistan Dış Ticaret Trendi 2006-2013... 20 12. Tablo - Türkiye-Suriye Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 21 13. Tablo - Türkiye-Şili Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 22 14. Tablo - Türkiye-Tunus Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 23 15. Tablo - Türkiye-Ürdün Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 24 16. Tablo - Türkiye-Güney Kore Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 25 17. Tablo - Türkiye-Mauritius Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 26 18. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti... 49 19. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-1... 50 20. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-2... 50 21. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti... 52 22. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-1... 53 23. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-2... 54 24. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 56 25. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 57 26. Tablo AB Dünya İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 58 vi

27. Tablo AB Dünya İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 58 28. Tablo AB Dünya Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 59 29. Tablo AB Dünya Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013... 59 30. Tablo AB Dünya Tarımsal İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 60 31. Tablo AB Dünya Tarımsal İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 60 32. Tablo AB Dünya Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 61 33. Tablo AB Dünya Tarımsal İthalatı İlk 20 Ürün 2013... 61 34. Tablo Avrupa Birliği Dünya Genel Dış Ticareti 2013... 62 35. Tablo Avrupa Birliği Dünya Tarımsal Dış Ticareti 2013... 62 36. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti... 64 37. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-1... 65 38. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-2... 65 39. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti... 67 40. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-1... 68 41. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-2... 69 42. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 71 43. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 72 44. Tablo ABD Dünya İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 73 45. Tablo ABD Dünya İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 73 46. Tablo ABD Dünya Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 74 47. Tablo ABD Dünya Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013... 74 48. Tablo ABD Dünya Tarımsal İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 75 49. Tablo ABD Dünya Tarımsal İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 75 50. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 76 51. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal İthalatı İlk 20 Ürün 2013... 76 52. Tablo - ABD - Dünya Genel Dış Ticareti 2013... 77 53. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti 2013... 77 vii

54. Tablo AB ABD Genel Dış Ticareti... 79 55. Tablo - AB - ABD Dış Ticareti-1... 80 56. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-2... 80 57. Tablo AB ABD Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 82 58. Tablo AB ABD Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013... 82 59. Tablo AB ABD Tarımsal Dış Ticareti, SITC... 83 60. Tablo AB ABD Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 84 61. Tablo AB ABD Tarımsal İthalatı İlk 20 Ürün 2013... 84 62. TTIP'nin Genel İhracat Üzerindeki Etkisi... 99 63. Tablo - TTIP'nin Tarımsal İhracat Üzerindeki Etkisi... 100 64. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti... 103 65. Tablo - Türkiye Dünya Dış Ticareti-1... 104 66. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti-2... 104 67. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti-1... 106 68. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti-2... 107 69. Tablo Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 108 70. Tablo Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 109 71. Tablo - Türkiye - Dünya Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 111 72. Tablo - Türkiye - Dünya Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013... 111 73. Tablo - Türkiye - Dünya Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 113 74. Tablo - Türkiye - Dünya Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013... 113 75. Tablo - Türkiye - Dünya Genel Dış Ticareti 2013... 114 76. Tablo - Türkiye - Dünya Tarımsal Dış Ticareti 2013... 114 77. Tablo - Türkiye - AB - ABD - Dünya Dış Ticareti-1... 116 78. Tablo - Türkiye - AB - ABD - Dünya Dış Ticareti-2... 116 79. Tablo - Türkiye - AB - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti-1... 118 80. Tablo - Türkiye - AB - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti-2... 118 viii

81. Tablo - Türkiye - AB - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti-1... 119 82. Tablo - Türkiye - AB - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti-2... 119 83. Tablo - Genel Dış Ticaret Tahmini Bağımlı Model... 121 84. Tablo - Genel Dış Ticaret Tahmini Bağımsız model... 121 85. Tablo - Tarımsal Dış Ticaret Tahmini Bağımlı Model... 121 86. Tarımsal Dış Ticaret Tahmini Bağımsız Model... 121 ix

ŞEKİLVE GRAFİK LİSTESİ 1. Grafik - Türkiye-Arnavutluk Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 10 2. Grafik - Türkiye-Bosna ve Hersek Dış Ticaret Trendi 1993-2013... 11 3. Grafik - Türkiye-EFTA Ülkeleri Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 12 4. Grafik - Türkiye-Fas Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 13 5. Grafik - Türkiye-Filistin Dış Ticaret Trendi 1995-2013... 14 6. Grafik - Türkiye-Gürcistan Dış Ticaret Trendi 1992-2013... 15 7. Grafik - Türkiye-İsrail Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 16 8. Grafik - Türkiye-Karadağ Dış Ticaret Trendi 2006-2013... 17 9. Grafik - Türkiye-Makedonya Dış Ticaret Trendi 1993-2013... 18 10. Grafik - Türkiye-Mısır Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 19 11. Grafik - Türkiye-Sırbistan Dış Ticaret Trendi 2006-2013... 20 12. Grafik - Türkiye-Suriye Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 21 13. Grafik - Türkiye-Şili Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 22 14. Grafik - Türkiye-Tunus Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 23 15. Grafik - Türkiye-Ürdün Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 24 16. Grafik - Türkiye-Güney Kore Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 25 17. Grafik - Türkiye-Mauritius Dış Ticaret Trendi 1980-2013... 26 18. Harita - AB Dış Ticaret ve Anlaşmalar Haritası... 34 19. Şema - Avrupa Birliği STA Süreci... 38 20. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti... 49 21. Grafik - AB - Dünya İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 51 22. Grafik - AB - Dünya İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 51 23. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti... 52 24. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 56 25. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 57 26. Grafik - ABD - Dünya Dış Ticareti... 64 x

27. Grafik - ABD - Dünya İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 66 28. Grafik - ABD - Dünya İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 66 29. Grafik - ABD - Dünya Dış Ticareti... 67 30. Grafik - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 71 31. Grafik - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 72 32. Grafik AB ABD Genel Dış Ticareti... 79 33. Grafik - AB - ABD İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 81 34. Grafik - AB - ABD İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 81 35. Grafik AB ABD Tarımsal Dış Ticareti... 83 36. Grafik Türkiye Dünya Dış Ticareti... 103 37. Grafik -Türkiye - Dünya İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 105 38. Grafik - Türkiye - Dünya İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013... 105 39. Grafik Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 108 40. Grafik Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti... 109 41. Grafik - Türkiye - Dünya İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 110 42. Grafik - Türkiye - Dünya İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 110 43. Grafik - Türkiye - Dünya Tarımsal İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 112 44. Grafik - Türkiye - Dünya Tarımsal İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013... 112 45. Grafik - Türkiye İhracat Pazarındaki Pay Değişimi... 117 46. Grafik - Türkiye İthalat Pazarındaki Pay Değişimi... 117 47. Grafik - Türkiye Tarımsal İhracat Pazarındaki Pay Değişimi... 120 48. Grafik - Türkiye Tarımsal İthalat Pazarındaki Pay Değişimi... 120 xi

1. KISALTMALAR LİSTESİ AB ABD ACP ASEAN BSEC CEPR : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Pasifik Ülkeleri : Güney Doğu Asya Uluslar Birliği : Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü : Londra Ekonomik Politika Araştırma Merkezi (Centre for Economic Policy Research, London) CODEX CIA : Kodeks Alimentarius : Merkezi İstihbarat Teşkilatı D-8 : Gelişen Sekiz Ülke DYY ECO EFTA : Doğrudan Yabancı Yatırım : Ekonomik İşbirliği Teşkilatı : Avrupa Serbest Ticaret Birliği-Avrupa Serbest Ticaret Alanı (Norveç, İsviçre, Lihtenştayn ve İzlanda) EAGÜ : En Az Gelişmiş Ülkeler G-8 : Sekizler Grubu GB GCC GDO GOÜ GSYİH GSH GTAP HS : Gümrük Birliği : Körfez İşbirliği Konseyi : Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar : Gelişmekte Olan Ülkeler : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Gayri Safi Hasıla : Küresel Ticaret Analizi Projesi (Global Trade Analysis Project) : Dünya Gümrük Organizasyonu Uyumlaştırılmış Mal Tanım ve Kod Sistemi Harmonize Sistem xii

KEİ KOBİ IMF İİT IPPC IPR İSEDAK MERCOSUR OECD OIC OIE OTP SITC SPS STA TCMB TBT TTA TPP TTIP (T-TIP) TÜİK UN UNSD UNCTAD UNCOMTRADE WB WTO : Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler : Uluslararası Para Fonu : İslam İşbirliği Teşkilatı : Uluslararası Bitki Koruma Konvansiyonu : Fikri Mülkiyet Hakları : İİT Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi : Güney Ortak Pazarı, Mercado Común Del Sur : Ekonomik İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı : İslam İşbirliği Teşkilatı : Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü : Ortak Ticaret Politikası : Birleşmiş Milletler Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması : Sağlık ve Bitki Sağlığı : Serbest Ticaret Anlaşması : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : Ticarette Teknik Engeller : Tercihli Ticaret Anlaşması : Trans Pasifik Ortaklığı : Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı : Türkiye İstatistik Kurumu : Birleşmiş Milletler : Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı : Birleşmiş Milletler Ticaret İstatistikleri Veri Tabanı : Dünya Bankası : Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) xiii

GİRİŞ Ticaret söz konusu olunca ülkelerin komşuluk ilişkileri sadece sınır komşuluğu olmaktan çıkar ve büyük önem kazanır. En büyük ticaret ortağı olmasının yanında Avrupa ve Türkiye nin komşuluk ve ticaret ilişkilerinin tarihinin, Avrupa Ekonomik Topluluğu nun (AET) kuruluşundan da eski olduğunu unutmamak gerekir. AET tam üyelik başvurusunun ardından geçiş döneminde tamamlanması planlanan Gümrük Birliği'nin, sadece bir ticari işbirliği olmaması, Avrupa ve Türkiye nin ticaret tarihini tamamen değiştirmesi ve bir adım öteye götürecek bir girişim olması düşünülmekteydi. Gümrük Birliği, ülkeler arasında herhangi bir gümrük vergisi veya tarifesi olmadan ticaret yapılması, üçüncü ülkelerden yapılan ithalata ortak bir dış tarife uygulanması ve ortak ticaret politikalarının uygulanması demektir (Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu, 2015). Gümrük Birliği, sanayi ürünlerini ve işlenmiş tarım ürünlerini kapsamakta, iki ülke arasında ithalat ve ihracatta gümrük vergilerinin ve eş vergilerin, miktar kısıtlamalarının ve eş etkili tedbirlerin kaldırılmasını öngörmektedir (Karlı, 2004). Üstelik Türkiye Avrupa Birliği ne (AB) tam üyelik nihai hedefi doğrultusunda, bir gümrük birliği entegrasyonunun gerektirdiği koşulların çok ötesinde yükümlülük altına girmiş, mal ticaretinin serbestleştirilmesi ve üçüncü ülkelere ortak ticaret politikası uygulanması yanında, hizmet ticareti, gümrük mevzuatı, rekabet politikası, devlet yardımları, anti-damping mevzuatı ve fikri mülkiyet hakları gibi konularda hukuksal ve kurumsal düzenlemelerin yapılmasını kararlaştırmıştır (Gökalp M.F., 2004). Türkiye nin, Avrupa Birliği ile arasındaki Gümrük Birliği ilişkisi uyarınca, AB nin Ortak Ticaret Politikasını üstlenme yükümlülüğü bulunmakta olup, üçüncü ülkelere yönelik olarak AB nin Tercihli Ticaret Sistemi üstlenilmektedir. Bu kapsamda, Türkiye, AB nin Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) akdettiği ülkelerle karşılıklı yarar esasına dayalı benzer anlaşmalar akdetmektedir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). Bugüne kadar, AB üyelikleri nedeniyle STA ları feshedilen 11 adet Merkezi ve Doğu Avrupa ülkesi hariç, 18 ülke ile STA imzalanmıştır (EFTA, İsrail, Makedonya, Bosna ve Hersek, Filistin, Tunus, Fas, Suriye, Mısır, Arnavutluk, Gürcistan, Karadağ, Sırbistan, Şili, Ürdün, Lübnan, Mauritius ve Güney Kore). Söz konusu STA lardan, Lübnan ile imzalanan Anlaşma dışındaki 17 ülke veya ülke grubuyla STA'lar halihazırda yürürlükte olup, Lübnan 1

STA'sı Lübnan tarafının, Kosova ve Malezya STA'ları ise taraflarca iç onay süreçlerinin tamamlanmasının ardından yürürlüğe girecektir. Ayrıca Gana ve Moldova ile STA müzakereleri tamamlanmış olup, yakın bir zamanda imzalanması hedeflenmektedir. Güney Kore ile imzalanan STA 1 Mayıs 2013 tarihinde, Mauritius ile imzalanan STA ise 1 Haziran 2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). Gümrük Birliği çerçevesinde dış ticaret politikasını şekillendiren Türkiye, GB'nin halihazırdaki dış ticareti üzerindeki olumsuz etkilerine çözüm ararken yeni bir sınav ile karşı karşıya kalmıştır. AB ile Amerika Birleşik Devletleri (ABD) arasında dünyanın en büyük ticaret anlaşması Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı Anlaşması kısaca T-TIP imzalanmak üzere ve Türkiye bu anlaşmanın ne AB tarafında ne de ABD tarafındadır. TTIP, potansiyeli, vaat ettikleri ve hazırlıkları itibarı ile bugüne kadar benzeri görülmemiş bir anlaşma olma niteliğindedir. Anlaşma sonuçlanırsa sadece iki blok arasındaki Atlantik Okyanusu'nu aşmayacak, etkileri tüm dünya tarafından hissedilecek ve tarafların ortaklık girişimi tüm dünya dış ticaretinin parametrelerini değiştirecektir. Bu sebeple söz konusu anlaşmanın muhtemel avantaj ve dezavantajlarını en objektif şekilde tahlil etmek gerekmektedir. Bu çalışmada Türkiye nin imzaladığı STA lar ve STA'ların Türkiye dış ticareti üzerine etkilerinin yanısıra 8 Temmuz 2013 tarihinde ilk müzakerelerin başlamasından bu güne AB ve ABD arasındaki Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı (TTIP) Anlaşması ve bunun Türkiye dış ticareti ve tarım sektörü üzerindeki muhtemel etkileri üzerinde araştırma, uzman görüşleri ve sayısal gösterge ve analizlere yer verilerek anlaşmanın analizi yapılacaktır. 2

2. SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI İLE İLGİLİ KAVRAM VE TANIMLAR Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA), taraf ülkelerin kendi aralarında gümrük vergisi ve kısıtlamalarını kaldırmaları, ancak üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifeleri oluşturmamaları, anlaşma dışında kalan üçüncü ülkelere her üye ülkenin kendi milli gümrük tarifesini uygulayabildiği bir ekonomik birleşmedir. STA da gümrük birliğinden farklı olarak üçüncü ülkelere ortak bir gümrük tarifesi uygulanmamaktadır. Ayrıca Gümrük Birliği nde serbest dolaşım ilkesi geçerli iken STA da ise menşe kuralları uygulanır (İstanbul İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, 2010). Türkiye nin AB nin Ortak Ticaret Politikasına (OTP) uyumu süresince taahhüt ettiği yükümlülükler, Türkiye nin dış ticaret politikasını belli başlı karşılıklı tavizler dışında bütünüyle etkiler durumdadır. Başka bir ifadeyle Türkiye, sadece AB nin STA müzakereleri yürüttüğü ülkelerle STA imzalayabilmektedir. Söz konusu anlaşmaların niteliği hakkında yorum yapabilmek için gerekli tanımlamaların yapılması gerekmektedir. Bu çerçevede, STA lar, komşu ve çevre ülkelerle dış ticaretin geliştirilmesi; ihracatçıların dış pazarlarda, başta AB ülkelerinin müteşebbisleri olmak üzere rakipleri ile eşit şartlarda rekabet edebilmesinin temini; karşılıklı yatırımların artırılması ve müşterek teşebbüslerle ülkenin uluslararası rekabet gücünün artırılması bakımından önem taşımaktadır. Bu kapsamda, Türkiye'nin AB tarafından imzalanmış STA ların içeriğini aynen kabul etme yükümlülüğü bulunmamakta olup, gerçekleştirilen müzakerelerde sanayi ve ticaret politikası öncelikleri ile ülke hassasiyetleri göz önüne alınmaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 3

2.1. GÜMRÜK BİRLİĞİ GB süreci, 1963 yılında Türkiye AET ile Ankara Anlaşması olarak bilinen bir Ortaklık Anlaşması imzalanması ile başladı. Anlaşma, Türkiye'nin AB Ortak Pazarı'na, kurulacak bir gümrük birliği vasıtasıyla kademeli olarak katılımı için aşağıda belirtilen üç aşamayı öngörmekteydi: Hazırlık aşaması (1964 1970),Geçiş (1973 1995),Nihai aşama (1996'dan tam ekonomik entegrasyona kadar). 1973 yılında hazırlık aşamasının sonuna gelindiğinde, iki taraf arasında gümrük vergilerinin kaldırılmasını amaçlayan bir Ek Protokol benimsenmiştir. Bu protokole göre AB, Türk kökenli sanayi malları üzerindeki gümrük vergilerini geçiş döneminin en başından itibaren kaldırırken, Türkiye'nin AB sanayi malları üzerindeki gümrük vergilerini kaldırması kademeli olarak gerçekleşecekti. Türkiye'nin Gümrük Birliği'nin uygulamaya konmasını tamamlaması için 22 yıllık bir süre öngörülmüştü.1995yılında, geçiş döneminin tamamlanmasından sonra, Gümrük Birliği Kararı kabul edilerek Türkiye, AB sanayi mallarına uygulanan gümrük vergilerini kaldırdı. Karar 1 Ocak 1996'da yürürlüğe girdi (Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu, 2015). GB kapsamı ise genel olarak endüstriyel ve işlenmiş tarımsal ürünlerinden oluşmakta olup, üçüncü ülkelerden gelecek bazı sanayi ürünleri için Topluluk tarafından uygulanan Ortak Dış Tarife'ye ilişkin uyumlaştırma 1 Ocak 2001 tarihinde tamamlanmıştır. Otomobil, ayakkabı, deri ürünleri ve mobilya gibi ürünleri kapsayan bu gruba 'hassas malzemeler' denmektedir. Avrupa Topluluğu'nun 3448/93 sayılı Konsey Yönetmeliği'nde sıralanan, işlenmiş tarımsal ürünler de Gümrük Birliği'ne dahil edilmiştir. AB'nin işleyişiyle uyumlu bir şekilde geliştirilen yeni mevzuat çerçevesinde söz konusu ürünlerden birinin ithali durumunda, gümrük vergileri tarımsal ve endüstriyel paylara ayrılır; endüstriyel vergiler uygulanmazken, tarımsal pay AB'de kullanılan vergi oranlarına uyarlanır. Türkiye nin Gümrük Birliği'ne katılımı ayrıca, Türk teknik standartlarının AB gerekleriyle uyumlaştırılmasının yanı sıra fikri, sınai ve ticari mülkiyet hakları konusundaki çeşitli anlaşmalara taraf olması anlamına da gelmektedir (Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu, 2015). 4

2.2. STA BİLEŞENLERİ VE ETKİLERİ STA sonrasında anlaşma etkileri göz önünde bulundurulduğunda, ilgili ülkeler arasında sadece ticari ve ekonomik ilişkilerinin değil, aynı zamanda siyasi ilişkilerinin de daha istikrarlı bir yapıya kavuşması dikkat çekicidir. STA akdedilmesi sonrasında, STA ya taraf ülkeler arasında oluşturulan Ortaklık Konseyi ve Ortaklık Komitelerinin, en üst seviyede siyasi ve bürokratik temsilcileri bir araya getirerek karşılıklı olarak yeni işbirliği imkanlarının gözden geçirilmesine fırsat verdiği, STA lar sayesinde ülkelerin birbirlerinin ekonomik ve ticari potansiyelleri konusundaki farkındalığın arttığı ve iş adamları arasındaki karşılıklı anlayışın geliştiği bunun sonucunda da ilgili ülkelerle dostluk bağlarının daha da pekiştiği izlenmektedir. STA imzalamak için girişimde bulunulan ve/veya müzakerelerin devam ettiği ülkeler açısından anlaşmaların statik etkileri, diğer bir deyişle anlaşma eğer bugün yürürlüğe girmiş olsalar ortaya çıkacak etkiler hakkında çeşitli genel denge modelleri kullanmak suretiyle öngörülerde bulunmak mümkündür. Anlaşmanın orta ve uzun vadede ortaya çıkan dinamik etkileri hakkında da yine bu modeller vasıtasıyla tahmin yapılabilmektedir. Bu alanda yapılan çalışmalar ortaya koymaktadır ki; bu tür bölgesel entegrasyonlar, ölçek ekonomilerine yol açarak maliyet düşüşü ve kaynak verimliliği sağlamakta, dışa açık rekabetçi bir ekonomik altyapının tesisi suretiyle ülkenin uluslararası rekabet gücünü artırmakta, milli geliri, toplumsal refahı yükseltmektedir. Ayrıca karşılıklı yatırımların artırılması yönünde daha uygun bir ortamın tesisini sağlamaktadır (İstanbul İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, 2010). Özetle STA lar; İhracatçıların başta çevre ve komşu ülkeler olmak üzere, hedef pazarlara giriş imkanlarının artırılmasını; Batı Avrupa pazarlarına olan bağımlılığının azaltılmasını; İhracatçıların üçüncü ülke pazarlarında, başta AB ülkelerinin müteşebbisleri olmak üzere, rakipleri ile eşit şartlara sahip olmasını; İhracatın, tarife ve tarife dışı engellerin kaldırılması suretiyle, ürün bazında çeşitlendirilmesini ve miktar bazında artırılmasını; 5

Tanınan tercihler sayesinde, STA ülkelerinin ara malı ve nihai mamullerini Türkiye'den tedarik etmelerinin temin edilmesini; Dışa açık rekabetçi bir altyapının tesis ile ülke ekonomisinin uluslararası rekabet gücünün artmasını; İç pazarda durgunluk yaşandığında söz konusu durgunluğun ekonomi üzerindeki etkilerinin azaltılmasını; Mal ticaretinin yanı sıra hizmet ticaretinde de pazara giriş imkânlarının sağlanmasını; Sanayicilere ucuz girdi teminini; Türkiye nin tercihli ticaret imkânlarından yararlanmak isteyen doğrudan yabancı sermayeli yatırımların artmasını, sağlamaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 6

3. TÜRKİYENİN SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI Türkiye, AB nin tercihli ticaret rejimlerini üstlenme konusunda büyük gayret sarf etmektedir. Bu süreç, Türkiye-AB Gümrük Birliği kapsamındaki yükümlülüğün yerine getirilmesi açısından önem arz ettiği gibi, yüksek koruma oranları ile kendi pazarlarını koruyan ülkelere ülkemizin düşük seviyelerde olan Topluluk Ortak Gümrük Tarifesi uygulaması nedeniyle sağladığı tek yanlı avantajı, STA lar kapsamında pazar açılımı suretiyle karşılıklı hale getirmek açısından da son derece önemlidir. AB ile STA sı olup da halen Türkiye ile STA imzalamamış başlıca ülkeler Meksika, Güney Afrika Cumhuriyeti, Cezayir dir. Bu ülkeler ile temaslar ısrarlı içimde devam ettirilmektedir. Bugüne kadar, Türkiye 33 adet STA imzalanmış olup bunlardan Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleriyle akdedilmiş olan 11 adet STA, bu ülkelerin AB üyelikleri nedeniyle feshedilmiştir. Geriye kalan 17 adet STA (EFTA, İsrail, Makedonya, Bosna ve Hersek, Filistin, Tunus, Fas, Suriye 1, Mısır, Arnavutluk, Gürcistan, Karadağ, Sırbistan, Şili, Ürdün, Mauritius ve Güney Kore) hâlihazırda yürürlükte olup Lübnan STA sı Lübnan tarafının, Kosova, Malezya, Moldova ve Faroe Adaları STA ları ise her iki tarafın iç onay süreçlerinin tamamlanmasını müteakip yürürlüğe girecektir. Ayrıca Gana STA sı müzakereleri tamamlanmış olup, anlaşmanın yakın zamanda imzalanması hedeflenmektedir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). Diğer taraftan; üçüncü ülkelerle STA akdedilmesine yönelik çalışmalar çerçevesinde; 13 ülke/ülke grubu (Peru, Ekvator, Meksika, Japonya, Singapur, Ukrayna, Kolombiya, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kamerun, Seyşeller, Körfez İşbirliği Konseyi, Libya ve MERCOSUR) ile STA müzakereleri devam etmektedir. Ayrıca, 10 ülke/ülke grubu (ABD, Kanada, Tayland, Hindistan, Endonezya, Vietnam, Orta Amerika Topluluğu, Afrika Karayip Pasifik Ülkeleri, Cezayir ve Güney Afrika Cumhuriyeti) nezdinde de STA müzakerelerine başlama girişiminde bulunulmuştur (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 1 Türkiye ile Suriye Arasında Serbest Ticaret Alanı Tesis Eden Ortaklık Anlaşması 6 Aralık 2011 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile askıya alınmıştır.ilgili metin 14 Aralık 2011 Tarihli ve 28142 Sayılı Resmî Gazetede yer almaktadır. 7

STA ların sağladığı pazara giriş imkânları değerlendirildiğinde, 2000-2012 döneminde, genel ihracat artış oranı %446 iken STA ülkelerine ihracatın artış oranının %551 olduğu görülmektedir. Böylece, anılan ülkelere ihracatı 2000 yılındaki 2,2 milyar dolar seviyesinden, 2012 yılında 14,5 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. Diğer taraftan, aynı dönem için, genel ithalat artış oranı %340 olarak gerçekleşirken, STA ülkelerinden ithalatın artış oranı %280 olmuştur. Böylece, anılan ülkelerden ithalat 2000 yılındaki 2,8 milyar dolar seviyesinden, 2012 yılında 10,7 milyar dolar seviyesine yükselmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 18 STA ortağı; 273 milyon nüfus potansiyeli olan bir Pazar, 3,5 trilyon $ gayri safi hasıla, 1,2 trilyon dolarlık ithalat pazarını ifade etmekle birlikte, söz konusu ortaklarla 2013 yılı itibariyle ihracatın %9,7 sini, ithalatın ise %9,2 sini teşkil etmektedir. Ticaret Hacmi incelendiğinde Türkiye toplam ticaret hacminin yaklaşık %10'u STA ortakları ile yapılmaktadır. Tarımsal ticaret hacminin ise %12'den fazlası Türkiye ile STA sı bulunan ülkeler arasında yapılmıştır. Ayrıca AB ile STA sı bulunup Türkiye ile henüz STA imzalamamış ülkeler başta Meksika, Güney Afrika, Orta Afrika, Cezayir, Kolombiya ve Peru dan AB ye 693 milyar $ ihracat yapılmaktadır. AB nin STA girişimlerinin olduğu ülkelerden (ABD, Japonya, Hindistan, Kanada, MERCOSUR, Tayland, Malezya ve Vietnam) ithalatı ise 5 trilyon doların üzerindedir. Bu durum aleyhine ticaret sapması ve rekabet konularında Türkiye nin hassasiyetlerini arttırmaktadır. 8

3.1. Yürürlükte Bulunan Serbest Ticaret Anlaşmaları Önceki başlıklarda da belirtildiği gibi Türkiye nin yapacağı STA lar OTP bütünleşmesi ve Gümrük Birliği gereğince sadece AB nin STA imzaladığı ülkelerle yapılabilmektedir. Hali hazırda yürürlükte Türkiye ile STA imzalayan ülkeler; Arnavutluk, Bosna ve Hersek, EFTA, Fas, Filistin, Gürcistan, İsrail, Karadağ, Makedonya, Mısır, Sırbistan, Suriye, Şili, Tunus, Ürdün, Güney, Kore, Mauritius dur. Alt başlıklarda yapılan Yürürlükteki Serbest Ticaret Anlaşmaları 2 ile ilgili kısa bilgilere yer verilmiştir. 2 Türkiye tarafından imzalanmış ve yürürlükte olan tüm STA lar ayrıntılı olarak http://www.ekonomi.gov.tr/sta adresinden ulaşılabilmektedir. 9

ARNAVUTLUK Türkiye ile Arnavutluk arasındaki STA, 22 Aralık 2006 tarihinde Tiran da 3 imzalanmış, 1 Mayıs 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 1. Tablo - Türkiye-Arnavutluk Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞER ÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 31 1 29 130 14 116 161 16 145 2005 33 1 32 158 15 143 191 16 175 2006 33 1 32 181 11 170 214 13 202 2007 36 2 34 259 22 236 295 24 271 2008 39 3 35 267 33 234 306 37 269 2009 33 2 31 240 3 237 273 5 268 2010 36 2 34 205 84 121 241 87 154 2011 40 3 38 230 123 107 271 126 145 2012 40 3 37 216 96 120 256 99 157 2013 41 2 39 225 80 145 267 82 184 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 1. Grafik - Türkiye-Arnavutluk Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 300 250 200 150 100 50 0-50 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Arnavutluk ile genel ticaret dengesinde artış gözlenmiştir olup söz konusu artışın kaynağının sanayi ürünleri olduğu söylenebilir. Bunun yanında Arnavutluk ile yapılan STA ile tarımsal dış ticaret dengesinin Türkiye lehine doğrusal trend ile arttığı söylenebilir fakat ticaret dengesinin artışında sanayi ürünleri etkili olmuştur. 3 Tiran Arnavutluk Cumhuriyeti'nin başkenti ve en büyük şehridir. 10

BOSNA - HERSEK Türkiye ile Bosna ve Hersek arasındaki STA, 1 Temmuz 2003 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Anlaşma Bakanlar Kurulu Kararı ile Anlaşmanın ekini teşkil eden Menşe Protokolü ise 2 Aralık 2011 tarih ve 28130 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile tadil edilmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 2. Tablo - Türkiye-Bosna ve Hersek Dış Ticaret Trendi 1993-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2005 24 0 24 104 15 89 128 15 113 2006 24 0 24 126 9 117 151 9 141 2007 30 2 29 415 20 395 445 21 424 2008 38 6 33 534 19 515 572 25 548 2009 35 18 17 192 34 158 227 52 175 2010 30 28 2 194 44 150 224 72 152 2011 34 5 29 235 85 150 269 90 179 2012 33 3 30 219 109 110 252 112 140 2013 34 30 4 241 94 146 274 124 150 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 2. Grafik - Türkiye-Bosna ve Hersek Dış Ticaret Trendi 1993-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 600 500 400 300 200 100 0-100 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Bosna-Hersek ile imzalanan STA nın yürürlüğe giriş tarihinden itibaren değerlendirilecek olursa,2008-2009 kriz döneminde Türkiye lehine dış ticaret dengesinde keskin bir artış gözlemlenmiş fakat kriz sonrası dış ticaret hacmi ve dış ticaret dengesi doğrusal artışına devam etmiştir. 11

EFTA (NORVEÇ, İSVİÇRE, LİHTENŞTAYN VE İZLANDA) EFTA ülkeleri ile Türkiye Serbest Ticaret ve İşbirliği Anlaşması 10 Aralık 1991 de Cenevre 4 de imzalanmış ve 1992 yılında yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 3. Tablo -Türkiye-EFTA Ülkeleri Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞER ÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 100 48 52 567 3.863-3.297 667 3.911-3.245 2005 151 50 101 670 4.390-3.720 821 4.440-3.619 2006 130 66 64 1.059 4.457-3.397 1.189 4.522-3.333 2007 132 77 55 1.196 5.698-4.502 1.328 5.775-4.447 2008 154 112 41 3.108 6.105-2.997 3.262 6.218-2.956 2009 135 120 15 4.200 2.661 1.540 4.336 2.781 1.555 2010 135 163-28 2.282 3.839-1.558 2.416 4.002-1.586 2011 152 197-45 1.736 5.649-3.913 1.887 5.846-3.958 2012 150 181-32 2.452 5.057-2.605 2.601 5.238-2.637 2013 158 196-39 1.504 10.456-8.952 1.662 10.652-8.990 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 3. Grafik - Türkiye-EFTA Ülkeleri Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 4.000 2.000 0-2.000-4.000-6.000-8.000-10.000 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları EFTA ülkeleri ile imzalanan STA nın yürürlüğe giriş tarihinden itibaren, dış ticaret istatistikleri göz önüne alındığında dış ticaret hacminin yıldan yıla arttığı ve dış ticaret dengesinin Türkiye aleyhinde olduğunu Grafik 3 'den gözlemlenebilir, fakat artışın sebebi olarak STA göstergesini kullanmak istatistiksel olarak anlamlı değildir. Bunun sebeplerinden biri Türkiye'nin İsviçre ile olan altın ticaretidir. 4 Cenevre İsviçre nin en kalabalık üçüncü şehridir. 12

FAS 7 Nisan 2004 tarihinde Ankara da imzalanmış olan Türkiye-Fas STA, 1 Ocak 2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 4. Tablo - Türkiye-Fas Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 15 2 14 315 104 210 330 106 224 2005 16 6 10 355 137 218 371 143 228 2006 15 12 3 537 162 375 551 174 377 2007 14 12 2 708 187 521 722 198 523 2008 14 15 0 944 346 598 958 361 597 2009 22 7 15 577 227 349 599 235 364 2010 9 22-13 615 375 240 624 397 227 2011 19 11 8 902 409 493 921 420 501 2012 29 14 15 986 415 571 1.015 429 585 2013 28 43-15 1.165 529 636 1.193 572 621 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 4. Grafik - Türkiye-Fas Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 700 600 500 400 300 200 100 0-100 -200 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Fas ile imzalanan anlaşma yürürlüğe giriş tarihinden itibaren değerlendirilecek olursa, 2006 yılından itibaren sırası ile bir önceki yıla göre %14,1, %40, -%23,3, %19,1, % 46,1 %15,5 toplam dış ticarette artış gözlenmiştir. Tarımsal dış ticaretin ise yıllar içinde hacim olarak arttığını fakat dış ticaretin gelişmesinde değişimin kaynağı tarım dışı ticaret olduğu ve imzalanan STA nın ticaretin gelişmesinde etkisi olduğu söylenebilir. 13

FİLİSTİN 20 Temmuz 2004 tarihinde İstanbul da imzalanan Türkiye-Filistin STA, 1 Haziran 2005 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 5. Tablo - Türkiye-Filistin Dış Ticaret Trendi 1995-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞER ÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 7 0 7 2 1 1 9 1 8 2005 8 0 8 1 0 1 9 0 9 2006 16 0 16 5 0 5 21 1 21 2007 17 0 17 4 1 3 21 1 20 2008 15 0 15 6 0 5 21 0 20 2009 21 0 21 9 0 8 30 0 29 2010 30 0 29 11 0 10 40 1 40 2011 41 0 41 8 0 8 49 0 49 2012 47 0 46 16 0 16 63 0 62 2013 56 1 55 20 0 20 76 1 74 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 5. Grafik - Türkiye-Filistin Dış Ticaret Trendi 1995-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Filistin ile imzalanan anlaşma yürürlüğe giriş tarihinden itibaren değerlendirilecek olursa Türkiye'nin diğer anlaşmalarından farklı olarak genel ticaret dengesindeki değişimin kaynağı tarımsal ürün dış ticareti olarak görülmektedir. İkili ticaret hacminin artmasında STA etkisi istatistiksel olarak anlamlıdır. 14

GÜRCİSTAN Türkiye Cumhuriyeti ile Gürcistan arasındaki STA, 21 Kasım 2007 tarihinde Tiflis te imzalanmış olup, 1 Kasım 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 6. Tablo - Türkiye-Gürcistan Dış Ticaret Trendi 1992-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 48 0 48 151 300-148 200 300-101 2005 42 1 41 230 288-59 272 290-18 2006 46 1 45 362 344 18 408 345 63 2007 46 3 43 601 287 314 646 290 357 2008 78 8 70 920 517 403 998 525 473 2009 60 32 28 703 253 449 763 285 477 2010 60 12 48 709 278 431 769 291 479 2011 80 8 72 1.012 306 706 1.092 314 778 2012 77 6 72 1.176 175 1.001 1.253 180 1.073 2013 99 24 75 1.147 178 969 1.246 202 1.044 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 6. Grafik - Türkiye-Gürcistan Dış Ticaret Trendi 1992-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 1200 1000 800 600 400 200 0-200 -400 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Gürcistan ile imzalanan anlaşma yürürlüğe giriş tarihinden itibaren değerlendirilecek olursa STA'nın Türkiye'nin dış ticaretteki konumunu ithalatçı konumundan ihracatçı konuma geçirdiği Grafik 6'dan gözlemlenebilir. Dış ticaret dengesinin kaynağı ise HS(24-99) sanayi ve mamul ürünler olduğu söylenebilir. Bunun yanında tarımsal dış ticaret dengesinin son yirmi yıldır Türkiye'nin lehine olduğu söylenebilir. 15

İSRAİL 14 Mart 1996 tarihinde imzalanan Türkiye-İsrail STA, 1 Mayıs 1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 7. Tablo - Türkiye-İsrail Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞER ÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 93 13 81 1.222 701 520 1.315 714 601 2005 86 16 71 1.381 789 592 1.467 805 662 2006 93 17 75 1.437 765 672 1.529 782 747 2007 109 22 87 1.549 1.060 490 1.658 1.082 576 2008 140 25 116 1.795 1.423 372 1.935 1.448 487 2009 143 27 115 1.380 1.047 333 1.522 1.075 448 2010 177 35 142 1.903 1.324 579 2.080 1.360 721 2011 192 36 156 2.199 2.021 178 2.391 2.057 334 2012 222 34 188 2.107 1.676 431 2.330 1.710 619 2013 256 31 225 2.394 2.387 7 2.650 2.418 232 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 7. Grafik - Türkiye-İsrail Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 800 600 400 200 0 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015-200 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları İsrail ile imzalanan STA yürürlüğe giriş tarihinden (1 Mayıs 1997) itibaren değerlendirilecek olursa ikili ticaret hacminin artmasında STA'nın etkisi istatistiksel olarak anlamlıdır. Buna ek olarak 1997-2012 yılları arasında yılına kadar ticaret dengesinin Türkiye'nin lehine olduğu ve değişimin kaynağının sanayi ve mamul ürünler olduğu söylenebilir. Tarımsal ticaret dengesi ise son otuz yıldır doğrusal olarak arttığı, 2013 yılında ise dış ticaret dengesindeki değişimin kaynağının tarımsal ürünlerden kaynaklandığı Grafik 7'den de gözlemlenebilir. 16

KARADAĞ Türkiye ile Karadağ arasındaki STA, 26 Kasım 2008 tarihinde İstanbul da imzalanmış olup, 1 Mart 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 8. Tablo - Türkiye-Karadağ Dış Ticaret Trendi 2006-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2006 2,1 0,0 2,1 5,7 0,7 4,9 7,8 0,8 7,0 2007 2,4 0,0 2,4 17,4 0,2 17,3 19,9 0,2 19,7 2008 3,1 0,0 3,1 45,4 1,3 44,1 48,5 1,3 47,2 2009 2,8 0,0 2,7 23,7 5,8 17,9 26,5 5,8 20,6 2010 2,4 0,0 2,4 24,8 6,2 18,6 27,2 6,2 21,0 2011 2,6 0,0 2,6 24,4 14,6 9,8 27,0 14,6 12,4 2012 2,6 0,0 2,6 26,5 17,9 8,6 29,1 17,9 11,2 2013 2,2 0,1 2,1 27,0 11,4 15,6 29,1 11,5 17,6 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 8. Grafik - Türkiye-Karadağ Dış Ticaret Trendi 2006-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Karadağ ile ticaret hacminin artmasında STA'nın etkisi istatistiksel olarak anlamlı olmamakla (gözlem sayısı ve ikili dış ticaretteki dalgalanmalar sebebi ile) birlikte ticaretin dengesi Türkiye'nin lehine olduğu gözlemlenmektedir. 17

MAKEDONYA Türkiye ile Makedonya arasındaki STA, 7 Eylül 1999 tarihinde imzalanmış, anılan Anlaşma 1 Eylül 2000 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 9. Tablo - Türkiye-Makedonya Dış Ticaret Trendi 1993-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 37 3 35 112 49 63 149 52 97 2005 41 4 37 121 48 73 162 52 110 2006 32 1 31 140 55 86 173 56 117 2007 33 1 32 239 55 184 272 56 216 2008 33 2 31 263 28 235 296 30 266 2009 30 1 29 254 39 215 283 40 244 2010 26 2 24 237 51 186 263 52 210 2011 25 1 24 274 91 183 299 92 207 2012 25 1 23 250 102 148 274 103 171 2013 30 1 29 264 80 183 294 82 212 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 9. Grafik - Türkiye-Makedonya Dış Ticaret Trendi 1993-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 300 250 200 150 100 50 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Makedonya ile imzalanan STA yürürlüğe giriş tarihinden itibaren genel ticaret dengesi Türkiye'nin lehine artış göstermiştir. Türkiye tarımsal ticaret bakımından dengede olsa da genel ticaret dengesindeki artışın kaynağı tarım dışı ürünler olduğu söylenebilir. 18

MISIR 27 Aralık 2005 tarihinde Kahire de imzalanmış olan Türkiye-Mısır STA, 1 Mart 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 10. Tablo - Türkiye-Mısır Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 50 34 16 423 222 202 473 255 218 2005 38 61-22 649 207 442 687 267 420 2006 49 54-5 660 338 322 709 393 317 2007 53 105-52 850 548 302 903 653 250 2008 69 65 3 1.358 821 537 1.426 886 540 2009 117 56 61 2.482 585 1.897 2.599 642 1.957 2010 158 60 97 2.093 866 1.227 2.251 926 1.324 2011 137 23 114 2.623 1.360 1.263 2.759 1.382 1.377 2012 149 39 110 3.530 1.303 2.227 3.679 1.342 2.337 2013 158 39 119 3.042 1.590 1.452 3.200 1.629 1.571 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 10. Grafik - Türkiye-Mısır Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 2500 2000 1500 1000 500 0-500 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Mısır ile imzalanan anlaşma yürürlüğe giriş tarihinden (1 Mart 2007) itibaren değerlendirilecek olursa ikili ticaret hacminin artmasında istatistiksel olarak STA'nın etkili olduğu söylenebilir. Ticaret dengesindeki değişimin kaynağı ise sanayi ve mamul ürünler olarak Grafik 10'dan gözlemlenebilir. 19

SIRBİSTAN Türkiye Cumhuriyeti ile Sırbistan Cumhuriyeti STA, 1 Haziran 2009 tarihinde İstanbul da imzalanmış olup 1 Eylül 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 11. Tablo - Türkiye-Sırbistan Dış Ticaret Trendi 2006-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2006 37 3 34 242 46 196 279 49 230 2007 35 9 27 440 62 378 475 71 404 2008 36 13 23 422 49 373 458 62 396 2009 34 7 27 272 49 224 306 56 251 2010 40 16 24 266 94 172 306 110 197 2011 42 17 25 313 196 116 355 213 141 2012 38 9 29 343 196 146 381 206 175 2013 43 14 28 398 238 160 441 252 189 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 11. Grafik - Türkiye-Sırbistan Dış Ticaret Trendi 2006-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 500 400 300 200 100 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Sırbistan ile ticaret hacminin artmasında STA'nın etkisi istatistiksel olarak anlamlı olmamakla (gözlem sayısı ve ikili dış ticaretteki dalgalanmalar sebebi ile) birlikte dış ticaret dengesinin Türkiye nin lehine olduğu Grafik 11'den takip edilebilir. 20

SURİYE Türkiye - Suriye STA, 22 Aralık 2004 tarihinde imzalanmış olan STA, 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 12. Tablo - Türkiye-Suriye Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 25 14 11 369 233 136 395 248 147 2005 78 14 64 474 129 345 552 143 409 2006 104 9 94 506 178 328 609 187 422 2007 62 22 41 735 238 498 798 259 538 2008 211 7 204 904 317 587 1.115 324 791 2009 228 8 220 1.194 214 980 1.422 221 1.200 2010 238 14 223 1.607 438 1.169 1.845 452 1.392 2011 174 12 162 1.436 325 1.111 1.610 337 1.273 2012 121 12 108 377 55 322 498 67 431 2013 507 11 496 517 74 443 1.024 85 940 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 1500 12. Grafik - Türkiye-Suriye Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 1000 500 0-500 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Suriye ile imzalanan STA 5 yürürlüğe giriş tarihinden (1 Ocak 2007) itibaren değerlendirilecek olursa toplam dış ticaretin Türkiye'nin lehine arttığı gözlemlenmektedir. Genel ticaretin artışına karşılık bu artışın STA etkisi olduğu, STA'nın 2011 yılında askıya alınması sebebi ile söylenemez. 5 Türkiye ile Suriye Arasında Serbest Ticaret Alanı Tesis Eden Ortaklık Anlaşması 6 Aralık 2011 tarihinde askıya alınmıştır. 21

ŞİLİ 14 Temmuz 2009 tarihinde Santiago'da imzalan Türkiye Cumhuriyeti ile Şili Cumhuriyeti arasındaki STA, 1 Mart 2011 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 13. Tablo - Türkiye-Şili Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 4 4 0 21 173-152 25 176-152 2005 2 6-4 23 320-297 25 326-301 2006 3 6-3 32 436-404 35 442-407 2007 2 12-10 40 522-483 42 534-492 2008 3 12-9 147 312-165 150 324-174 2009 3 26-23 34 174-140 37 200-163 2010 4 23-19 77 289-212 81 312-230 2011 6 36-30 125 438-313 131 474-344 2012 5 40-35 170 426-256 175 466-291 2013 6 55-49 213 351-138 219 406-187 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 0-100 -200-300 -400-500 -600 13. Grafik - Türkiye-Şili Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 100 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Türkiye, Şili ile arasındaki ticarette son otuz yıldır ithalatçı konumda olduğunu söyleyebiliriz. Ek olarak STA'nın yürürlüğe girdiği tarih itibarı ile ikili ticarette tarımsal ürün dengesi Türkiye aleyhine artmakta bunun yanında HS(24-99) sanayi ve mamul ürünler ticaretinde ise Türkiye-Şili dış ticaret açığı azalmaktadır. Sonuç olarak Türkiye-Şili ikili ticaretinin geliştirilmesinde ve ticaret hacminin arttırılmasında STA etkisinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu söylenebilir. 22

TUNUS Türkiye ile Tunus arasındaki STA, 25 Kasım 2004 te imzalanmıştır. Anlaşma, 1 Temmuz 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 14. Tablo - Türkiye-Tunus Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 18 1 17 238 99 138 256 100 156 2005 19 6 13 276 112 164 295 117 177 2006 23 4 20 301 146 155 325 150 175 2007 17 4 13 513 226 287 530 230 300 2008 30 7 23 748 359 389 778 365 413 2009 46 6 40 600 229 371 646 235 411 2010 64 4 60 650 276 373 714 281 433 2011 58 6 52 744 244 500 802 250 553 2012 49 6 44 747 190 557 797 196 601 2013 66 8 58 826 282 545 892 289 603 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 14. Grafik - Türkiye-Tunus Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 700 600 500 400 300 200 100 0-100 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Tunus ile imzalanan anlaşma yürürlüğe giriş tarihinden itibaren değerlendirilecek olursa STA'nın Türkiye'nin dış ticaretteki konumu Grafik 14'den de gözlemlenebilir. Dış ticaret dengesinin kaynağı ise HS(24-99) sanayi ve mamul ürünler olduğu söylenebilir. Bunun yanında tarımsal dış ticaret dengesinin son yirmi yıldır Türkiye'nin lehine olduğu söylenebilir. 23

ÜRDÜN Türkiye ile Ürdün arasındaki bir STA, 1 Aralık 2009 tarihinde Amman'da imzalanmıştır. Anılan Anlaşma 1 Mart 2011 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 15. Tablo - Türkiye-Ürdün Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞER ÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 21 0 21 209 14 195 229 14 215 2005 27 0 27 262 28 234 289 28 260 2006 40 0 40 281 9 272 322 9 312 2007 41 0 41 348 11 337 389 12 378 2008 64 0 64 396 25 371 461 25 435 2009 85 0 85 370 20 350 455 20 435 2010 76 0 75 496 42 454 571 42 529 2011 82 3 79 425 64 361 507 66 440 2012 78 1 76 693 95 599 771 96 675 2013 95 1 94 649 70 579 744 71 674 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 15. Grafik - Türkiye-Ürdün Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 800 700 600 500 400 300 200 100 0-100 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Ürdün ile imzalanan anlaşma yürürlüğe giriş tarihinden (1 Mart 2011) itibaren değerlendirilecek olursa ikili ticaret hacminin artmasında istatistiksel olarak STA'nın etkili olduğu söylenebilir. Ticaret dengesindeki değişimin kaynağı ise sanayi ve mamul ürünler olarak Grafik 15'den gözlemlenebilir. 24

GÜNEY KORE Türkiye ve Güney Kore arasında yürütülen STA müzakereleri sonucunda 1 Ağustos 2012 tarihinde imzalanan anlaşma, 1 Mayıs 2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 16. Tablo - Türkiye-Güney Kore Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞERÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 23 1 21 57 2.571-2.514 80 2.573-2.493 2005 25 1 24 74 3.484-3.410 100 3.485-3.386 2006 33 1 32 123 3.555-3.433 156 3.556-3.400 2007 38 1 37 114 4.369-4.255 152 4.370-4.218 2008 35 11 24 236 4.081-3.845 271 4.092-3.820 2009 39 9 29 196 3.109-2.913 235 3.118-2.884 2010 37 4 33 267 4.760-4.493 304 4.764-4.460 2011 44 9 36 484 6.290-5.806 529 6.298-5.770 2012 45 14 31 483 5.646-5.163 528 5.660-5.132 2013 53 6 46 407 6.082-5.675 460 6.088-5.628 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 16. Grafik - Türkiye-Güney Kore Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 1000 0-1000 -2000-3000 -4000-5000 -6000-7000 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Türkiye ve Güney Kore arasındaki ticaret iki şekilde incelenebilir. Türkiye tarımsal ticarette ihracatçı, sanayi ve mamul ürünlerde ise net ithalatçı konumdadır. Bunun yanında dış ticaret dengesinin Türkiye'nin aleyhine arttığı ve dış ticaret dengesindeki değişimin kaynağının ise sanayi ve mamul ürünler olduğu aşikardır. G. Kore ile olan ticaret hacminin artmasında STA etkisinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu söylenebilir. 25

MAURİTİUS Türkiye ile Mauritius arasındaki STA 9 Eylül 2011 tarihinde İstanbul da imzalanmış olup söz konusu Anlaşma 1 Haziran 2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 17. Tablo - Türkiye-Mauritius Dış Ticaret Trendi 1980-2013 ÜRÜN GRUBU TARIMSAL ÜRÜNLER DİĞER ÜRÜNLER GENEL TOPLAM Yıllar İhracat İthalat Denge İhracat İthalat Denge Genel Genel İhracat İthalat Denge 2004 1 0 1 4 9-5 4 9-4 2005 1 0 1 5 10-4 6 10-4 2006 1 0 1 7 6 1 8 6 2 2007 10 0 10 12 9 4 23 9 14 2008 4 0 4 26 11 16 31 11 20 2009 2 0 2 16 7 10 19 7 12 2010 4 0 3 19 6 12 22 7 16 2011 13 0 13 32 7 25 45 7 38 2012 4 1 3 32 6 26 36 6 29 2013 6 1 5 34 7 27 40 8 33 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları 17. Grafik - Türkiye-Mauritius Dış Ticaret Trendi 1980-2013 TARIMSAL ÜRÜNLER DENGE DİĞER ÜRÜNLER DENGE GENEL DENGE 40 30 20 10 0-10 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Kaynak: TÜİK, HS2, Milyon ABD Doları Mauritius ile imzalanan anlaşma yürürlüğe giriş tarihinden (1 Haziran 2013) itibaren değerlendirilecek olursa ikili ticaret hacminin artmasında istatistiksel olarak STA'nın etkili olduğu söylenebilir. Ticaret dengesindeki değişimin kaynağı ise sanayi ve mamul ürünler olarak Grafik 17'den gözlemlenebilir. 26

3.1.1. Müzakere Süreci Tamamlanan Serbest Ticaret Anlaşmaları Lübnan Türkiye Cumhuriyeti ile Lübnan Cumhuriyeti Arasında bir Serbest Ticaret Alanı Tesis Eden Ortaklık Anlaşması 24 Kasım 2010 da imzalanmış olup, her iki ülke iç onay süreçlerinin tamamlanmasının ardından yürürlüğe girecektir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). Malezya Türkiye Cumhuriyeti ile Malezya arasında Serbest Ticaret Anlaşması 17 Nisan 2014'te imzalanmış olup, her iki ülke iç onay süreçlerinin tamamlanmasının ardından yürürlüğe girecektir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). Faroe Adaları Türkiye Cumhuriyeti ile Faroe Adaları arasında müzakereleri 9-10 Eylül 2014 tarihinde tamamlanan Serbest Ticaret Anlaşması 16 Aralık 2014 tarihinde Ankara'da imzalanmıştır (Ekonomi Bakanlığı, 2013). Gana Cumhuriyeti Türkiye Cumhuriyeti ile Gana Cumhuriyeti arasında STA Müzakerelerinin IV. turu 19-21 Kasım 2013 tarihlerinde Akra da gerçekleştirilmiş olup imza töreninin 2015 yılı içerisinde yapılması planlanmaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2013). Kosova Cumhuriyeti Türkiye Cumhuriyeti ile Kosova Arasında Serbest Ticaret Anlaşması 27 Eylül 2013 te imzalanmış olup, her iki ülke iç onay süreçlerinin tamamlanmasının ardından yürürlüğe girecektir (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 27

Moldova Cumhuriyeti Türkiye Cumhuriyeti ile Moldova Cumhuriyeti arasında müzakereleri 14 Şubat 2013 tarihinde tamamlanan Serbest Ticaret Anlaşması 11 Eylül 2014 tarihlerinde Kişinev'de imzalanmıştır (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 3.1.2. Müzakere Süreci Devam Eden Serbest Ticaret Anlaşmaları Halihazırda 13 ülke/ülke grubu (Peru, Ukrayna, Kolombiya, Ekvator, Meksika, Japonya, Singapur, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kamerun, Seyşeller, Körfez İşbirliği Konseyi (KİK), Libya ve MERCOSUR ) ile STA müzakereleri devam etmektedir. Ayrıca, 10 ülke/ülke grubu (ABD, Kanada, Tayland, Hindistan, Endonezya, Vietnam, Orta Amerika Topluluğu, Afrika Karayip Pasifik Ülkeleri, Cezayir ve Güney Afrika Cumhuriyeti) nezdinde de STA müzakerelerine başlama girişiminde bulunulmuştur (Ekonomi Bakanlığı, 2013). 3.1.3. STA Kapsamında Tarım Alanında Taviz Verilen Ülkeler Türkiye nin Dış Ticaret Rejimi Gümrük Birliği hükümleri ile tamamen değişmiş, dış ticaretinde tek başına hareket edemeyeceği gibi AB ile STA imzalayan ülkeler ile rekabet şartlarına uygun ticaret yapabilmesi için bir takım tavizler vererek Türkiye ile anlaşma imzalanmasını cazibeli kılmaya çalışmaktadır. Söz konusu Gümrük Birliği nin Türkiye Dış Ticareti üzerine getirmiş olduğu en büyük dezavantajlardan biri AB ile STA sı bulunan muhatap ülkenin taviz pazarlıkları konusunda elinin, AB gümrük kapısının açık olmasından dolayı daha güçlü olmasıdır. Söz konusu ülkeler ile anlaşma imzalayabilmek için AB tavizlerinin bazen ötesine geçilmek gerekmektedir. Türkiye, sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünlerinde daha esnek pazarlık alanı bulunmakta fakat birincil tarım ürünleri konusunda yeterli pazarlık esnekliğine sahip değildir. Tarım alanında taviz verilen ülkeler; Arnavutluk, Bosna-Hersek, EFTA, Fas, 28

Gürcistan, Hırvatistan 6, İsrail, Karadağ, Makedonya, Mısır, Sırbistan, Suriye, Şili, Tunus, Ürdün, Mauritius, Güney Kore olup tarım ürünleri bazında detaylı taviz listesine 7 T.C. Ekonomi Bakanlığı internet sitesinden ulaşılabilmektedir. 3.2. TÜRKİYE NİN SERBEST TİCARET ANLAŞMALARINA GENEL BAKIŞ Daha önceki bölümlerden de anlaşılacağı gibi Türkiye, hem AB mallarının girişi hem de ortak gümrük tarifesine uyum açısından AB ye önemli bir imtiyaz vermiştir. Aynı zamanda, AB, tam üye olmamasına rağmen Türkiye ile gümrüksüz ticaret yapmaya ve bu sayede de önemli ekonomik faydalar sağlamaya başlamıştır. Sonrasında da taraflar arasındaki ekonomik ilişkiler Gümrük Birliği hükümleri gereğince devam etmiştir. Gümrük Birliği ile Türkiye nin, AB onayı olmadan, AB ile herhangi bir tercihli ticaret düzenlemesi bulunmayan üçüncü bir ülkeyle serbest ticaret anlaşması imzalama olasılığı ortadan kalkmıştır. Artık Türkiye nin, üçüncü ülkelerle bir ticari anlaşma çerçevesinde, o ülkeye düşük bir gümrük tarifesi uygulaması söz konusu değildir. Bu konuda Türkiye, Dünya Ticaret Örgütü kurallarına göre de tek başına hareket edemeyecek konumdadır (Mercan, 2013). Bahsedilen gümrük birliği hükümlerin uygulamada getirileri sonrasında dış ticarette yaşanılan temel sorunlardan bazıları aşağıdaki paragraflarda sıralanmıştır. AB, 2000 li yılların ortalarından itibaren iki taraflı serbest ticaret anlaşmaları politikasını benimsemiş, Gümrük Birliği Türkiye nin dış ticaret politikasını daha fazla çıkmaza sürükleyen bir hal almıştır. Türkiye, AB nin imzaladığı STA'larda uygulanan gümrük indirimleri ve karşılıklı tavizlerden faydalanamamaktadır. Ancak AB imzaladığı STA'lara "Turkey Clause" yani Türkiye Hükmü ekletmektedir. Bu hüküm ilgili ülkeye Türkiye ile STA anlaşması imzalaması konusunda teşvik niteliğinde olup bağlayıcılığı bulunmamaktadır. 6 Hırvatistan 1 Temmuz 2013 tarihinden itibaren AB üyesi, 2015 yılından itibaren Schengen bölgesine dahil olmuştur. 7 STA'lar kapsamında taviz değişimine konu olan tarım ürünlerine http://www.ekonomi.gov.tr/sta adresinden ulaşılabilmektedir. 29

Temel sorunların başında AB nin üçüncü ülkelerle imzaladığı anlaşmalardan Türkiye nin doğrudan faydalanamaması, Türkiye nin bu ülkelerden ithal ettiği ürünlere Gümrük Birliği nedeni ile tek taraflı indirilmiş gümrük vergisi oranları uygulamasına yol açmıştır. Aynı zamanda, bu ülkelere ihraç ettiği mallardan yüksek gümrük vergileri alınmaya devam edilmiştir. Türkiye bunu aşmak için, AB nin imzaladığı her serbest ticaret anlaşmasının ardından ilgili ülkelerle ikili anlaşma imzalama yoluna gitse de bunu tam olarak yerine getirememektedir. Çünkü üçüncü ülkeler AB ile imzaladığı anlaşma kapsamında zaten Türk pazarına AB ile aynı gümrükten giriş yapabilmektedir (Ziya Öniş, Mustafa Kutlay, 2012). Gümrük Birliği nin Türkiye ekonomisi üzerinde ortak gümrük tarifesi etkisi ise Türkiye nin AB nin taviz verdiği üçüncü ülkelere aynı tavizleri tanımak zorunda kaldığından gümrük vergisi geliri kaybına uğraması; Türkiye nin, daha önce ikili anlaşmalarla üçüncü ülkelere tanıdığı tavizleri artık uygulayamayacağından o ülkelerin misillemelerine maruz kalması; AB nin koruma önlemleri uyguladığı ABD, Japonya gibi ülkelere aynı önlemleri uygulamak zorunda kalması şeklinde olmuştur. Gümrük Birliği ile Türkiye, ucuz girdi ithalinde de sorunlar yaşamıştır (Hatipler, 2011). Türkiye, GB ile bağlı olduğu OTP'nin STA rotasında anlaşma akdetmekte süreci AB kadar hızlı kullanamamaktadır. AB'nin STA imzalamaktaki hızı ve ülkeler için pazar avantajları Türkiye'nin sunduğundan daha parlak durumdadır. Ülkeler için AB pazarı daha cazip gelmekte ve STA imzalamaktaki aynı kararlılığı Türkiye ile göstermemektedir. Bu sebeplerden ötürü Türkiye STA'ları AB'den bazen yıllar sonra bazen hiç sonuca ulaştıramamaktadır. Süreç Türkiye ekonomisine yük ve ticaret sapması olarak geri dönmektedir. Türkiye, AB ile STA imzalayan ülkeler ile Filistin ile 8 yıl, Tunus 7 yıl, Fas 6 yıl, Mısır 3 yıl, Şili 8 yıl, Ürdün 9 yıl, Güney Kore 2 yıl sonra STA imzalamış, Lübnan ile bu süre 10 yılı aşmıştır. Türkiye nin imzaladığı anlaşmalardaki zaman farkı Türkiye aleyhine haksız rekabet şartları oluşturmaktadır. Şu aşamaya kadar Gümrük Birliği nin Türkiye ye yüklediği yükümlülüklerin getirilerinden büyük olduğu düşünülebilir ama unutulmamalıdır ki AB nin gümrük birliğine atfettiği önem sadece bir ticaret anlaşması olmasının ötesindedir. AB ye tam üyelik konusunda ön koşul niteliği olan gümrük birliğinden vazgeçmek, Türkiye nin nihai hedefi olan AB tam üyeliğinden uzaklaşmak demektir. 30

Öte yandan Gümrük Birliği sisteminin Türkiye için kusursuz işlediği ve pazara açılma konusunda etken rol oynadığı da tam anlamı ile savunulamaz. Türkiye DTÖ tarafı olduğu gibi diğer ekonomik pazarlara açılma konusunda çaba sarf etmekte, çok taraflı ticaret ve ekonomi anlaşmalarının da tarafı olmakta ve bu anlaşmalar çerçevesinde uluslararası kuruluşların üyeliklerine kabul olmakta hatta genel sekreterlik ve komitelerine ev sahipliği yapmaktadır. Türkiye; Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Dünya Bankası (WB/IBRD) ve Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi uluslararası kuruluşların üyesi ayrıca; Gelişen Sekiz Ülke (D-8) (üyeleri Türkiye, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Mısır ve Nijerya), İslam İşbirliği Teşkilatı (OIC/İİT), İslam Kalkınma Bankası(IDB/İKB), Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (COMCEC/İSEDAK) ve İslami Ticaretin Geliştirilmesi Merkezi, Karadeniz Ekonomik İşbirliği (BSEC/KEİ) (üyeleri Ermenistan, Arnavutluk, Moldova, Gürcistan, Azerbaycan, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Ukrayna, Sırbistan, Türkiye, Rusya Federasyonu) ve Ekonomik İşbirliği Teşkilatı nda (ECO) (üyeleri Türkiye, İran, Pakistan, Afganistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan) yer almaktadır. 31

4. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) VE SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI AB küresel ticarette lider konumunda olmasının yanında, AB pazarı gerek dışa açıklığı gerekse istikrarlı durumu itibarı ile dünyadaki en büyük dış ticaret hacmine sahiptir. Bu başarısının temelinde AB'yi oluşturan 28 ülkenin farklı dış ticaret rejimi yerine tek bir Ortak Ticaret Politikası (OTP) benimsemesi olduğu unutulmamalıdır. Fransız yazar Alexandre Dumas'ın ölümsüz eseri "Üç Silahşorlar" de yazdığı gibi "hepimiz birimiz, birimiz hepimiz için" sözlerinin en iyi uygulamaları sadece ticarette görülmektedir. Dünyanın en açık ekonomisi (gerek kişi başına düşen GSYH gerekse toplam tüketici sayıları ile) olmasının yanında AB pazarı bu gün yaklaşık 80 ülkenin de en büyük ihracat pazarıdır. AB ticaret ortakları da gelişmekte ekonomilerine bu AB' ile olan ticaretleri ile sürdürülebilirlik sağlamaktadır. AB ticaretin 10 faydasını şöyle sıralıyor; 1. Ticaretin artması ekonomik büyümenin artması ile krizlere dirençli ekonomi sağlamak, 2. Ticaret eşittir iş, AB'de 36 milyon iş doğrudan ya da dolaylı olarak dış ticaret ile ilişkilidir, 3. Ticaret, fırsatları geliştikçe tüketiciler için fiyatlar düşer ve ürün çeşitliliği artar, 4. Ticaret, yoksulluğun azaltılmasına yardımcı olur, 5. En iyi ürün ve hizmetin tedarikini sağlar, 6. Ticaret ve yatırımlar ürün ve hizmetlerin yeni fikir ve yenilikler, teknoloji, araştırma ve geliştirmesinde büyük rol oynar, 7. Ticaret ekonomik bağlarla insanları bir araya getirerek politik istikrar sağlar, 8. Ticaret ve yatırımlar rekabeti arttırır, 9. Küresel standartların belirlenerek kolay iş oluşturulmasını sağlar, 32

10. Ticaret yüksek teknoloji ürünlerin değişimi ve geliştirilmesine katkı sağlar (EU Commission, "10 benefits of trade", 2014). AB, STA akdetmesindeki ve yeni pazarlara açılmasındaki başarısı göz önüne alındığında, başarısının kaynağını anlamak için birliğin izlediği adımların sırası ile nasıl bir süreç geçirdiğini gözlemlemek gerekir. 4.1. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) TİCARET ANLAŞMASI MÜZAKERE SÜRECİ AB ile Kim Ticaret Anlaşmalarını Müzakere eder? AB dış ticaret ilişkilerini AB Ortak Ticaret Politikası (OTP) ile yönetmektedir. OTP, AB nin ayrıcalıklı güçlerinden biridir. AB, ticaret müzakerelerini ülke ülke değil bir bütün olarak yürütür. Avrupa Komisyonu bütün Avrupa Birliği adına ticaret ortağı ile görüşür fakat sonucu, genel anlaşma onaylanmasını, Konsey ve Avrupa Parlamentosu ile yakın işbirliği içinde yapmaktadır (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). 33

AB Kim ile müzakere eder? Dünya haritası üzerinde AB nin ekonomik ortaklık anlaşmaları ve muhatapları gösterilmektedir. 18. Harita - AB Dış Ticaret ve Anlaşmalar Haritası Haritadaki renkler ve bölgelere göre ifade edecek olunursa; Yeşil: Avrupa Birliği ve Gümrük Birliği sınırlarını göstermektedir. Andora, Monako, San Marino ve Türkiye. Sarı: Avrupa Ekonomik Alanı, Norveç, İzlanda, Lihtenştayn. Kırmızı: Tercihli ticaret anlaşmalarının bulunduğu ülkeler. Lacivert: AB nin müzakere halindeki ya da onaylanma aşamasındaki tercihli ticaret anlaşması bulunan ülkeler. Kahverengi: AB nin ticaret anlaşması teklif etmesi planlanan ülkeler. Azerbaycan, Brunei Sultanlığı, Endonezya, Filipinler, Ekvator ve Bolivya. Beyaz: AB nin hali hazırda STA girişiminin olmadığı ülkeler (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). 34

Müzakere Süreci Nasıl İşler? Ticaret anlaşmaları aşağıdaki maddeleri temel alarak daha iyi ticari fırsatlar oluşturmak için tasarlanmıştır; Mal ve hizmetler için yeni pazarlar açılması, Artan yatırım fırsatları ve yatırımların korunması, Ucuz ticaret-daha az bürokrasi, Hızlı ticaret-kolay gümrük-sıhhi standartların ortak kurallarının bulunması, Politika etkilerinin daha öngörülebilir olması, fikri mülkiyet hakları gibi; ticaret alanları etkileri konusunda ortak taahhütler alınması Sürdürülebilir Kalkınmayı desteklemek- sosyal ve çevresel konularda şeffaflık ve ortak diyalog teşvikleri işbirliğinin sağlanması gibi temel çıkarlar gözetilir. AB muhatap ülke ile müzakere sürecini yönetirken, anlaşmanın etkin olması adına bir takım kurallardan yararlanır (örneğin hangi üründe tarifelerin düşürülmesi ya da kaldırılacağı gibi) uygun olanın belirlenmesi için menşe kuralları gibi. Olası durumlarda her iki tarafın anlaşmazlıklarını gidermek adına çözüm mekanizması da bulunur. Her ülkenin kendi dinamik, içeriğine uygun anlaşma yapılıp, tekliflerinde esneklik yapılır. Her anlaşmanın kendi dinamikleri bulunur, örneğin gelişmiş ekonomilerle yapılan STA lar tamamen karşılıklı pazar açılışları ekonomik gelişme tabanlı olurken, ekonomik ortaklık anlaşmaları yapılan Afrika, Karayipler ve Pasifik Ülkeleri ile kalkınmayı destekleme amaçlıdır. Ayrıca STA lar ilgili ülkelerin pazarlarına ayrıcalıklı erişim izni sağlayacağından, Dünya Ticaret Örgütü (WTO/DTÖ) ilkesinde de yer alan DTÖ üyesi tüm ticaret ortaklarına eşit muamele edilmesi esasına uyulması gerekmektedir (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). 35

Bu nedenle, DTÖ tarafından STA ların 8 kuralları belirlenmiştir. Madde 24 Gümrük Tarifeleri ve Ticarette Teknik Engeller ve Madde 5 Ticaret ve Hizmetler, maddelerinde STA ile ilgili kurallar detaylı olarak ifade edilmiştir (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). Müzakereler, Baş Müzakereci tarafından yönetilir. Müzakere alt başlıkları farklı konularda olabileceği gibi konusunda uzman komisyonlarda da uzlaşılabilir. Müzakere süreleri genellikle 2-3 yıl arası sürebilmekte ve buna müzakere turları da denmektedir. Anlaşma tipleri ortaklık tercihlerine göre farklılık göstermektedir, bunlar Kapsamlı Ekonomik Ticaret Anlaşması ya da Ekonomik Ortaklık Anlaşması da olabilmektedir. Bazı anlaşmalar ise Politik İşbirliği Anlaşmalarının bir parçası olup ticaret sadece konu başlıklarından biri olarak kalmaktadır örneğin Orta Amerika ile yapılan anlaşma bu şekilde değerlendirilebilir (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). AB nin yaptığı STA ların 9 yasal alt yapısı, gümrük tarifeleri, her bölüm için ayrı konu kapsamakta ve eklerden oluşmaktadır. Müzakere turlarında ve diğer kilit konularda AB Konseyi ve AB Parlamentosu bilgilendirilir. Karar aşaması genellikle AB Konseyi ve AB Parlamentosu ortak çalışır ek olarak Bakanlar seviyesinde ya da genel tartışmalarda da gündeme getirilebilir. Müzakereler, teknik nihayete ulaştıklarında, AB Konseyi ve AB Parlamentosu derhal bilgilendirip üye ülkelere ve parlamentolarına nihai metinler ulaştırılır. Metin yasal düzenlenmesi evresi avukatların hukuki görüşleri ile yapılarak 3-6 ay arasında değişen bir süre almaktadır (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). 8 STA lar yapıldıktan sonra tarafların anlaşmayı DTÖ ye bildirilmeleri gerekmektedir. 9 STA yapısı incelenmek istenirse AB-Güney Kore arasında yapılan STA örneğine http://eurlex.europa.eu/johtml.do?uri=oj:l:2011:127:som:en:html adresinden ulaşılabilmektedir. 36

Müzakerelerin Sonuçlanması Yasal düzenlemeler bittikten sonra İngilizce kopyasının taraflar arasında paraflanmasının ardından, anlaşma metni teklife sunulup AB Konseyi ve AB Parlamentosu bilgilendirilir. Paraflanma işleminden sonra metin internet üzerinden yayınlanır ve tüm AB dillerine çevrilir (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). Sonraki aşama imza süreci olup, AB Komisyonu nun teklifi ile AB Konseyi nin imzalanma ve anlaşmanın sonuçlanmasına karar verdiği süreç başlar. Anlaşma resmen iki taraf tarafından imzalanır. AB Başkanı'nın anlaşmayı AB adına imzalaması için (genellikle AB Ticaret Komiseri) bir kişi atanmasının ardından tüm üye devletlerin imzasına sunulur (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). Tarafların imzalarından sonra AB Konseyi, taslak kararı sonuçlandırmak ve onay için AB Parlamentosu na sunar. AB Parlamentosu rızası alındıktan sonra nihai karar sonuçlanır ve anlaşma resmi olarak yayınlanır (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). Anlaşmanın Yararları Ne Zaman Ortaya Çıkar? Tarife indirimleri gibi hususlar yürürlüğe girdiği gün uygulamaya geçer fakat STA ların ülke bazında yapılmasından ve ülkeye özgü müzakere ve tavizler barındırmasından ötürü STA nın tam etkisini göstermesi uzun yıllar alabilir (AB Ticaret Genel Müdürlüğü, Temmuz 2013). 37

gösterilmiştir. Aşağıdaki şekilde AB nin bir ticaret anlaşmasında attığı adımlar şematik olarak 19. Şema - Avrupa Birliği STA Süreci 38

4.2. AVRUPA BİRLİĞİ NİN (AB) SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI AB nin STA akdetmesindeki ana amacı açıklanmasının ardından AB nin halihazırda yürürlükte olan STA larına ve son durumlarına yer verilecektir. AB Komisyonu raporlarına göre, önümüzdeki iki yıl boyunca dünya talebinin %90 ı AB sınırları dışında olacaktır. Bu yüzden AB nin kilit ülkelerle yeni STA lar için müzakere etmesinin ve Avrupa için daha fazla pazara ulaşma fırsatlarına öncelik vermesinin sebebi budur. Eğer AB müzakereleri devam eden tüm STA larını tamamlamış olsaydı, AB Gayri Safi Yurtiçi Hasılasına %2,2 lik ya da 275 milyar avroluk ( ) katkı sağlamış olacaktı. Bu miktar Avusturya ya da Danimarka nın ekonomilerinin büyüklüğü değerindedir. İstihdam alanında ise 2,2 milyon yeni iş başka bir deyişle AB iş gücüne (istihdama) %1 ek getirmiş olacaktı (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Kısaca belirtilecek olursa, AB'nin halihazırda tercihli ticaret anlaşması ya da serbest ticaret anlaşması bulunan ülkeler; Meksika, Şili, Peru, Fas, Cezayir, Tunus, Mısır, Ürdün, İsrail, Filistin, Lübnan, Suriye, Makedonya, Arnavutluk, Sırbistan, Karadağ, Bosna-Hersek, İsviçre, Güney Kore, Antigua ve Barbuda, Belize, Bahamalar, Barbados, Dominik Cumhuriyeti, Grenada, Guyana, Haiti, Jamaika, St. Kitts ve Nevis, St. Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Surinam, Trinidad ve Tobago, Kolombiya, Honduras, Nikaragua, Panama, Guatemala, Papua Yeni Gine, Güney Afrika, Madagaskar, Mauritius, Seyşeller, Zimbabve, Kosta Rika, El Salvador, Fiji ve Kamerun dur. AB'nin müzakere ya da anlaşmanın onay sürecinde olduğu ülkeler; Kanada, Hindistan, Malezya, Brezilya, Arjantin, Uruguay, Paraguay, Suudi Arabistan, Botsvana, Fil Dişi Sahilleri, Kuveyt, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri, Oman, Bahreyn, Libya, Cook Adaları, Kiribati, Lesoto, Svaziland, Mozambik, Marshall Adaları, Mikronezya, Nauru, Samoa, Solomon, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Angola, Namibya, Komoros, Cibuti, Eritre, Etiyopya, Malavi, Sudan, Zambiya, Burundi, Kenya, Ruanda, Uganda, Tanzanya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Çad, Kongo, Demokratik Kongo, Ekvator Gine si, Gabon, Sao Tome ve Principe, Benin, Burkina Faso, Yeşil Burun Adaları, Gambiya, Gana, Gine, Gine-Bissau, Liberya, Mali, Moritanya, Nijer, Nijerya, Senegal, Sierra-Leone, Togo, Vietnam, Moldova, Ermenistan, Gürcistan, ABD, Tayland, Japonya, Ukrayna, Güney Afrika, Mauritius, Madagaskar, Seyşeller, Zimbabve, Papua Yeni Gine, Singapur, Fas, Ekvator dur. 39

AB'nin müzakere açmayı düşündüğü ülkeler ise; Azerbaycan, Brunei Sultanlığı, Endonezya, Filipinler, Bolivya dır. Son olarak, AB ile Çin Halk Cumhuriyeti arasında ise karşılıklı yatırımların korunması kanunu imzalanmıştır. 4.3. AVRUPA BİRLİĞİ NİN (AB) DEVAM EDEN MÜZAKERELER Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Sekizler Grubu (G-8) 17 Haziran 2013 tarihinde düzenlenen zirvesinde Amerika Birleşik Devletleri (US/ABD) başkanı Barack Obama, AB Komisyonu Başkanı José Manuel Barroso, AB Konseyi Başkanı Herman Vanm Rompuy ve Birleşik Krallık (UK/BK) Başbakanı David Cameron tarafından resmi olarak duyurulan kısa adıyla TTIP yani Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı müzakerelerinin başladığını duyurmuştur (AB Komisyonu, 2013). Anlaşmaya AB Komisyonu nun da yeşil ışık yakmasının ardından ilk müzakere turları için tarih 8 Temmuz 2013 yer ise Washington adres gösterilmiştir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Yapılan bu girişimin temelinin ABD-AB Yüksek Seviyeli İş ve Büyüme Çalışma Gruplarının (HLWG) 2011 yılından bu yana yapmış olduğu çalışma ve tavsiyeler olduğu vurgulanmıştır. AB-ABD arasındaki TTIP 8. tur müzakereleri 2-6 Şubat 2015 tarihleri arasında Brüksel'de tamamlanmıştır. Çin Yatırımların Korunması Anlaşması; Çin ile yatırımların korunması için müzakere etme izni, AB Komisyonu tarafından üyelere iletilmiştir. Lizbon anlaşmasından bu yana yapılan doğrudan yabancı yatırımların (FDI/DYY) korunması alanındaki ilk anlaşma olma özelliğindedir. Taslak müzakere direktifleri AB konseyi tarafından incelenmekte ve Komisyon tarafından müzakerelere başlanması için yeşil ışık beklenmektedir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). 40

Japonya AB ile Japonya arasında STA 10 müzakereleri Nisan 2013 de başlamış 24 Haziran 3 Temmuz 2013 tarihleri arasında ikinci tur müzakereleri tamamlanmış olup 23-27 Şubat 2015 tarihleri arasında 9. müzakere turunun gerçekleşmesi planlanmaktadır (AB Komisyonu, 2013). AB Komisyonu raporunda Japonya, AB nin Asya kıtasındaki en büyük ikinci ticari ortağı olarak gösterilmekte ve yapılacak bir STA nın GSYH ya katkısının %0,6 ve istihdam alanında 400 bin (dört yüz bin) ek iş oluşturacağı vurgulanmıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Kanada Müzakereleri son aşamasına gelen AB-Kanada Kapsamlı Ekonomik ve Ticaret Anlaşmasına (CETA) 2009 yılı Mayıs ayında başlandığını ve ABD den sonraki en büyük ikinci ticaret ortağı olduğu vurgusu yapılmış, (AB Komisyonu ve Kanada Hükümeti, 2008) AB-Kanada arasındaki 2012 yılı mali ticaretinin değerinin 61,7 milyar olduğu belirtilmiştir. Yapılan ekonomik bir çalışmada yapılacak anlaşmanın AB-Kanada ticaretine ek olarak 25,7 milyar getireceği hesaplanmıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Ek olarak 5 Ağustos 2014 tarihinde AB Parlamentosu ve tüm üye ülkelere, anlaşma metininin son halinde mutabık kalındığını, 26 Eylül 2014 tarihinde ise AB-Kanada Zirvesinde müzakerelerin son bulduğu açıklanmıştır (EU Commission, Comprehensive Trade and Economic Agreement (CETA), 2014). ASEAN (Güney Doğu Asya Ülkeler Birliği) Tayland ile STA müzakerelerine başlanıldığı tarihten itibaren dört Güney Doğu Asya Ülkesi (ASEAN) 11 ile bölgeden-bölgeye yaklaşımı sayesinde ikili görüşmeler başlatılmıştır (AB Komisyonu, 2013). 10 AB-Japonya arasındaki STA detaylarına http://europa.eu/rapid/press-release_memo-13-348_en.htm adresinden ulaşılabilmektedir. 11 AB-ASEAN ilişkilerinin detayları http://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/regions/asean adresinde bulunmaktadır. 41

Vietnam ile müzakerelerin dördüncü turu için Temmuz 2013, Brüksel adres gösterilmiştir. Ayrıca AB, Malezya ve müzakere sürecinin başarılı şekilde tamamlandığı Singapur 12 ile de temasını sürdürmektedir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Anlaşmanın önemi ASEAN ülkelerinin AB nin 5. en büyük ticari ortağı oluşu ve mal ve hizmetler anlamında ikilinin 212,8 milyar luk bir dış ticareti bulunmasıdır.2009-2011 yılları arasında ASEAN ülkelerindeki en büyük DYY nın %17,2 DYY payı ile AB olduğu ifade edilmiştir (AB Komisyonu Ticaret Komiserliği, 2013). Hindistan 2007 yılında başlanan müzakerelerde mesafe kat edilmiş son adımların atılması beklenmektedir. Gelişen nüfusu ile (yaklaşık 1 milyar) dinamik ve gelişen bir pazar olmasından ötürü AB bu anlaşmaya önem vermektedir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Güney Akdeniz AB ile Fas arasında 2000 yılında tamamlanan (AB Komisyonu, 2013)tarım, balıkçılık - işlenmiş tarım ürünleri ve su ürünleri anlaşması (AB Komisyonu Ticaret Komiserliği, 2012) sonrasında Tunus, Mısır ve Ürdün ile de benzer anlaşmalar yapılmasının yakın olduğu vurgulanmıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Doğu Komşuluğu AB, Ermenistan ve Gürcistan ile 2012 yılı başlarından itibaren müzakere halinde olup Ermenistan ile müzakerelerin 6. Turu Haziran 2013 de tamamlanmıştır. Moldova ile temaslarda aynı tarihlerde tamamlanmıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). MERCOSUR (Arjantin, Brezilya, Paraguay, Uruguay, Venezuela) Santiago da 26 Ocak 2013 tarihinde yapılan Ticaret Bakanları toplantısından itibaren gümrük tarifeleri ve kotalar üzerinde teklifler 2013'ün son çeyreğinde verilen ve şu ana kadar 12 Singapur ile yapılan anlaşmaya dair notlara http://europa.eu/rapid/press-release_ip-12-1380_en.htm adresinden ulaşılabilir. 42

dokuzuncusu gerçekleşen müzakerelerin ticaret kurallarından çıkıp doğrudan piyasaya erişim ilgili hususlarını kapsamaktadır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Körfez İşbirliği Konseyi (GCC/KİK) STA anlaşması müzakereleri KİK tarafından 2008 yılında askıya alınmış, müzakereciler arasında gayri resmi görüşmeler devam etmektedir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Afrika, Karayip ve Pasifik ülkeleri (ACP) Temellerini Cotonou Anlaşması ile 2000 yılında atan AB nin Ekonomik Ortaklık Anlaşması, Ticaret ve Kalkınma Ortaklık Anlaşmaları bulunan Afrika, Karayipler ve Pasifik Ülkelerinden bazıları ile anlaşmalar imzalanmış ve sonuca bağlanan ülkeler: Karayip (CARIFORUM), Pasifik (şu anda ilgili tek ülke Papua Yeni Gine), ve Doğu ve Güney Afrika (ESA - Zimbabve, Mauritius, Madagaskar, Seyşeller) dur. Müzakereler Doğu Afrika Topluluğu (EAC) ve Güney Afrika Kalkınma Topluluğu (SADC) EPA Grup ile karar aşamasında bulunmakta olup Sahra-altı Afrika nın devamına ilerleyeceği konusu kesin değildir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). 43

4.4. SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI TAMAMLANMIŞ FAKAT Moldova UYGULAMAYA GEÇMEMİŞ ÜLKELER AB ve Moldova arasında 12 Haziran 2013 tarihinde sonuçlanan Derin ve Kapsamlı STA (DCFTA) resmi olarak Doğu Ortaklığı Zirvesi nde (29 Kasım 2013) resmi girişimin yapılması öngörülmüştür (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Bu anlaşmada farklı olarak AB için Moldova nın küçük bir piyasa olmasına karşın, ters açıdan Moldova'nın %50 ticaret akışının AB ile olmasına dikkat çekilmiştir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Ukrayna AB ile Ukrayna arasında Derin ve Kapsamlı STA (DCFTA) müzakereleri Kasım 2011 yılında sonuçlanmış, 15 Mayıs 2013 tarihinde AB Komisyonu hazırladığı teklifi AB Konseyi nin imzasına sunmuş, politik koşullar karşılandığı takdirde imzalanacağı belirtilmiştir (AB Komisyonu Ticaret Komiserliği, 2013). Singapur AB, Singapur arasında STA 16 Aralık 2012 tarihinde tamamlanmış ASEAN üyesi olan ülkeyle anlaşmanın etkinleşmesinin 2014 sonbaharı olması öngörülmüştür (AB Komisyonu, 2012). Singapur AB nin Güney Doğu Asya daki en büyük ticaret ortağı konumunda olup mal ve hizmetler kapsamında 2009 ve 2011 yılları arasında karşılıklı ticaret %40 oranında büyümüştür (Avrupa Birliği Komisyonu, 2012). Kolombiya Kolombiya ve Peru ile Kapsamlı Ticaret Anlaşması Haziran 2012 de sonuçlandırılmış, taslak uygulama için iç onay sürecini tamamlaması beklenen AB nin And Bölgesindeki Amerika dan sonraki en büyük ticaret ortağı ile arasındaki gümrüklerde 44

sağlanacak tasarrufun yılda 500 milyon olacağı hesaplanmıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Orta Amerika (Kosta Rika, El Salvador, Guatemala, Honduras, Nikaragua ve Panama) AB ile Orta Amerika arasındaki Ortaklık Anlaşması 11 Aralık 2012 tarihinde AB Parlamentosu tarafından kabul edilmiştir (AB Komisyonu, 2012). Orta Amerika da onay süreci ileri düzeyde işlemektedir. Nikaragua, Honduras ve Panama ile halihazırda anlaşma onaylanmıştı, Guatemala, El Salvador ve Kosta Rika anlaşmalarının onaylanması beklenmektedir. Guatemala hariç tüm ülkeler yasal düzenlemelerini Avrupa Kıta sistemine uyumlu hale getirmiştir. AB-Orta Amerika ticaretinin büyüklüğü yıllık 50 milyar nun üzerindedir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Afrika, Karayipler ve Pasifik Ülkelerinden müzakere edilmiş fakat yürürlüğe girmemiş beş (5) anlaşma daha bulunmakta bunlar; Fil Dişi Sahilleri, Kamerun, Güney Afrika Kalkınma Topluluğu, Gana ve Doğu Afrika Topluğu dur. (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). 4.5. HALİ HAZIRDAKİ SERBEST TİCARET ANLAŞMALARI Peru AB-Peru arasındaki STA 1 Mart 2013 tarihi itibarı ile yürürlükte olup AB-Peru ticaret hacmi 2011 yılında 9,2 milyar başka bir ifade ile Peru nun ticaret hacminin %16 sını kapsamaktadır (AB Komistonu, 2013). Ülkenin tarımsal (tarım ve su ürünleri) ihracatının üçte biri AB ye yapılmaktadır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Güney Kore AB-Güney Kore STA 1 Temmuz 2011 yılından itibaren yürürlükte ve yeni nesil anlaşmalardandır (AB Komisyonu, 2012). Gümrük tarifelerinin düşürülmesi ile AB nin Güney Kore den ithalatı anlaşma olmayan döneme göre %35 artmıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). 45

Meksika Ekim 2000 den bu yana yürürlükte olan anlaşma bir yılda ticaret hacmini ikiye katlamıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Ek olarak anlaşmanın geliştirilebileceği AB Ticaret Komiseri Karel De Gucht tarafından duyurulmuştur 13. Güney Afrika Afrika kıtasındaki en büyük ticaret ortağı olmasının yanında ikili arasında yapılan anlaşma tarafların ticaretinin %90 nı oluşturmaktadır. Ticaret serbestleşmesi 2012 yılında tamamlanmıştır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). Şili 2002 yılında sonuçlanan AB-Şili Kapsamlı Ticaret Anlaşması yürürlüğe 2003 yılı Şubat ayında girmiş ve Şili ABD den sonra AB nin en büyük ihracatçısı konumuna gelmiştir. Çin in dahil olmasından sonra, AB Şili nin en büyük üçüncü ithalatçısı durumundadır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). AB nin halihazırda yürürlükte olan 28 14 ticaret anlaşması bulunmaktadır (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). 13 Konuşma detayları için http://europa.eu/rapid/press-release_speech-12-825_en.htm 14 Ticaret hükümleri uygulanamadığı için Suriye yi kapsamamaktadır. 46

5. AVRUPABİRLİĞİ (AB) - AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD) TRANSATLANTİK TİCARET VE YATIRIM ORTAKLIĞI ANLAŞMASI (TTIP) AB Komisyonu'nun Üst Düzey Çalışma Grubu'nun Büyüme ve İstihdam ile ilgili raporunu Şubat 2013'te yayınlaması ile lansmanı yapılmış olan Transatlantik Ticaret Ve Yatırım Ortaklığı Anlaşması'nın (TTIP), Mart 2013'te müzakere esaslarını ve AB-ABD ticaret ilişkisinin geleceğe yönelik etki değerlendirmesini tüm üyelere göndermiştir. İlk müzakere turu 8-12 Temmuz 2013 tarihleri arasında Washington/Amerika da düzenlenen TTIP nin ilk turunda yirmi (20) değişik alanda 350 paydaşla görüşülmüş, ikinci müzakere turu için 7 Ekim 2013 Brüksel adres gösterilmiştir. Müzakere sürecini AB adına AB Komisyonu yaparken, AB Parlamentosu nu ve Üye Ülkeleri de düzenli olarak bilgilendirmiştir. AB ve ABD ikili ticaretini detaylı olarak inceleyecek olursak, iki bloğun aralarındaki ticareti kolaylaştırma çabaları daha net anlaşılabilir. Örneğin AB Komisyonunun raporuna göre ikilinin günlük ticaret hacmi yaklaşık 2 milyar $, ABD nin AB ye DYY değeri Asya'ya yaptığı yatırımın 3 katından fazla, AB'nin Hindistan ve Çin Halk Cumhuriyetine yaptığı yatırımın yaklaşık 8 katını ABD'ye yapıyor olması tarafların ticaretinde yeni bir perde açılması ihtiyacını oluşturmuştur. Aslında söz konusu girişimin en önemli nedenlerinden biri de son yıllarda ikilinin ekonomilerindeki büyümenin gerilemesi olarak gösterilebilir. Ayrıca tarafların ticaretindeki tarifelerin ortalama düşük (%3) olmasına karşın tarife dışı engellerden kurtulmak istemeleri bu girişimin alt yapısını oluşturmaktadır. Ticareti kolaylaştırma potansiyelinin değişen standartlar ve standart tanımlamaları, gümrük prosedürleri ve sınır arkası kısıtlamaları gibi tarife dışı engellerin aşılmasında olduğunda fikir birliğine varılmıştır. AB ve ABD arasındaki ticaretin iyi analiz edilmesi şarttır bu sebeple İkilinin arasındaki ticaretin sektörlere göre dağılımı, üçüncü ülkelerle ticareti tedarikçileri ve detaylı analizi ilerleyen başlıklardaki tablo ve yorumlarda resmedilecektir. 47

6. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) VE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD)DIŞ TİCARET ANALİZİ İkilinin ticaretini genelden özele inilerek resmetmek tarafların ticari ilişkilerinin daha net anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Her iki ülkenin dünya perspektifinden ayrıca tarafların ikili ticaretlerinin incelendiği tablolar ilerleyen başlıklarda takip edilebilir. İlerleyen başlıklarda verilecek tarımsal dış ticarete ilişkin veriler tamamen AB ve DTÖ tarımsal ürün tanımlamalarına göre oluşturulmuş istatistiklerdir. Fakat hazırlanmış bazı raporlarda su ürünleri tarım ürünleri sınıflamalarının dışında tutulmuş olup rapor metinlerinde geçen rakamlar ile çalışma istatistiksel verileri arasında farklılıklar bulunabilir. Söz konusu istatistiksel tanımlalar çalışmanın metodoloji bölümünde detaylı şekilde açıklanacaktır. 6.1. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) DIŞ TİCARETİ Konu küresel ticaret olunca AB lider konumda olup, ticaret rejiminin dışa açıklığı sayesinde yatırımcılar ve ticaret yapmak için cazibe odağı haline gelmiştir. AB pazarı sadece ihracat pazarı değil aynı zamanda 500 milyona yaklaşan tüketicisi ile neredeyse dünyanın en büyük ithalatçı piyasasıdır. Aynı zamanda içerisinde 28 farklı ülke yani 28 farklı tüketim piyasası olmasına rağmen malların serbest dolaşım ilkesi sayesinde şeffaf, istikrarlı ve standart tek bir piyasa gibi hareket etmektedir. Söz konusu pazar sadece mal ticareti değil aynı zamanda en iyi hizmet tecrübelerini sunmak isteyenler için çok önemli bir hizmet pazarı, girişimlerini küresel boyuta taşımak isteyen yatırımcılar için istikrarlı, öngörülebilir ve sağlam bir ekonomi vaat etmektedir. Daha net olmak gerekirse dünya ticaret hacminin yaklaşık %16'sı AB-28 pazarında işlem görmektedir. İlerleyen başlıklarda AB-28 dış ticaret hacminin anlaşılması adına, genel ve tarımsal, farklı ticaret sınıflamaları ile detaylı olarak incelenmiştir. 48

6.1.1. Avrupa Birliği (AB) Genel Dış Ticaret İstatistikleri 6.1.1.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre AB Dış Ticaret İstatistikleri 18. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE İHRACAT İTHALAT İHRACATIN İTHALATI DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % KARŞILAMA ORANI % 2004 1.208 1.294-86 - - 93 2005 1.337 1.506-168 10,7 16,4 89 2006 1.496 1.767-270 11,9 17,3 85 2007 1.752 2.000-248 17,1 13,2 88 2008 1.926 2.277-352 9,9 13,9 85 2009 1.591 1.712-120 -17,4-24,8 93 2010 1.774 1.988-214 11,5 16,1 89 2011 2.189 2.392-203 23,4 20,3 92 2012 2.222 2.294-72 1,5-4,1 97 2013 2.234 2.219 15 0,5-3,3 101 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları Yukarıdaki genel dış ticaret tablosundan da görüleceği gibi AB'nin dış ticareti son 10 yılda toplam 1 trilyon 718 milyar $ dış ticaret açığı vermiş olsa da 2008 krizi dahil olan son on yıldaki ihracatın ithalatı karşılama oranı %85'den aşağı inmemiştir. Tablo 18, grafikle gösterilmek gerekirse; 20. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0-500 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları Grafik 20'degörüldüğü üzere AB dış ticareti son on yıldaki en kritik dönemi 2008 krizi sonrasında yaşamış, 2009 yılında bir önceki yıla göre ihracat %17 ve ithalat ise %25 azalmıştır.2013 yılına gelindiğinde ise son on yıllık dönemde ilk defa dış ticaret fazlası (15 milyar dolar) vermiştir. 49

19. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-1 2004 2005 2006 2007 2008 FAALİYET GRUPLARI İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 413 517 464 587 504 638 578 750 595 832 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 109 183 119 197 136 223 165 260 183 282 MAMUL ÜRÜNLER, ESAS MALZEMESİNE GÖRE SINIFLANDIRILANLAR 145 165 159 180 200 204 256 238 260 262 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 198 136 218 143 244 159 277 178 300 197 MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR, VEİLGİLİ MALZEMELER 235 43 333 59 414 77 453 89 619 115 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 66 41 71 44 77 49 94 58 108 71 BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ MAL VE İŞLEMLER 61 79 72 78 106 88 73 111 94 94 HAM MADDELER (PETROL HARİÇ), YENİLEMEYEN 54 22 59 25 71 31 86 36 97 40 İÇECEKLER VE TÜTÜN 7 19 7 20 8 24 9 27 9 29 HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI YAĞLAR KATI YAĞLAR VE MUMLAR 5 3 5 3 7 3 8 4 12 5 GENEL TOPLAM 1.294 1.208 1.506 1.337 1.767 1.496 2.000 1.752 2.277 1.926 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları, 2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 20. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-2 2009 2010 2011 2012 2013 FAALİYET GRUPLARI İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 483 644 581 755 606 907 579 912 575 950 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 155 270 178 298 214 342 208 345 206 348 MAMUL ÜRÜNLER, ESAS MALZEMESİNE GÖRE SINIFLANDIRILANLAR 161 193 207 225 256 270 218 260 220 264 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 261 161 279 181 311 213 288 222 292 235 MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR VE İLGİLİ MALZEMELER 382 79 477 95 647 136 659 150 620 151 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 94 62 98 72 117 88 110 90 114 99 BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ MAL VE İŞLEMLER 101 121 67 71 114 138 120 145 83 90 HAM MADDELER (PETROL HARİÇ), YENİLEMEYEN 57 34 83 44 104 55 90 54 87 51 İÇECEKLER VE TÜTÜN 9 26 9 28 10 35 10 37 10 39 HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI YAĞLAR KATI YAĞLAR VE MUMLAR 8 4 9 4 13 6 13 6 13 7 GENEL TOPLAM 1.712 1.591 1.988 1.774 2.392 2.189 2.294 2.222 2.219 2.234 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları, 2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. SITC ticaret sınıflamasına göre oluşan dış ticaret istatistikleri önceki tablolarda (tablo 19-20) verilmiş olup gösterge bir yıl niteliğinde olan 2013 yılı için ihracatın ve ithalatın SITC faaliyet gruplarına göre dağılımı; 50

21. Grafik - AB - Dünya İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 AB-Dünya İhracat, 2013 2% 2% 0% 4% 4% 11% 7% 42% 12% 16% Makine ve ulaşım araçları Kimyasallar ve ilgili ürünler Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Çeşitli mamul ürünler Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler Gıda ve Canlı Hayvanlar Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen İçecekler ve tütün Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar 22. Grafik - AB - Dünya İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 AB-Dünya İthalat, 2013 0% 4% 1% 4% 5% 26% 28% 9% Makine ve ulaşım araçları Kimyasallar ve ilgili ürünler Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Çeşitli mamul ürünler Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler Gıda ve Canlı Hayvanlar Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen İçecekler ve tütün 13% 10% olarak gerçekleşmiştir. 51

6.1.1.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre AB Dış Ticaret İstatistikleri 21. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE İHRACAT İTHALAT İHRACATIN İTHALATI DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % KARŞILAMA ORANI % 2004 1.210 1.302-92 - - 93 2005 1.346 1.515-169 11,3 16,4 89 2006 1.500 1.787-287 11,5 17,9 84 2007 1.757 2.020-263 17,2 13,1 87 2008 1.929 2.285-356 9,7 13,1 84 2009 1.600 1.757-157 -17,0-23,1 91 2010 1.796 2.027-231 12,2 15,3 89 2011 2.241 2.443-202 24,8 20,5 92 2012 2.250 2.358-107 0,4-3,5 95 2013 2.326 2.243 83 3,4-4,8 104 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları 23. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0-500 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları Grafik 23 den gözlemleneceği üzere son on yılda AB dış ticaret dengesi 2008 krizi ve sonrasındaki etkileri hariç azalma eğiliminde ve 2013 yılında son on yıldaki ilk dış ticaret fazlasını vermiştir. 52

HS ürün gruplamasına göre AB-Dünya dış ticareti ise aşağıdaki tablolarda gösterilmektedir. 22. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-1 ÜRÜN GRUPLARI 2004 2005 2006 2007 2008 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ELEKTRONİK EŞYALAR 329 355 357 395 395 435 454 516 481 576 ULAŞIM EKİPMANLARI 110 178 123 201 126 212 142 248 146 273 KİMYASAL YA DA BENZER ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ 102 177 110 190 125 215 149 252 167 267 MİNERAL ÜRÜNLER 271 52 379 70 475 89 516 107 697 126 BAZ METALLER 78 78 86 93 123 113 165 138 164 148 İNCİ, DEĞERLİ METALLER 36 31 42 42 56 39 64 47 51 46 OPTİK VE FOTOĞRAFİK ARAÇLAR 52 60 56 64 64 70 63 74 71 82 PLASTİK, KAUÇUK 33 46 37 51 43 58 53 67 58 72 GIDA ÜRÜNLERİ, İÇECEKLER VE TÜTÜN 32 39 32 44 35 52 42 56 50 63 TEKSTİL VE TEKSTİL MALZEMELERİ 80 40 86 41 97 44 110 50 118 53 ODUN SELÜLOZU, KAĞIT VE MUKAVVA 16 29 17 30 18 34 22 39 23 40 ÇEŞİTLİ MAMUL EŞYALAR 31 21 35 22 39 25 51 30 57 33 BİTKİSEL ÜRÜNLER 33 12 35 13 37 15 48 19 59 26 CANLI HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLER 19 15 21 15 24 15 27 19 28 23 GİZLİ VERİ 25 22 38 19 63 21 29 24 26 24 CAM, SERAMİK VE TAŞ 9 18 10 19 12 21 15 24 16 25 HAM POSTLAR, DERİLER VE SARACİYE 11 10 12 10 14 12 16 13 17 14 ODUN, KÖMÜR, MANTAR 13 10 14 11 15 12 19 14 18 14 AYAKKABI, ŞAPKA VE DİĞER BAŞLIKLAR 14 6 15 6 18 7 20 8 22 9 SANAT ESERİ VE ANTİKALAR 3 5 3 5 4 6 5 6 4 6 HAYVANSAL VE BİTKİSEL YAĞLAR 4 3 5 3 6 3 8 4 12 5 SİLAH VE CEPHANELER 1 2 1 3 1 3 2 3 1 3 GENEL TOPLAM 1.302 1.210 1.515 1.346 1.787 1.500 2.020 1.757 2.285 1.929 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 53

23. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Dış Ticareti-2 ÜRÜN GRUPLARI 2009 2010 2011 2012 2013 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ELEKTRONİK EŞYALAR 375 449 457 502 486 592 460 579 457 592 ULAŞIM EKİPMANLARI 123 202 136 258 131 320 127 336 125 357 KİMYASAL YA DA BENZER ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ 156 269 167 280 197 326 194 325 187 321 MİNERAL ÜRÜNLER 454 113 545 108 755 188 768 223 702 180 BAZ METALLER 87 112 117 125 152 157 126 148 120 142 İNCİ, DEĞERLİ METALLER 76 37 79 60 106 105 112 76 72 140 OPTİK VE FOTOĞRAFİK ARAÇLAR 64 73 68 83 78 98 76 102 77 106 PLASTİK, KAUÇUK 44 60 56 71 69 85 62 84 63 86 GIDA ÜRÜNLERİ, İÇECEKLER VE TÜTÜN 46 57 46 62 54 75 52 80 55 84 TEKSTİL VE TEKSTİL MALZEMELERİ 105 42 112 45 133 54 115 53 121 55 ODUN SELÜLOZU, KAĞIT VE MUKAVVA 18 34 21 37 23 42 20 39 19 39 ÇEŞİTLİ MAMUL EŞYALAR 46 25 50 28 52 32 47 35 47 38 BİTKİSEL ÜRÜNLER 47 21 49 24 61 29 59 28 61 33 CANLI HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLER 25 19 26 24 30 30 27 30 28 32 GİZLİ VERİ 23 24 18 21 26 26 25 25 23 25 CAM, SERAMİK VE TAŞ 12 19 14 21 15 24 14 24 13 25 HAM POSTLAR, DERİLER VE SARACİYE 13 11 16 15 18 18 17 19 18 22 ODUN, KÖMÜR, MANTAR 12 11 14 12 14 14 13 14 13 16 AYAKKABI, ŞAPKA VE DİĞER BAŞLIKLAR 20 7 23 8 25 10 23 10 24 11 SANAT ESERİ VE ANTİKALAR 3 4 3 5 4 6 5 8 4 9 HAYVANSAL VE BİTKİSEL YAĞLAR 8 4 9 4 12 6 12 6 12 7 SİLAH VE CEPHANELER 2 4 1 3 2 4 2 5 2 5 GENEL TOPLAM 1.757 1.600 2.027 1.796 2.443 2.241 2.358 2.250 2.243 2.326 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 54

6.1.2. Avrupa Birliği (AB) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri AB-28 gıda-tarım endüstrisi 2013 yılında yaklaşık 120 milyar 'luk ihracatı ile dünyanın bir numaralı gıda ve tarım ürünleri ihracatçısı konumundadır. Dünya ticaretinin hatırı sayılır oranda büyümesine karşın 2013 yılı gelişmekte olan ekonomiler için durgun geçmiş sayılabilir. Avronun piyasadaki güçlü pozisyonuna rağmen AB ihracat artışının kaynağının özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki talep tarafından uyarıldığı söylenebilir. Genellikle yüksek katma değerli nihai ürün ihracatçısı olması ile ünlü AB, 2013 yılındaki büyümenin üçte ikisinden fazlasını hububat ihracatındaki başarısına borçludur (DG Agriculture & Rural Development, 2014). AB tarım ihracatındaki en kesin artış Çin'de kaydedilirken aynı kriterde en hızlı gelişen Suudi Arabistan'dan sonra ikinci piyasa olmuştur. ABD'de ise mütevazı bir artış olurken ABD'den ithalat özellikle hayvan yeminde, keskin bir şekilde artmıştır. AB en büyük ithalatçı unvanını korurken, yaklaşık 17 milyar dış ticaret fazlası vermiştir (DG Agriculture & Rural Development, 2014). AB tarımsal dış ticaret fazlası her geçen yıl biraz daha artmakta, 2013 yılına gelindiğinde ise 7 milyar ek fazla ile toplamda 18,6 milyar 'luk dış ticaret fazlası vermiştir (DG Agriculture & Rural Development, 2014). 55

6.1.2.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre Avrupa Birliği (AB) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri 24. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE İHRACAT İTHALAT İHRACATIN İTHALATI DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % KARŞILAMA ORANI % 2004 77 108-30 - - 72 2005 83 113-30 7,1 5,1 73 2006 93 124-31 12,8 9,6 75 2007 109 151-42 16,3 21,2 72 2008 127 173-46 16,6 14,9 73 2009 111 141-31 -12,5-18,3 78 2010 128 154-26 15,6 9,3 83 2011 157 188-30 22,9 21,5 84 2012 162 175-12 3,2-6,9 93 2013 175 179-4 7,9 2,3 98,0 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları 24. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 200 0 150-10 -20 100-30 50-40 0-50 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları Grafik 24'den de görüldüğü gibi AB'nin tarımsal dış ticaret borç stoku son on yılda azalarak, 2013 yılında ihracat-ithalat neredeyse dengelenmiştir. AB toplam dış ticaretinin yaklaşık %7,8'si tarım dış ticareti olup makine, kimyasallar ve tıbbi (eczacılık) ürünleri ticareti arkasından dördüncü ihracat kalemi olarak yer almaktadır. 56

6.1.2.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre Avrupa Birliği (AB) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri 25. Tablo - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE İHRACAT İTHALAT İHRACATIN İTHALATI DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % KARŞILAMA ORANI % 2004 69 88-19 - - 79 2005 75 93-18 8,3 5,8 81 2006 86 102-16 14,1 9,3 84 2007 98 125-27 14,2 22,6 78 2008 117 148-31 19,3 18,6 79 2009 101 126-25 -13,1-14,9 81 2010 114 131-17 12,1 3,8 87 2011 140 158-18 23,3 20,6 89 2012 145 151-6 3,4-4,4 96 2013 156 156 1 8,1 3,3 101 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları 25. Grafik - Avrupa Birliği - Dünya Tarımsal Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 200 5 0 150-5 -10 100-15 -20 50-25 -30 0-35 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları Grafik 25'den takip edileceği üzere, AB 2008-2009 yıllarındaki net ithalatçı konumundan 2013 yılına gelindiğinde ticaret açığını kapatmış ve ihracatçı konuma gelmiştir. Tarımsal dış ticaret açığının 2008 yılında HS sınıflamasına göre ise 31 milyar $, SITC'ye göre 46 milyar $ olduğu düşünülürse, AB 2013 yılında yaptığı tarımsal ihracatın yaklaşık dörtte biri kadar dış ticaret farkı kapatmıştır. Söz konusu değişimin aslında ihracat artışından çok ithalatın kabaca sabit kalmasından kaynaklandığı söylenebilir. 57

6.1.3. Avrupa Birliği (AB) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler ve Ülkeler Önceki verilere ek olarak AB nin ihracat ve ithalat ürün kalemlerini incelemek dış ticaretinin kaynağı, hacmi ve ürün-ülke portföyü hakkında fikir verecektir. Bu sebeple AB- Dünya genel dış ticaretinde sırası ile ihracat ve ithalatındaki ürünler ve ürün grupları listeleri ilerleyen tablolarda yer almaktadır. 6.1.3.1. Avrupa Birliği (AB) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler AB'nin 2013 yılı genel dış ticaretinde ilk 5 ürün grubu; 26. Tablo AB Dünya İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 ÜRÜN GRUBU ADI GENEL İHRACAT PAY % BİNEK OTOMOBİLLER 148,7 6,4 PETROL YAĞLARI 129,9 5,6 İLAÇLAR 99,9 4,3 ALTIN 90,5 3,9 GİZLİ VERİ 87,7 3,8 GENEL İHRACAT 2013 6% 6% 4% 4% 4% BİNEK OTOMOBİLLER PETROL YAĞLARI İLAÇLAR 76% ALTIN GENEL TOPLAM 2.326,3 - GİZLİ VERİ DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları 27. Tablo AB Dünya İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 ÜRÜN GRUBU ADI GENEL İTHALA T PAY % HAM PETROL 401,5 18,0 PETROL YAĞLARI 112,3 5,0 GİZLİ VERİ 80,7 3,6 PETROL GAZLARI 79,8 3,6 MULTİMEDYA CİHAZLARI 65,6 2,9 GENEL TOPLAM 2.243,4 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları GENEL İTHALAT 2013 67% 18% 5% 4% 3% 3% HAM PETROL PETROL YAĞLARI GİZLİ VERİ PETROL GAZLARI MULTİMEDYA CİHAZLARI DİĞER 58

AB'nin 2013 yılı genel dış ticaretinde ilk 20 ürün: 28. Tablo AB Dünya Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS KODU ÜRÜN ADI İHRACAT DEĞERİ İHRACAT PAYI % 999999 gizli veri 87,7 3,8 710813 altın (diğer yarı işlenmiş şekilde) 78,9 3,4 271019 diğer yağlar ve müstahzarlar 77,2 3,3 300490 tedavide/korunmada kullanılmak üzere hazırlanan diğer ilaçlar 74,7 3,2 870323 motorlu taşıt; kıvılcım ateşlemeli 70,8 3,0 271012 petrol ve bitümenli yağlardan elde edilen hafif yağlar 52,4 2,3 880240 uçak ve diğer hava taşıtları 46,9 2,0 870324 motorlu taşıt; kıvılcım ateşlemeli 35,3 1,5 880330 uçak ve helikopterlerin diğer aksam ve parçaları 21,5 0,9 870332 motorlu taşıt; dizel/yarı dizel 20,2 0,9 300210 serumlar(bağışıklık sağlayan ürünler) 16,6 0,7 841112 turbojetler 15,8 0,7 710231 elmaslar 15,7 0,7 841191 turbojetler/turbopropellerin aksam-parçaları 15,2 0,7 870899 kara taşıtları için diğer aksam, parçaları 14,5 0,6 848180 diğer muslukçu eşyası 12,9 0,6 710812 altın (işlenmemiş şekillerde olanlar, para yerine kullanılmayan) 11,6 0,5 870840 kara taşıtları için vites kutuları ve aksam, parçaları 11,2 0,5 711319 diğer kıymetli metal-kaplamalarından mücevherci eşyası 10,9 0,5 851712 hücresel ağlar için veya diğer kablosuz ağlar için telefonlar 10,7 0,5 GENEL TOPLAM 2.326,3 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 29. Tablo AB Dünya Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İTHALAT DEĞERİ İTHALAT PAYI % 270900 ham petrol 401,5 17,9 271019 yağlar ve müstahzarlar 96,5 4,3 999999 gizli veri 80,7 3,6 271121 doğal gaz (gaz halinde) 52,0 2,3 851712 hücresel ağlar için veya diğer kablosuz ağlar için telefonlar 39,7 1,8 847130 portatif nümerik otomatik bilgi işlem makineleri 35,1 1,6 300490 tedavide/korunmada kullanılmak üzere ilaçlar 33,9 1,5 271111 doğal gaz (sıvılaştırılmış) 18,0 0,8 880240 uçak ve diğer hava taşıtları 17,8 0,8 851762 multimedya oluşturmak için makine 17,2 0,8 300210 serumlar(bağışıklık sağlayan ürünler) 16,3 0,7 270112 bitümenli taşkömürü 15,8 0,7 847330 otomatik bilgi işlem makine ve ünitelerinin aksam, parçası 15,8 0,7 710813 altın (diğer yarı işlenmiş şekilde) 15,8 0,7 271012 petrol ve bitümenli yağlardan elde edilen hafif yağlar 15,3 0,7 841191 turbojetler/turbopropellerin aksam-parçaları 15,1 0,7 880330 uçak ve helikopterlerin aksam ve parçaları 14,2 0,6 710231 elmaslar 14,2 0,6 841112 turbojetler 12,6 0,6 870332 motorlu taşıt; dizel/yarı dizel 10,7 0,5 GENEL TOPLAM 2.243,4 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 59

AB'nin 2013 yılı tarımsal dış ticaretinde ilk 5 ürün grubu; 30. Tablo AB Dünya Tarımsal İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 ÜRÜN GRUBU ADI TARIMSAL İHRACAT PAY % ETİL ALKOL, LİKÖR, ALKOLLÜ İÇKİLER 13,3 8,7 ÜZÜM ŞARABI, ÜZÜM ŞIRASI 11,9 7,8 BUĞDAY VE MAHLUT 7,6 5,0 GIDA MÜSTAHZARLARI 6,4 4,2 UN, NİŞASTA VE MALT ESASLI MÜSTAHZARLAR 5,8 3,8 GENEL TOPLAM 153,0 - TARIMSAL İHRACAT 2013 70% 9% 8% 5% 4% 4% ETİL ALKOL, LİKÖR, ALKOLLÜ İÇKİLER ÜZÜM ŞARABI, ÜZÜM ŞIRASI BUĞDAY VE MAHLUT GIDA MÜSTAHZARLARI UN, NİŞASTA VE MALT ESASLI MÜSTAHZARLAR DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları 31. Tablo AB Dünya Tarımsal İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 ÜRÜN GRUBU ADI TARIMSAL İTHALAT PAY % KAHVE 9,8 6,4 SOYA KÜSPESİ 9,7 6,3 SOYA FASULYESİ 7,4 4,8 PALM YAĞI 6,0 3,9 BALIK FİLETOLARI, BALIK ETLERİ 6,0 3,9 GENEL TOPLAM 154,5 - TARIMSAL İTHALAT 2013 75% 6% 6% 5% 4% 4% KAHVE SOYA KÜSPESİ SOYA FASULYESİ PALM YAĞI BALIK FİLETOLARI, BALIK ETLERİ DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları AB tarımsal ihracatının üçte ikisi son mamul direkt tüketime hazır ürünler olmasına rağmen 2013 yılındaki temel ürün ticareti özellikle hububat ticaretindeki artış dikkat çekmiştir. Yaklaşık olarak AB ithalatının yarısı son mamul (DTÖ tanımı ile nihai tüketime hazır ya da çok yakın ürünler, işlenmiş ya da işlenmemiş taze tüketilen sebze meyveler), ara ürünler (işlenmenin birinci aşamasını geçmiş ürünler; buğday-un, nihai tüketime hazır olmayan) ile diğer ürünler %30, ana ürünler %19 ve diğer ürünlerin payı %1 civarındadır (DG Agriculture & Rural Development, 2014). 60

AB'nin 2013 yılı tarımsal dış ticaretinde ilk 20 ürün; 32. Tablo AB Dünya Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İHRACAT DEĞERİ İHRACAT PAYI % 220421 şarap ve üzün şırası 8,9 5,8 100199 buğday (makarnalık durum buğdayı hariç) ve mahlut; tohumluk olmayan 7,2 4,7 210690 diğer gıda müstahzarları 6,3 4,1 220830 viskiler 5,8 3,8 020329 domuz etleri 4,4 2,9 040690 diğer peynirler 3,6 2,4 220300 biralar (malttan) 3,6 2,3 190110 çocukların beslenmesinde kullanılan müstahzarlar (perakende) 3,6 2,3 220820 üzüm şarabı-alkol derecesi % 80'den az, tağyir edilmemiş 3,4 2,2 240220 tütün içeren sigaralar 3,3 2,1 230990 hazır diğer hayvan yemleri (perakende) 2,6 1,7 180690 çikolata, kakao içeren gıda müstahzarları 2,6 1,7 220410 köpüklü şaraplar 2,5 1,6 100390 arpa; tohumluk olmayan 2,0 1,3 190590 diğer ekmekçi mamulleri 1,9 1,3 190190 süt, peynir vb. ile hububat esaslı karışım ve mamuller 1,9 1,2 040221 süt, krema (tatlandırıcısız) 1,8 1,2 220210 sular (tatlandırıcılı, lezzetlendirilmiş) alkolsüz diğer içecekler 1,8 1,2 150910 saf zeytinyağı 1,8 1,1 040210 süt, krema 1,7 1,1 GENEL TOPLAM 153,0 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 33. Tablo AB Dünya Tarımsal İthalatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İTHALAT DEĞERİ İTHALAT PAYI % 230400 soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar 9,7 6,3 090111 kahve (kafeini alınmamış, kavrulmamış) 8,0 5,2 120190 soya fasulyesi (kırılmış olsun olmasın); tohumluk olmayan 7,4 4,8 151110 palm yağı ve fraksiyonları; ham 4,7 3,1 030214 atlantik somonları ve tuna somonları; (taze veya soğutulmuş) 4,1 2,6 080390 muz (plantain hariç); taze veya kurutulmuş 3,9 2,5 180100 kakao dane ve kırıkları (ham/kavrulmuş, bütün/kırık) 3,5 2,3 100590 mısır (diğer) 3,2 2,0 030617 diğer karidesler; dondurulmuş 3,1 2,0 160414 ton balıkları/orkinoslar ve torikler-müstahzar ve konserve (bütün/parça) 3,0 1,9 240120 tütün (tamamen/kısmen sapları koparılmış, damarı çıkarılmış) 2,6 1,7 120510 rep/kolza tohumları; düşük erusik asitli 2,3 1,5 220421 şarap ve üzün şırası (durdurulmuş) 2,2 1,4 170114 kamış şekeri 2,0 1,3 210690 diğer gıda müstahzarları 1,8 1,1 090121 kahve (kafeini alınmamış, kavrulmuş) 1,6 1,1 080610 üzüm (taze) 1,5 1,0 020130 sığır eti; kemiksiz (taze/soğutulmuş) 1,4 0,9 080212 badem (kabuksuz) 1,4 0,9 160232 horoz ve tavuklardan hazırlanmış madde ve konserveler 1,3 0,8 GENEL TOPLAM 154,5 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 61

6.1.3.2. Avrupa Birliği (AB) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ülkeler AB'nin 2013 yılı genel dış ticaretinde sırası ile ticaret hacmi, ihracat ve ithalat kalemlerinde ilk sırada gelen ilk on ülke; 34. Tablo Avrupa Birliği Dünya Genel Dış Ticareti 2013 SIRA TİCARET HACMİ DEĞER PAY% İHRACAT DEĞER PAY% İTHALAT DEĞER PAY% 1 ABD 636 14 ABD 378 16 ÇİN 371 17 2 ÇİN 567 12 İSVİÇRE 225 10 ABD 258 12 3 RUSYA FED. 411 9 ÇİN 196 8 RUSYA FED. 253 11 4 İSVİÇRE 351 8 RUSYA FED. 158 7 İSVİÇRE 126 6 5 TÜRKİYE 169 4 TÜRKİYE 102 4 NORVEÇ 96 4 6 NORVEÇ 162 4 JAPONYA 71 3 JAPONYA 75 3 7 JAPONYA 146 3 NORVEÇ 66 3 TÜRKİYE 67 3 8 GÜNEY KORE 100 2 BİRLEŞİK ARAP E. 58 2 ÖZEL KATEGORİ 60 3 9 HİNDİSTAN 96 2 GÜNEY KORE 53 2 HİNDİSTAN 49 2 10 BREZİLYA 93 2 BREZİLYA 52 2 GÜNEY KORE 48 2 GENEL TOPLAM 4.570-2.326-2.243 - Kaynak: UNCOMTRADE,HS2, Milyar ABD Doları AB'nin 2013 yılı tarımsal dış ticaretinde sırası ile ticaret hacmi, ihracat ve ithalat kalemlerinde ilk sırada gelen ilk on ülke; 35. Tablo Avrupa Birliği Dünya Tarımsal Dış Ticareti 2013 SIRA TİCARET HACMİ DEĞER PAY % İHRACAT DEĞER PAY % İTHALAT DEĞER PAY % 1 ABD 34 11 ABD 20 13 BREZİLYA 18 11 2 BREZİLYA 20 6 RUSYA FED. 16 10 ABD 13 9 3 RUSYA FED. 18 6 İSVİÇRE 10 6 ARJANTİN 8 5 4 İSVİÇRE 15 5 ÇİN 8 5 ÇİN 7 5 5 ÇİN 15 5 JAPONYA 7 4 NORVEÇ 7 4 6 NORVEÇ 13 4 NORVEÇ 6 4 ENDONEZYA 6 4 7 TÜRKİYE 8 3 SUUDİ ARABİSTAN 5 3 İSVİÇRE 6 4 8 UKRAYNA 8 3 CEZAYİR 4 3 TÜRKİYE 5 3 9 ARJANTİN 8 3 ÇİN (HONG KONG) 4 3 UKRAYNA 5 3 10 JAPONYA 7 2 KANADA 4 2 HİNDİSTAN 4 3 GENEL TOPLAM 312-156 - 156 - Kaynak: UNCOMTRADE,HS2(01-24), Milyar ABD Doları 62

6.2. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD) DIŞ TİCARETİ Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (UNSD) raporunda dünyanın en büyük nominal değerlere göre dünyanın en büyük ekonomisi (The United Nations Statistics Division, 2014), Uluslararası Para Fonu (IMF) (International Monetary Fund, 2014), Dünya Bankası (WB) (The World Bank, 2014) ve ABD Merkezi İstihbarat Teşkilatı'na (CIA) (The Central Intelligence Agency, 2012)göre AB-28'den sonra dünyanın en büyük ekonomisidir. 6.2.1. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Genel Dış Ticaret İstatistikleri ABD ülke ekonomisinin başarısının temel unsurlarından biri de dış ticaretidir. ABD uzun yıllardır devam eden dış ticaretindeki açığa rağmen bu açığı finanse edebilen para politikaları sayesinde dünyanın en büyük ekonomileri arasında kalmayı başarmıştır. İlerleyen Başlıklarda ABD dış ticareti detaylı şekilde incelenecektir. 63

6.2.1.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Genel Dış Ticaret İstatistikleri 36. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE İHRACAT İTHALAT İHRACATIN İTHALATI DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % KARŞILAMA ORANI % 2004 813 1.521-708 - - 54 2005 899 1.728-829 10,5 13,6 52 2006 1.028 1.913-885 14,4 10,7 54 2007 1.149 2.012-863 11,8 5,2 57 2008 1.281 2.159-878 11,5 7,3 59 2009 1.043 1.593-550 -18,6-26,2 66 2010 1.259 1.954-695 20,8 22,6 64 2011 1.447 2.247-800 14,9 15,0 64 2012 1.509 2.316-807 4,3 3,1 65 2013 1.544 2.312-768 2,3-0,2 67 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları 26. Grafik - ABD - Dünya Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0-500 -1.000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları ABD dış ticaret grafiğinden ve tablosundan da görüleceği üzere ABD'nin dış borç stoku giderek artmakta fakat bu durum ABD'nin para politikası sayesinde dengelenmeye çalışılmaktadır. 64

37. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-1 FAALİYET GRUPLARI 2004 2005 2006 2007 2008 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 595 397 649 436 711 497 742 540 730 560 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 117 110 133 120 148 136 162 154 183 179 BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ MAL VE İŞLEMLER 52 30 57 33 61 36 64 42 67 41 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 267 90 288 99 305 111 319 121 312 129 MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR VE İLGİLİ MALZEMELER 216 19 297 26 344 34 371 41 500 76 MAMUL ÜRÜNLER, ESAS MALZEMESİNE GÖRE SINIFLANDIRILANLAR 180 79 201 90 234 104 237 113 238 126 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 50 46 55 48 60 54 65 68 70 86 HAM MADDELER (PETROL HARİÇ) YENİLEMEYEN 28 36 31 40 32 49 32 61 34 75 İÇECEKLER VE TÜTÜN 13 5 15 4 17 5 18 5 18 5 HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI YAĞLAR KATI YAĞLAR VE MUMLAR 2 2 3 2 3 2 4 3 5 4 GENEL TOPLAM 1.521 813 1.728 899 1.913 1.028 2.012 1.149 2.159 1.281 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları, 2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 38. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-2 FAALİYET GRUPLARI 2009 2010 2011 2012 2013 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 573 369 720 452 805 504 882 536 900 537 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 155 159 178 189 204 208 204 207 202 208 BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ MAL VE İŞLEMLER 59 110 60 119 63 126 70 142 74 155 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 263 115 306 128 325 138 335 145 349 149 MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR VE İLGİLİ MALZEMELER 278 54 362 79 463 127 433 136 389 148 MAMUL ÜRÜNLER, ESAS MALZEMESİNE GÖRE SINIFLANDIRILANLAR 157 95 202 120 238 140 242 142 244 146 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 66 72 74 83 87 102 89 100 93 107 HAM MADDELER (PETROL HARİÇ) YENİLEMEYEN 22 61 29 80 35 91 34 90 34 85 İÇECEKLER VE TÜTÜN 16 5 17 5 19 6 21 7 22 7 HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI YAĞLAR KATI YAĞLAR VE MUMLAR 4 3 5 4 7 4 6 4 6 3 GENEL TOPLAM 1.593 1.043 1.954 1.259 2.247 1.447 2.316 1.509 2.312 1.544 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları, 2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. STIC ticaret sınıflamasına göre oluşan dış ticaret istatistikleri önceki tablolarda (tablo 37-38) verilmiş olup gösterge bir yıl niteliğinde olan 2013 yılı için ihracatın ve ithalatın SITC faaliyet gruplarına göre dağılımı; 65

27. Grafik - ABD - Dünya İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 ABD-Dünya İhracat 2013 0% 0% 9% 7% 6% 35% 10% 10% Makine ve ulaşım araçları Kimyasallar ve ilgili ürünler Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Çeşitli mamul ürünler Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Gıda ve Canlı Hayvanlar Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen İçecekler ve tütün Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar 10% 13% 28. Grafik - ABD - Dünya İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 ABD-Dünya İthalat,2013 4% 3% 1% 1% 0% 9% 39% 11% 15% Makine ve ulaşım araçları Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler Çeşitli mamul ürünler Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Kimyasallar ve ilgili ürünler Gıda ve Canlı Hayvanlar Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen İçecekler ve tütün Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar 17% 66

6.2.1.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Genel Dış Ticaret İstatistikleri YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE 39. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti İHRACAT DEĞİŞİM % İTHALAT DEĞİŞİM % İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI % 2004 818 1.525-707 - - 54 2005 904 1.732-828 10,6 13,6 52 2006 1.037 1.919-882 14,7 10,8 54 2007 1.163 2.017-855 12,1 5,1 58 2008 1.300 2.165-865 11,8 7,3 60 2009 1.057 1.602-545 -18,7-26,0 66 2010 1.277 1.966-689 20,9 22,8 65 2011 1.480 2.263-783 15,9 15,1 65 2012 1.546 2.334-788 4,4 3,1 66 2013 1.578 2.328-750 2,1-0,2 68 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları 29. Grafik - ABD - Dünya Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0-500 -1.000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları 67

HS ürün gruplamasına göre ABD-Dünya dış ticareti ise; 40. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-1 ÜRÜNLER 2004 2005 2006 2007 2008 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ELEKTRONİK EŞYALAR 395 274 440 296 484 328 510 347 512 365 ULAŞIM EKİPMANLARI 215 119 223 137 240 165 244 189 224 190 KİMYASAL YA DA BENZER ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ 104 91 117 97 129 110 143 124 163 142 MİNERAL ÜRÜNLER 222 22 305 32 353 42 380 50 511 85 OPTİK VE FOTOĞRAFİK ARAÇLAR 51 52 53 56 57 63 61 68 64 72 BAZ METALLER 82 37 94 44 119 55 121 63 129 75 PLASTİK, KAUÇUK 43 41 51 47 55 52 56 59 59 63 İNCİ, DEĞERLİ METALLER 33 18 37 22 44 31 48 40 49 51 BİTKİSEL ÜRÜNLER 18 31 20 30 22 34 25 47 29 62 GIDA ÜRÜNLERİ, İÇECEKLER VE TÜTÜN 32 18 35 19 40 22 42 24 45 28 GİZLİ VERİ 51 25 55 27 59 29 61 34 64 37 ODUN SELÜLOZU, KAĞIT VE MUKAVVA 25 21 27 23 28 25 29 27 29 30 CANLI HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLER 18 10 20 12 21 13 22 16 22 21 TEKSTİL VE TEKSTİL MALZEMELERİ 91 22 97 22 101 23 104 22 101 23 ÇEŞİTLİ MAMUL EŞYALAR 64 12 71 13 75 14 82 17 79 18 CAM, SERAMİK VE TAŞ 16 7 18 7 20 8 19 9 18 9 ODUN, KÖMÜR, MANTAR 25 6 26 6 25 7 21 7 16 7 SANAT ESERİ VE ANTİKALAR 5 4 6 4 7 6 9 7 7 8 HAM POSTLAR, DERİLER VE SARACİYE 10 4 11 4 11 4 12 5 12 4 SİLAH VE CEPHANELER 1 2 1 2 2 3 2 3 2 3 HAYVANSAL VE BİTKİSEL YAĞLAR 2 2 2 2 3 2 4 3 5 5 AYAKKABI, ŞAPKA VE DİĞER BAŞLIKLAR 21 1 22 1 24 1 24 1 24 1 GENEL TOPLAM 1.525 818 1.732 904 1.919 1.037 2.017 1.163 2.165 1.300 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 68

41. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-2 ÜRÜNLER 2009 2010 2011 2012 2013 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ELEKTRONİK EŞYALAR 425 278 518 334 577 364 611 377 615 379 ULAŞIM EKİPMANLARI 154 161 208 183 231 213 273 245 286 256 KİMYASAL YA DA BENZER ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ 141 129 161 149 183 161 178 163 177 163 MİNERAL ÜRÜNLER 284 60 369 89 472 140 441 147 396 158 OPTİK VE FOTOĞRAFİK ARAÇLAR 55 67 65 76 73 81 76 86 79 86 BAZ METALLER 75 53 98 67 119 81 125 82 119 80 PLASTİK, KAUÇUK 46 52 60 66 71 73 74 75 75 76 İNCİ, DEĞERLİ METALLER 37 38 52 52 66 72 63 72 64 72 BİTKİSEL ÜRÜNLER 27 52 31 59 37 68 41 71 42 69 GIDA ÜRÜNLERİ, İÇECEKLER VE TÜTÜN 42 28 46 32 53 38 55 40 57 44 GİZLİ VERİ 55 31 56 42 60 41 66 43 70 44 ODUN SELÜLOZU, KAĞIT VE MUKAVVA 22 26 25 30 26 33 24 31 24 31 CANLI HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLER 19 18 21 21 24 26 25 27 27 29 TEKSTİL VE TEKSTİL MALZEMELERİ 87 18 100 24 108 29 108 27 112 27 ÇEŞİTLİ MAMUL EŞYALAR 64 15 76 17 76 18 81 20 85 20 CAM, SERAMİK VE TAŞ 13 7 16 9 17 10 18 10 19 11 ODUN, KÖMÜR, MANTAR 11 6 13 7 13 8 15 8 17 9 SANAT ESERİ VE ANTİKALAR 5 6 6 6 7 7 8 7 9 8 HAM POSTLAR, DERİLER VE SARACİYE 9 3 11 4 13 5 14 5 15 6 SİLAH VE CEPHANELER 3 3 3 4 3 4 3 4 4 5 HAYVANSAL VE BİTKİSEL YAĞLAR 4 4 5 5 7 5 6 5 6 4 AYAKKABI, ŞAPKA VE DİĞER BAŞLIKLAR 21 1 26 1 28 2 29 2 30 2 GENEL TOPLAM 1.602 1.057 1.966 1.277 2.263 1.480 2.334 1.546 2.328 1.578 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 69

6.2.2. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri ABD tarımsal ticareti, ABD Dışişleri Bakanlığı altında Tarım, Biyoteknoloji ve Tekstil Ticari İşler Ofisi tarafından, ülke çıkarları, küresel ticari hedefleri ve gıda güvenliği hedefleri gözetilerek oluşturulmaktadır. Etkili gıda politikalarını geliştirmeye, kırsal kalkınmanın teşvik edilmesi ve biyoteknoloji ile tarımsal üretimin arttırılmasına katkı sağlanmaktadır. Tüketicilerin sağlığı ve refahı için gıda güvenliği, hayvan ve bitki sağlığı sürekli takip edilmektedir. Gıda güvencesi konusunda paydaşları ve karar vericileri bir araya getirerek küçük ölçekli çitçilerin ihtiyaçları gözetilmektedir (U.S. Department of State, 2015). Ek olarak Birleşik Devletler 2013 yılında, 145 milyar $ tarımsal ürün ihracatı, 2012 yılı tarımsal ihracatından 9,2 milyar $ daha fazla olup, tarım sektöründe 30 milyar $ dış ticaret fazlası kaydedilmiştir (U.S. Department of State, 2015). 70

6.2.2.1. SITC Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri 42. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE İHRACAT İTHALAT İHRACATIN İTHALATI DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % KARŞILAMA ORANI % 2004 80 88-9 - - 90 2005 83 96-13 3,9 8,7 86 2006 93 104-11 12,1 8,2 89 2007 114 110 4 22,6 5,7 104 2008 140 116 24 23,4 5,8 121 2009 120 101 19-14,6-13,1 119 2010 143 116 26 19,0 15,6 122 2011 168 137 31 18,0 17,8 123 2012 172 142 30 2,3 3,4 121 2013 176 146 29 2,0 3,3 120 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları 30. Grafik - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 200 40 150 30 20 100 10 50 0-10 0-20 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları 71

6.2.2.2. HS Ticaret Sınıflamasına Göre Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri 43. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE İHRACAT İTHALAT İHRACATIN İTHALATI DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % KARŞILAMA ORANI % 2004 62 71-9 - - 87 2005 64 77-13 3,5 9,1 83 2006 72 86-14 11,9 11,7 83 2007 91 93-2 26,7 8,1 97 2008 116 101 15 28,1 8,7 115 2009 101 92 9-13,5-9,1 109 2010 116 102 14 15,6 11,5 113 2011 138 121 17 18,5 17,9 114 2012 143 128 16 4,2 5,8 112 2013 147 132 15 2,3 3,1 111 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları 31. Grafik - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 160 20 140 15 120 10 100 5 80 0 60-5 40-10 20-15 0-20 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, HS, Milyar ABD Doları Son on yıllık dönemde ABD tarımsal dış ticareti için bir başarı tablosu gibidir. Tablolar (42-43) ve grafiklerden (30-31) takip edileceği üzere 2004-2008 yılları arasında tarımda ithalatçı konumda olan ABD, 2008 yılından itibaren net ihracatçı konuma geçmiştir. 72

6.2.3. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler ve Ülkeler Bu başlıkta ABD dış ticaretine ilişkin denge tablolarına ek olarak ABD'nin ticaret ortakları, dış ticaretindeki ürün portföyü ve ticaret hacmine ilişkin bilgiler verilecektir. 6.2.3.1. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ürünler ABD'nin 2013 yılı genel dış ticaretinde ilk 5 ürün grubu; 44. Tablo ABD Dünya İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 ÜRÜN GRUBU ADI GENEL PAY İHRACAT % GİZLİ VERİ 149,4 9,5 PETROL YAĞLARI 111,8 7,1 BİNEK OTOMOBİLLER 57,1 3,6 KARAYOLU TAŞITLARI(AKSAM,PARÇA) 42,9 2,7 ELEKTRONİK ENTEGRE DEVRELER 34,5 2,2 GENEL TOPLAM 1.578,0 - Genel İhracat 2013 75% 9% 7% 4% 3% 2% GİZLİ VERİ PETROL YAĞLARI BİNEK OTOMOBİLLER KARAYOLU TAŞITLARI İÇİN AKSAM, PARÇA ELEKTRONİK ENTEGRE DEVRELER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları 45. Tablo ABD Dünya İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 GENEL PAY ÜRÜN GRUBU ADI İTHALAT % HAM PETROL 279,1 12,0 BİNEK OTOMOBİLLER 155,7 6,7 MULTİMEDYACİHAZLARI 89,9 3,9 PETROL YAĞLARI 88,8 3,8 BİLGİ İŞLEM CİHAZLARI 83,1 3,6 Genel İthalat 2013 70% 12% 7% 4% 4% 3% HAM PETROL BİNEK OTOMOBİLLER MULTİMEDYACİHAZLARI PETROL YAĞLARI BİLGİ İŞLEM CİHAZLARI GENEL TOPLAM 2.328,3 - DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları 73

ABD'nin 2013 yılı genel dış ticaretinde ilk 20 ürün, 46. Tablo ABD Dünya Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İHRACAT DEĞERİ İHRACAT PAYI % 999999 gizli veri 149,4 9,5 271019 diğer yağlar ve müstahzarlar 77,3 4,9 271012 petrol ve bitümenli yağlar ve müstahzarları 34,5 2,2 710812 altın (diğer işlenmemiş şekillerde) 31,9 2,0 870323 motorlu taşıt; (1500cm3<silindir=<3000 cm3) 22,8 1,4 870324 motorlu taşıt; (3000cm3<silindir hacmi) 22,8 1,4 120190 soya fasulyesi (kırılmış olsun olmasın); tohumluk olmayan 21,5 1,4 300490 tedavide/korunmada kullanılmak üzere hazırlanan diğer ilaçlar 19,1 1,2 710239 diğer elmaslar (sanayide kullanılmayan) 19,1 1,2 854231 elektronik entegre devreler; işlemci ve kontrolör 16,9 1,1 851762 multimedya cihazları 15,8 1,0 847330 otomatik bilgi işlem makine ve ünitelerinin aksam, parçası 15,3 1,0 901890 tababetle ilgili diğer alet ve cihazlar 11,2 0,7 870899 kara taşıtları için diğer aksam, parçaları 10,8 0,7 270112 bitümenli taşkömürü 10,5 0,7 100199 Buğdayvemahlut; tohumluk olmayan 10,3 0,7 870829 kara taşıtlarının diğer aksam-parçaları 9,8 0,6 851712 hücresel ağlar için veya diğer kablosuz ağlar için telefonlar 9,7 0,6 711319 diğer kıymetli metal-kaplamalarından mücevherci eşyası 9,2 0,6 870431 kıvılcım ateşlemeli motorlu taşıtlar (taşıma kapasitesi<5 ton) 8,9 0,6 GENEL TOPLAM 1.578,0 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 47. Tablo ABD Dünya Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İTHALAT DEĞERİ İTHALAT PAYI % 270900 ham petrol 279,1 12,0 870323 motorlu taşıt; (1500cm3<silindir=<3000 cm3) 84,2 3,6 999999 gizli veri 70,5 3,0 870324 motorlu taşıt;(3000cm3<silindir hacmi) 62,8 2,7 271019 diğer yağlar ve müstahzarlar 53,9 2,3 851712 hücresel ağlar için veya diğer kablosuz ağlar için telefonlar 50,0 2,1 847130 portatif nümerik otomatik bilgi işlem makineleri; 43,2 1,9 271012 petrol ve bitümenli yağları ve müstahzarları 34,3 1,5 300490 tedavide/korunmada kullanılmak üzere hazırlanan diğer ilaçlar 34,0 1,5 851762 multimedya cihazları 30,3 1,3 710239 diğer elmaslar (sanayide kullanılmayan) 23,0 1,0 854231 elektronik entegre devreler; işlemci ve kontrolör 16,9 0,7 847330 otomatik bilgi işlem makine ve ünitelerinin aksam, parçası 15,8 0,7 847150 diğer nümerik bilgi işlem birimleri 15,3 0,7 852872 televizyon; diğerleri, renkli olanlar 14,5 0,6 710812 altın (diğer işlenmemiş şekillerde olanlar) 14,1 0,6 880330 uçak ve helikopterlerin, aksam ve parçaları 13,2 0,6 870899 kara taşıtları için diğer aksam, parçaları 13,0 0,6 847170 bellek birimleri 12,2 0,5 950300 diğer oyuncaklar, küçültülmüş modeller, bulmacalar 11,7 0,5 GENEL TOPLAM 2.328,3 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 74

ABD'nin 2013 yılı tarımsal dış ticaretinde ilk 5 ürün grubu; 48. Tablo ABD Dünya Tarımsal İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 ÜRÜN GRUBU ADI TARIMSAL PAY İHRACAT % SOYA FASULYESİ 21,5 14,6 BUĞDAY VE MAHLUT 10,5 7,2 KABUKLU MEYVELER 7,1 4,8 MISIR 6,9 4,7 DİĞER GIDA ÜRÜNLERİ 5,5 3,8 GENEL TOPLAM 146,7 - Tarımsal İhracat 2013 65% 14% 7% 5% 5% 4% SOYA FASULYESİ BUĞDAY VE MAHLUT KABUKLU MEYVELER MISIR DİĞER GIDA ÜRÜNLERİ DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları Tablo 46-48'den görüleceği üzere ABD nin tarımsal ihracatında ve genel ihracatındaki en önemli ürünlerin buğday ve soya fasulyesi olduğu görülmektedir. ABD nin genel ihracatından soya fasulyesi yaklaşık %1,5, buğday ise %1 pay almaktadır. ABD ihracat portföyü ve ihracat kalemlerinin çeşitliliği düşünüldüğünde küçük görülebilecek bu payların önemi artmaktadır. ABD tarımsal ihracatında sadece soya fasulyesinin payı yaklaşık %15, buğday ise %7,2 dir. Bu iki ürün ihracatı ile ABD tarımsal ihracat pazarının beşte birine denk gelmektedir. 49. Tablo ABD Dünya Tarımsal İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 ÜRÜN GRUBU ADI TARIMSAL İTHALAT PAY % ETİL ALKOL, LİKÖR VE ALKOLLÜ İÇKİLER 7,0 5,4 KABUKLU SU CANLILARI 6,1 4,7 ÜZÜM ŞARABI,ŞIRASI 5,5 4,2 KAHVE 5,5 4,2 BALIK FİLETOLARI,ETLERİ 5,2 3,9 GENEL TOPLAM 131,7 - Tarımsal İthalat 2013 5% 5% 4% 4% 4% 78% ETİL ALKOL, LİKÖR VE ALKOLLÜ İÇKİLER KABUKLU SU CANLILARI ÜZÜM ŞARABI VE ÜZÜM ŞIRASI KAHVE BALIK FİLETOLARI VE BALIK ETLERİ DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4, Milyar ABD Doları 75

ABD'nin 2013 yılı tarımsal dış ticaretinde ilk 20 ürün; 50. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İHRACAT DEĞERİ İHRACAT PAYI % 120190 soya fasulyesi 21,5 14,6 100199 buğday 10,3 7,0 100590 mısır 6,5 4,4 210690 diğer gıda müstahzarları 4,8 3,2 230400 soya fasulyesi küspesi 4,0 2,7 020714 horoz ve tavukların et ve sakatatı 3,5 2,4 080212 badem (kabuksuz) 3,2 2,2 230330 içki sanayinin posa ve artıkları 3,0 2,0 020130 sığır eti; kemiksiz (taze/soğutulmuş) 2,7 1,8 040210 süt, krema 2,1 1,4 020329 diğer domuz etleri (dondurulmuş) 2,0 1,3 020230 sığır eti; kemiksiz (dondurulmuş) 1,7 1,2 190590 ekmekçi mamulleri 1,6 1,1 020319 domuz etleri (taze/soğutulmuş) 1,6 1,1 230990 hazır diğer hayvan yemleri (perakende) 1,5 1,0 120810 soya fasulyesinin unu ve kaba unu 1,4 1,0 230910 kedi/köpek maması (perakende) 1,4 0,9 121490 diğer hayvan yemleri 1,4 0,9 100630 pirinç 1,3 0,9 220830 viskiler 1,3 0,9 GENEL TOPLAM 146,7 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 51. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal İthalatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İTHALAT DEĞERİ İTHALAT PAYI % 090111 kahve (kafeini alınmamış, kavrulmamış) 4,4 3,3 220421 şarap ve üzün şırası 4,3 3,3 030617 diğer karidesler; dondurulmuş 4,2 3,2 220300 biralar (malttan) 3,9 3,0 080390 muz (plantain hariç); taze veya kurutulmuş 2,3 1,8 190590 diğer ekmekçi mamulleri 2,1 1,6 070200 domates (taze/soğutulmuş) 2,1 1,6 220830 viskiler 2,0 1,5 210690 diğer gıda müstahzarları 2,0 1,5 020230 sığır eti; kemiksiz (dondurulmuş) 1,9 1,5 220210 sular,alkolsüz diğer içecekler 1,8 1,4 130232 k. boynuzu, s. baklası tohumundan yapışkan maddeler 1,8 1,4 220860 votka 1,8 1,4 010229 sığırlar; damızlık olmayan 1,8 1,3 170490 kakao içermeyen diğer şeker mamulleri 1,5 1,2 220710 etil alkol; alkol derecesi 1,5 1,1 080610 üzüm (taze) 1,4 1,0 020130 sığır eti; kemiksiz (taze/soğutulmuş) 1,3 1,0 070960 capsicum/pimenta cinsi meyveler 1,3 1,0 030441 pasifik,atlantik somonları filetoları 1,2 0,9 GENEL TOPLAM 131,7 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyar ABD Doları 76

6.2.3.2. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dış Ticaretinde Önde Gelen Ülkeler ABD'nin 2013 yılı dış ticaretinde ilk sırada gelen ilk on ülke; 52. Tablo - ABD - Dünya Genel Dış Ticareti 2013 SIRA TİCARET HACMİ DEĞER PAY % İHRACAT DEĞER PAY % İTHALAT DEĞER PAY % 1 KANADA 637 16 KANADA 300 19 ÇİN 460 20 2 ÇİN 582 15 MEKSİKA 226 14 KANADA 337 14 3 MEKSİKA 509 13 ÇİN 122 8 MEKSİKA 283 12 4 JAPONYA 207 5 JAPONYA 65 4 JAPONYA 142 6 5 ALMANYA 164 4 BİRLEŞİK KRALLIK 47 3 ALMANYA 117 5 6 GÜNEY KORE 107 3 ALMANYA 47 3 GÜNEY KORE 65 3 7 BİRLEŞİK KRALLIK 101 3 BREZİLYA 44 3 BİRLEŞİK KRALLIK 54 2 8 FRANSA, MONAKO 80 2 HOLLANDA 43 3 SUUDİ ARABİSTAN 53 2 9 BREZİLYA 73 2 ÇİN (HONG KONG) 42 3 FRANSA 46 2 10 SUUDİ ARABİSTAN 72 2 GÜNEY KORE 42 3 HİNDİSTAN 43 2 GENEL TOPLAM 3.906-1.578-2.328 - Kaynak: UNCOMTRADE,HS2, Milyar ABD Doları ABD genel dış ticaretinin yaklaşık üçte birini sınır komşuları Kanada ve Meksika ile yapmakta, ticari ortağı Çin ile de toplam ticaret pazarının %15 ini paylaşmaktadır. ABD ihracatındaki en büyük paylar sınır komşularına ait olup toplam ihracatının üçte birini ifade etmektedir. İthalatının ise neredeyse yarısını Çin, Kanada ve Meksika dan yapmaktadır. 53. Tablo - ABD - Dünya Tarımsal Dış Ticareti 2013 SIRA TİCARET HACMİ DEĞER PAY % İHRACAT DEĞER PAY % İTHALAT DEĞER PAY % 1 KANADA 51 18 KANADA 26 18 KANADA 25 19 2 MEKSİKA 38 14 ÇİN 23 16 MEKSİKA 20 15 3 ÇİN 30 11 MEKSİKA 18 12 ÇİN 7 6 4 JAPONYA 14 5 JAPONYA 13 9 ŞİLİ 5 4 5 BREZİLYA 7 2 KORE CUMHURİYETİ 5 3 BREZİLYA 5 4 6 ŞİLİ 6 2 ÇİN (HONG KONG) 4 3 FRANSA 5 4 7 GÜNEY KORE 6 2 DİĞER ASYA 3 2 HİNDİSTAN 5 4 8 FRANSA, MONAKO 5 2 FİLİPİNLER 3 2 İTALYA 4 3 9 İTALYA 5 2 ALMANYA 3 2 TAYLAND 4 3 10 ENDONEZYA 5 2 ENDONEZYA 3 2 ENDONEZYA 3 2 GENEL TOPLAM 278-147 - 132 - Kaynak: UNCOMTRADE,HS2(01-24), Milyar ABD Doları ABD, tarımsal ticaretinde ise genel ticarette olduğu gibi ilk sıralar sınır komşuları Kanada, Meksika ve en büyük ticari ortaklarından biri Çin tarafından ilk üç sıra paylaşılmaktadır. 77

6.3. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) VE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ (ABD) İKİLİ DIŞ TİCARETİ T-TIP tarafları AB ve ABD nin dünya ile olan genel ve tarımsal dış ticaretleri, ticaret hacimleri, Ürün portföyleri ve ithalat ve ihracat pazarları önceki başlıklarda verilmiştir. Bu başlık altında AB-ABD ikili ticaret trendi ve ticaret detaylarına yer verilecektir. AB-ABD dış ticareti istatistiklerinin kaynağı ve seçimi metodolojide açıklanacak olup kaynaklardaki farklıklar sebebi ile ikili ticaret verileri AB nin açıkladığı dış ticaret istatistiklerine göre düzenlenmiştir. 78

6.3.1. Avrupa Birliği (AB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İkili Genel Dış Ticaret İstatistikleri 54. Tablo AB ABD Genel Dış Ticareti YILLAR İHRACAT İTHALAT TİCARET İHRACAT İTHALAT TİCARET ARTIŞ HACMİ DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % ORANI % 2004 290 197 488 - - - 2005 308 197 505 5,9-0,1 3,4 2006 331 213 544 7,8 8,1 7,9 2007 351 243 594 6,0 13,9 9,1 2008 364 269 633 3,5 10,9 6,5 2009 278 210 487-23,6-22,1-23,0 2010 313 224 537 12,8 6,9 10,3 2011 360 265 625 14,9 18,3 16,3 2012 372 264 635 3,3-0,6 1,6 2013 378 258 636 1,7-1,9 0,2 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC-HS, Milyar ABD Doları Yukarıdaki tablodan da takip edileceği üzere AB-ABD ticareti son on yılda (2008-2009 yılları arasındaki kriz haricinde) bir önceki yıla göre istikrarlı biçimde artış göstermiştir. Ticaret hacmi giderek büyümüş, AB ise net ihracatçı konumunu sürdürmüştür. 32. Grafik AB ABD Genel Dış Ticareti İhracat İthalat Ticaret Hacmi 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 400 700 350 600 300 500 250 400 200 300 150 100 200 50 100 0 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC-HS, Milyar ABD Doları 79

SITC ticari faaliyet gruplarına göre AB-ABD ikili ticareti; 55. Tablo - AB - ABD Dış Ticareti-1 FAALİYET GRUPLARI 2004 2005 2006 2007 2008 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 92 125 95 135 97 141 109 147 110 146 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 39 57 39 59 43 67 49 74 51 78 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 27 38 28 38 30 39 33 41 34 40 MAMUL ÜRÜNLER ESAS MALZEMESİNE 11 31 12 34 15 37 18 39 19 37 GÖRE SINIFLANDIRILANLAR MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR İLGİLİ MALZEMELER 3 15 4 20 5 23 6 26 15 33 İÇECEKLER VE TÜTÜN 2 7 2 8 1 9 2 10 2 9 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 5 5 5 5 5 5 7 6 7 6 BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ 11 8 4 5 6 5 9 5 18 10 MAL VE İŞLEMLER HAM MADDELER (PETROL HARİÇ) YENİLEMEYEN 7 3 7 3 9 3 12 3 13 3 HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI, KATI YAĞLAR, MUMLAR 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 GENEL TOPLAM 197 290 197 308 213 331 243 351 269 364 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 56. Tablo - ABD - Dünya Dış Ticareti-2 FAALİYET GRUPLARI 2009 2010 2011 2012 2013 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 87 108 88 123 100 145 101 155 99 163 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 46 74 50 78 56 84 56 83 57 79 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 29 32 31 36 33 41 33 43 33 47 MAMUL ÜRÜNLER ESAS MALZEMESİNE 13 24 15 30 18 37 17 37 17 36 GÖRE SINIFLANDIRILANLAR MİNERAL YAKITLAR YAĞLAR VE İLGİLİ MALZEMELER 11 19 13 21 24 26 25 25 25 23 İÇECEKLER VE TÜTÜN 1 8 2 8 2 9 2 10 2 11 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 5 5 6 6 7 7 7 7 8 8 BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ 9 6 9 7 12 6 12 7 5 7 MAL VE İŞLEMLER HAM MADDELER (PETROL HARİÇ) YENİLEMEYEN 7 2 10 2 12 3 11 3 12 3 HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI, KATI YAĞLAR, MUMLAR 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 GENEL TOPLAM 210 278 224 313 265 360 264 372 258 378 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 80

SITC faaliyet gruplarına göre 2013 yılı AB-ABD dış ticaretinin dağılımı; 33. Grafik - AB - ABD İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 AB-ABD İhracat 2013 Makine ve ulaşım araçları Kimyasallar ve ilgili ürünler 0% 3% 2% 2% 1% Çeşitli mamul ürünler 10% 6% 43% Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler 12% İçecekler ve tütün 21% Gıda ve Canlı Hayvanlar Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar 34. Grafik - AB - ABD İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 AB-ABD İthalat 2013 Makine ve ulaşım araçları Kimyasallar ve ilgili ürünler 7% 1% 3% 2% 10% 4% 0% 38% Çeşitli mamul ürünler Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler İçecekler ve tütün 13% Gıda ve Canlı Hayvanlar 22% Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar 81

AB-ABD 2013 yılı genel dış ticaretinde ilk 20 ürün; 57. Tablo AB ABD Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İHRACAT DEĞERİ İHRACAT PAYI % 870323 motorlu taşıt;(1500cm3<silindir=<3000 cm3) 18.624 4,9 300490 tedavide/korunmada kullanılan ilaçlar 17.023 4,5 870324 motorlu taşıt;(3000cm3<silindir hacmi) 16.541 4,4 271012 petrol ve müstahzarları 14.453 3,8 841191 turbojetler/turbopropellerin aksam-parçaları 7.592 2,0 999999 gizli veri 6.934 1,8 880240 uçak ve diğer hava taşıtları (boş ağırlık >15000 kg) 5.858 1,5 271019 diğer yağlar ve müstahzarlar 5.609 1,5 841112 turbojetler (itici gücü > 25 kn) (türboreaktörler) 4.639 1,2 300210 serumlar, bağışıklık sağlayan ürünler 4.178 1,1 880330 uçak ve helikopterlerin diğer aksam ve parçaları 4.093 1,1 293359 piridin/piperizin halkası olan diğer bileşikler 3.859 1,0 300431 ensülin içerenler (2937'de ki hormonları içeren) 3.560 0,9 293399 sadece azotlu heterosiklik diğer bileşikler 3.234 0,9 293499 nükleik asitler vb. tuzları; 2.875 0,8 901890 tababetle ilgili diğer alet ve cihazlar 2.850 0,8 300220 insanlar için kullanılan aşılar 2.749 0,7 220421 şarap ve üzüm şırası 2.595 0,7 970110 tamamen elle yapılmış tablo ve resim 2.556 0,7 270900 ham petrol 2.547 0,7 GENEL TOPLAM 378.039 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyon ABD Doları 58. Tablo AB ABD Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İTHALAT DEĞERİ İTHALAT PAYI % 271019 diğer yağlar ve müstahzarlar 16.681 6,5 300490 tedavide/korunmada kullanılan ilaçlar 14.111 5,5 841191 turbojetler/turbopropellerin aksam-parçaları 10.936 4,2 841112 turbojetler 9.007 3,5 880330 uçak ve helikopterlerin díğer aksam ve parçaları 7.682 3,0 880240 uçak ve diğer hava taşıtları 7.663 3,0 300210 serumlar, bağışıklık sağlayan ürünler 5.190 2,0 270112 bitümenli taşkömürü 4.472 1,7 901890 tababetle ilgili diğer alet ve cihazlar 3.380 1,3 999999 gizli veri 3.305 1,3 870333 motorlu taşıt; dizel/yarı dizel (silindir hacmi>2500cm3) 2.856 1,1 901839 kateterler, kanüller vb. aletler 2.505 1,0 382200 laboratuvarlarda, teşhiste kullanılan karma reaktifler 2.464 1,0 851762 multimedya cihazları 2.437 0,9 293359 piridin/piperizin halkası olan diğer bileşikler 1.939 0,8 841199 diğer gaz türbinlerinin aksam-parçaları 1.907 0,7 120190 soya fasulyesi tohumluk olmayan 1.828 0,7 710813 altın (diğer yarı işlenmiş şekilde) 1.739 0,7 870332 motorlu taşıt; dizel/yarı dizel (1500cm3<silindir hacmi=<2500cm3) 1.735 0,7 902139 vücudun diğer suni parçaları 1.349 0,5 Genel Toplam 258.439 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyon ABD Doları 82

6.3.2. Avrupa Birliği (AB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İkili Tarımsal Dış Ticaret İstatistikleri 59. Tablo AB ABD Tarımsal Dış Ticareti, SITC YILLAR İHRACAT İTHALAT TİCARET İHRACAT İTHALAT TİCARET ARTIŞ HACMİ DEĞİŞİM % DEĞİŞİM % ORANI % 2004 15 12 27 - - - 2005 16 12 27 4,4-1,0 2,0 2006 17 12 30 11,5 5,4 8,9 2007 18 14 32 4,4 16,2 9,3 2008 17 16 33-4,6 11,6 2,5 2009 15 11 26-13,7-28,3-20,6 2010 16 14 30 9,6 19,8 14,0 2011 19 16 35 16,6 17,5 17,0 2012 20 15 35 4,1-7,6-1,2 2013 21 17 38 5,6 14,5 9,4 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları Tarımsal ticaret söz konusu olunca AB, 2004-2013 periyodunda ABD karşısında net ihracatçı konumda olup, tarımsal ticaret hacmi (2008,2009 kriz dönemi ve 2012 yılları haricinde) istikrarlı artışını sürdürmüştür. 35. Grafik AB ABD Tarımsal Dış Ticareti İhracat İthalat Ticaret Hacmi 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 25 40 20 35 30 15 25 20 10 15 5 10 5 0 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: UNCOMTRADE, SITC, Milyar ABD Doları 83

AB-ABD 2013 yılı tarımsal dış ticaretinde ilk 20 ürün; 60. Tablo AB ABD Tarımsal İhracatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İHRACAT DEĞERİ İHRACAT PAYI % 220421 şarap ve üzüm şırası 2.595 12,8 220300 Biralar (malttan) 1.567 7,7 220830 Viskiler-alkol 1.543 7,6 220860 Votka 887 4,4 040690 Diğer peynirler 835 4,1 220820 Üzüm şarabı 828 4,1 220410 Köpüklü şaraplar 768 3,8 220870 Likör 668 3,3 220210 Sular (tatlandırıcılı, lezzetlendirilmiş) 596 2,9 150910 Saf zeytinyağı 588 2,9 210690 Diğer gıda müstahzarları 489 2,4 090112 Kahve (kafeini alınmış, kavrulmamış) 331 1,6 200570 Zeytin 324 1,6 030214 Atlantik somonları ve tuna somonları 311 1,5 220890 alkol ve alkollü içkiler 293 1,4 180690 çikolata, kakao içeren gıda müstahzarları 262 1,3 180500 Kakao tozu 251 1,2 010129 Atlar; damızlık olmayan 250 1,2 220110 Mineral ve gazlı sular 221 1,1 190590 Diğer ekmekçi mamulleri 218 1,1 GENEL TOPLAM 20.268 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyon ABD Doları 61. Tablo AB ABD Tarımsal İthalatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İTHALAT DEĞERİ İTHALAT PAYI % 120190 soya fasulyesi 1.828 13,9 080212 badem 1.259 9,6 230400 soya fasulyesi küspesi 860 6,5 220830 viskiler 597 4,5 210690 diğer gıda müstahzarları 470 3,6 240120 tütün 384 2,9 080251 antep fıstığı; kabuklu 375 2,9 220840 rom 348 2,6 220421 şarap ve üzüm şırası 316 2,4 230990 hazır diğer hayvan yemleri (perakende) 289 2,2 100199 buğday 264 2,0 030475 alaskamezgiti filetoları 234 1,8 120242 yer fıstığı 210 1,6 080232 ceviz (kabuksuz) 209 1,6 020130 sığır eti; kemiksiz 204 1,6 220429 şarap ve üzüm şırası 166 1,3 151800 hayvansal ve bitkisel yağlar 155 1,2 120600 ayçiçeği tohumu 142 1,1 030622 ıstakozlar 130 1,0 151790 margarin; diğer 128 1,0 GENEL TOPLAM 13.163 - Kaynak: UNCOMTRADE, HS6, Milyon ABD Doları 84

6.4. TRANSATLANTİK TİCARET VE YATIRIM ORTAKLIĞI ANLAŞMASI (TTIP) VE ETKİLERİ T-TIP taslak metinlerinin bir kısmının yayınlandığı bu günlerde girişimin sadece iki taraf ticaret anlaşması olmasının dışında küresel ekonomiyi etkileyecek bir anlaşma olacağı tüm çıplaklığı ile ortaya çıkmıştır. Önceki başlıklarda T-TIP hakkında kısa bilgiler verilmişti bu bölümde ise T-TIP taslak anlaşma başlıklarına ilişkin detaylı bilgilere değinilecektir. AB TTIP nin yirmi dört (24) bölüm ve bölümlerin üç (3) ana başlık altında birleştirmeyi planladıklarını açıklamıştır. Bu üç ana başlık ilerde detaylandırılacak olup, sırası ile Pazara Giriş, Mevzuata İlişkin İşbirliği ve Kurallar dır. Şeffaflık anlayışı gereği bu güne kadar bazı başlıklarda özet raporlar yer alırken bazı başlıklarda anlaşma teklif belgelerinin başka bir deyişle müzakere belgelerini yayınlamıştır. Tüm metnin yayınlanmasının ise müzakere turlarının sona ermesinin ardından yapacağını duyurmuştur (The European Commission, 2015). 6.4.1. Pazara Giriş ABD ile müzakerelerini yürüttüğü TTIP, AB nin kuruluşundaki ve temelinde de esas olan üç (3) sütuna Three Pillars benzer bir yapıda ele almaktadır. Bunlardan ilki ve müzakere etmesi ve uzlaşması zor olan bölümlerden biri Pazara Giriş bölümüdür. AB Pazara Giriş Bölümünde; Mal ticaretinde gümrük tarifeleri, Hizmet ticareti, Kamu alım ve ihaleleri, Menşe kuralları, alt başlıklarında müzakerelerin konularını oluşturmaktadır. 85

Mal Ticareti AB, bu bölümün ana amacının ihracat ve ithalat maliyetlerini düşürmek olduğunu belirtmiş, bu başlık altında ulaşmak istedikleri hedeflerin; Gümrük vergisi ve ticarette diğer engelleri kaldırılmak, Ekonomiyi canlandırmak ve istihdam yaratmak, Özel sektör rekabet gücünü küresel boyuta taşımak, olduğunu ifade etmiştir. AB mal ticareti ve gümrük tarifelerinde müzakere gerekçelerinin arasında gümrük vergilerinin ticaretin maliyetini arttırması, AB ürünlerinin ABD piyasasında rekabet gücünü arttırılması, AB ve ABD arasındaki ortalama gümrük oranının %2 olmasına karşın bazı özel ürünlerde bu durumun değişmesi gibi sebeplerden kaynaklandığını ifade etmiştir (European Commission, 2015). AB ile ABD arasındaki gümrük tarifelerinin dağılımını özetlemek gerekirse AB nin ABD ile ticaretinin yarısından fazlası gümrük tarifelerine konu değildir. Diğer tarifeler ise geniş bir aralıkta değişmektedir. Örneğin hammadde ve işlenmiş ürünler için %1-%3 arasında, tekstil ürünleri için %30 civarındadır. Bazı ürünlerde ise gümrük vergi oranları ticareti engeller durumdadır. Örneğin ABD nin uyguladığı gümrük oranları işlenmemiş tütünde %330, yer fıstığında ise %130 dur. Aynı mamul ürünlerde farklı gümrük uygulamaları da mevcuttur. Örneğin motorlu taşıtlarda binek araçlar için AB gümrük oranı %10 iken ABD gümrük oranı sadece %2,5, tren vagonları için ABD gümrük vergisi %14 iken AB vergi oranı %1,7 dir. Bu bölümde hedeflerin gümrük vergileri ve diğer ticarete engel durumları (uzun idari kontroller gibi) ortadan kaldırmasının hedeflendiği AB Komisyonu tarafından ifade etmiştir (European Commission, 2015). Ek olarak AB bu bölümde çıkarlarını özel sektör için tasarruf sağlanması, yayılma etkisi sayesinde; gümrük tarifelerin kaldırılması ile ürün fiyatlarının düşmesi, satışların artması buna bağlı istihdam ve üretim artışı ve ikili ticaretin teşvik edilmesi şeklinde sıralamıştır (European Commission, 2015). 86

Hizmet Ticareti AB bu bölümde isteklerinin AB firmalarının ABD de yerel firmalarla rekabet gücünün artması olduğunu ifade etmiştir. Hizmetlerin önemini AB ve ABD ekonomilerinin omurgası olduğunu söyleyerek dile getirmiştir. Hizmetlerdeki bazı engellerin (ABD'de çalışabilir AB tedarikçi sayısına bir tavan gibi) iki taraf içinde sınırlayıcı olduğunu ve tedarikçi firmalara eşit muamele konularında adımların atılması gerektiği vurgulanmıştır. Ek olarak her iki tarafında hassasiyetlerinin bulunduğu sektörlerin (kamu hizmetleri gibi) korunmasında özen gösterileceği belirtilmiştir (EU Commission, 2015). AB hizmet ticareti ile ilgili ana amaçlarının; Erişim (AB firmalarının karşılaştıkları engellerin ortadan kaldırılması, denizcilik hizmetleri gibi), Mobilite (Hizmet sektörlerinin karşılıklı iyi örneklerin, tarafların gereksinimlerini karşılayacak şekilde geliştirilmesi), Lisanslar ve onaylar (Bankacılık ve sigortacılık, muhasebe, yönetim danışmanlığı, hukuki danışmanlık gibi alanlarda üst standartlar belirlenerek daha hızlı ve net hizmet verilmesi), Yeni kurallar (Telekomünikasyon, e-ticaret, posta ve kargo hizmetleri, deniz taşımacılığı, finansal hizmetler gibi ekonomide anahtar sektörlerde yeni kuralların belirlenmesi gibi), Kesinlik (Tarafların şirketlerinin piyasalar üzerindeki erişimlerinin güvencesinin sağlanması), Koruma (Hassasiyeti bulunan sektörler televizyon-radyo-sinema, halk sağlığı ve eğitimi, sosyal hizmetler ve su dağıtımı gibi) olduğunu ve bu amaçlara ulaşırken hassasiyetlerin bulunduğu alanlar (kamu hizmetleri, kültür ve veri korunması) doğrultusunda da güvencenin temin edileceğini belirtmiştir (EU Commission, 2015). 87

Kamu Alım ve İhaleleri AB nin yeni nesil STA larda sadece mal ve hizmet ticareti üzerine yoğunlaşmak yerine bir adım öteye geçip ticaret ortağının kamu ihalelerinde AB firmaları tarafından da teklif verilmesi için müzakerelerde ve anlaşmalarda ofansif tavır sergilemektedir. Buna örnek olarak TTIP de ayrı bir başlık olarak açılan kamu ihalelerinde AB isteğinin ABD kamu ihalelerinden daha fazla pay almayı ve ABD yerli firmalarıyla eşit şartlarda rekabet etmeyi istediklerini ifade etmiştir (EU Commission, 2015). AB ve ABD kamu alımları bakımından dünyadaki en büyük kamu ihale pazarlarıdır. AB kamu ihalelerinde yaratılacak rekabetin ülke bütçelerine ödenen para karşılında daha iyi katma değer, daha fazla seçenek, ekonomik etkinlik getirdiği gibi firmalara da hizmetlere ve ürünlere olan talebin artacağı, gelişme için fırsat yaratılacağı, devam eden işlerde güvence sağlanacağı ve ek istihdam yaratılacağını belirtmiştir (EU Commission, 2015). AB ortak amacın, karşı pazarlardaki faaliyet gösteren firmaların ayrımcılığa maruz kalmamasının sağlanması, kamu ihalelerinde şeffaflık sağlanarak fırsatlara eşit erişim sağlanması, herhangi bir kısıtlama olmaksızın yerel, bölgesel ve merkezi devlet seviyelerinde kamu ihalelerine katılmak olduğunu ifade etmiştir (EU Commission, 2015). Menşe Kuralları AB nin imzaladığı ikili ticaret anlaşmalarında üzerinde müzakere edilmesi zor alanlardan biri olan menşe kuralları TTIP de ayrı bir başlık olarak yerini almıştır. AB bu bölüm altındaki isteklerinin kullanıcı dostu kurallar koyarak TTIP e konu olan ürünlerin gerçekten AB ve ABD de üretilmesini garanti altına almak olduğunu vurgulamıştır. Menşe kurallarının müzakerelerde yer almasının gerekçelerini ise menşe kurallarının her ticaret anlaşmasında kilit rol oynadığını belirtip, menşe kurallarının o ülkeye özgü olan ürünlerin garanti altına alınarak ticaret anlaşmasından yarar sağlar duruma getirmek olduğunu ifade etmiştir. Ortak kurallar geliştirerek menşe ülkenin korunması ana gerekçelerden biridir. AB amaçlarının basit ve anlaşılır menşe kurallarının uygulanması, kuralların gelecekte oluşacak gereksinimlere cevap verir nitelikte olması ve kuralların etkin 88

uygulanması, sahteciliğin sınırlandırılması, gereksiz engellerin ortadan kaldırılması gibi prosedürler ile ticaretin kolaylaştırılmasını sağlamak olduğu ifade edilmiştir (EU Commission, 2015). 6.4.2. Mevzuata İlişkin İşbirliği Bu sütunda AB ve ABD ortak çalışarak tarafların düzenlemelerin bugünden daha benzer konuma getirerek, otomotivden kimyaya tüm sektör düzenlemelerinde uyum yakalamayı hedeflemektedir. TTIP nin belki de zor uyumlaştırılacak ve üzerinde en çok mesai harcanacak bölümüdür. Bunun sebeplerinin en başında ülke mevzuatları ve ikilinin yönetimsel farklılıkları yer almaktadır. AB, yirmi sekiz (28) farklı ülkenin farklı mevzuatını temsil ederken ABD elli farklı eyaletin farklı yasal uygulamalarını temsil etmektedir. AB yayınladığı bilgi notlarında bu bölümdeki isteklerinin, taraflar arasındaki uyumun arttırılması, tüketiciler için çeşitlik artışı, büyüme ve istihdam artışı olduğunu bildirmiştir. Bu bölümün müzakere edilme gerekçelerini ise; Küreselleşme sonucu farklı ülkelerin kurallar ve düzenlemeleri ile benzer problemlerle karşılaşan ihracatçı firmaların sayısının artması, İhracat yapan firmaların ithalatçı ülke düzenlemeleri ile uymak zorunda olması özellikle KOBİ ler için maliyetlerin artması, Koruma düzeylerinin (insan sağlığı, tüketici hak ve refahları, doğa ve toplum yararına olan faaliyetler) ödün verilmeden engellerin kaldırılması olarak belirtmiştir. Bu tip engellerin kaldırılmasının büyüme ve istihdam alanında ve tüketici çeşitliliğinin artmasını destekleyeceğini savunmuştur. AB temel amaçlarının; Düzenlemeler üzerinde birlikte çalışarak; yeni düzenlemelerin geliştirilmesi, eski düzenlemelerin ticarete engel oluşturmayacak şekilde revize edilmesi, mal ve 89

hizmetlerin kalitesinin artmasına olanak sağlanması, ürün gereksinimlerinin benzerleştirerek maliyetlerin düşürülmesi, Sadece ikili değil uluslararası düzenlemeler alanında birlikte çalışarak; ortak görüş oluşturmak, Düzenleyici İşbirliği Kurumu gibi bir girişim yaparak; TTIP kapsamında mutabık kalınan kararların güvencesini sağlamak ve birlikte çalışılacak alanları belirlemek olduğunu ifade etmiştir (EU Commission, 2015). Ayrıca bu sütuna ilişkin detaylandırılmış ana başlıklar; Mevzuata ilişkin uyum, Ticarette Teknik Engeller (TBT), Gıda Güvenliği ve Sağlık ve Bitki Sağlığı (SPS) iken, spesifik sektörlere ilişkin başlıklar; kimya, kozmetik, mühendislik, sağlık hizmetleri, pestisitler (tarım ilaçları), bilgi ve iletişim teknolojileri, eczacılık, tekstil, motorlu taşıtlara ilişkin detaylı düzenlemelere ilişkin başlıklar yer almaktadır (EU Commission, 2015). TTIP girişiminin tarım sektörünü etkileyecek en kritik başlıklarından birinin ise "Gıda Güvencesi ve Hayvan ve Bitki Sağlığı" konusu olacağı öngörülmektedir. İki bloğun tarım ve işlenmiş gıda üreticilerini yakından ilgilendiren bu başlıkta ortak çalışma ve yeni standartlar belirlemenin yanı sıra mevcut standartların iyileştirilmesi hedefinin belirlendiği ifade edilmektedir. AB yayınladığı bilgi notunda ithalata konu olan bitki, hayvan ve gıda ürünlerinin karşılıklı yerli bitki, hayvan ve insan sağlığı için risk oluşturduğunu ifade etmiştir. SPS olarak bilinen bu bölümdeki düzenlemelerin ikili ticaretine büyük etkisi olacağı bilgisini vermiş, AB ve ABD taraflarının yüksek seviye tedbirler alarak bazı durumlarda (örneğin güvenli olduğu kanıtlanmış ürünlerde mükerrer kontrollerin karşılıklı olarak yapılması gibi) ikili ticaretini zorlaştırdığı vurgulanmıştır. SPS başlığındaki düzenleme sebeplerinin; SPS 90

alanında yapılacak düzenlemelerin ortak hazırlanması için tarafların teşvik edilmesi, bitki, hayvan ve insan sağlığının korunmasındaki mevcut yasalara sadık kalınması, ticaretteki gereksiz engellerin kaldırılması, ürünlerin onayında ve kabullerinde şeffaflık ve zaman süreçlerini geliştirmek olduğu ifade edilmiştir. Ek olarak AB ve ABD arasında ayrıcalıklı bir ortaklık oluşturarak ticarete konu olan düzenleme ve prosedürlerin hızlandırılması, karşılıklı yapılan ihracatta tek onay sürecinin hayata geçirilmesi ve bu alandaki ticari problemleri çözmek için sağlam bir mekanizma oluşturulacağı anlaşmanın vaatleri arasındadır (EU Commission, 2015). SPS başlığı altında geleceğe yönelik ortak çalışma kararının işlerliği tartışılabilir zira konu başlığı altında AB'nin sıkı kuralları olduğu hayvancılıkta hormon, büyüme takviyeleri ve ABD'nin mikrobiyal bulaşanlardaki hassasiyetlerinde bir değişiklik olması beklenmemektedir. Bir başka tartışma konusu ise genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) ve hayvan refahı konularıdır. AB yayınladığı bilgi notunda bu iki konuda kabul mekanizmasında herhangi bir değişiklik öngörmediğini TTIP'nin halihazırdaki standartları değiştirmeyeceğini ifade etmiştir. AB ve ABD'nin tarım ve gıda ürünleri ticaretinin 2013 yılı itibarı ile 38 milyar $ ticaret hacmi olması, ikilinin OIE, CODEX ve IPPC gibi uluslararası standartları belirleyen kuruluşlarda aktör olarak yer alması sebepleri ile söz konusu kuruluşların ve oluşturulan standart ve tavsiyelerinde büyük etki yaratacağı beklenmektedir. 91

6.4.3. Kurallar Son sütun Kurallar içeriği itibarı ile ticaretin sürdürülebilir kalkınma çerçevesinde büyümesini teşvik ederken, işçi hakları, çevre, gümrük işlemlerinin basitleştirilerek ticaretin kolaylaştırılması, KOBİ lerin haklarının korunması, özel sektörün yada kamu teşebbüslerinin serbest ve adil rekabetinin teşvik edilmesi, coğrafi işaretlerin tanınması ve anlaşmazlıkların halli mekanizması sayesinde devletler arasındaki anlaşmazlıkların çözüme kavuşmasıdır (European Commission, 2015). Kurallar sütunu altında spesifik olarak; Sürdürülebilir kalkınma, Enerji ve hammaddeler, Gümrük ve ticaret kolaylaştırma, Küçük ve orta büyüklükteki şirketler, Yatırım koruma ve yatırımcı-devlet anlaşmazlıkların halli, Rekabet, Fikri mülkiyet (IPR) ve coğrafi işaretler, Hükümet-hükümet uzlaştırma mekanizması gibi başlıklar detaylandırılmıştır (European Commission, 2015). TTIP ile ilgili yayınlanan metin ve anlaşma özetinden anlaşılacağı gibi ana hedefin ikilinin son yıllardaki ekonomik durgunluğundan kurtulmak, uykuda olan pazarlarına şok etkisi yaratarak istihdam ve refah artışı sağlamaktır. AB ve ABD bağımsız bir kuruluşa yaptırdığı çalışmada anlaşmanın makro ve mikro ekonomik etkileri çeşitli senaryolar dahilinde incelenmiş ve sonuçlandırılmıştır. 92

Londra Ekonomik Politika Araştırma Merkezi (Centre for Economic Policy Research, London-CEPR) tarafından hazırlanan çalışma; ikilinin ticari ilişkisini hesaplanabilir genel denge modeli üzerinden gümrük tarifleri ve tarife dışı engellerin kaldırılmasının etkisini ölçecek şekilde tasarlanmıştır. Raporda GSH'da meydana gelecek değişimler, sektör çıktıları, toplu ve ikili ticaret akışları, iş gücü yer değişimi, ücretler gibi ekonominin temel fonksiyonunun değişken enstrümanları kullanılmıştır. Analizde veri tabanı Küresel Ticaret Analizi Projesi (Global Trade Analysis Project-GTAP) sekizinci versiyon yani GTAP8 kullanılmış ve 2027 yılı itibarı ile ortaya çıkacak sonuçlar hesaplanmıştır. GTAP hakkında özet bilgi verilecek olursak; ülkelerin ikili ticaret, nakliye, koruma gibi küresel verilerinin bulunduğu ve bu veri tabanı sayesinde küresel ekonomik konuları, genel denge analizi kullanarak politika uygulayıcılara muhtemel ekonomik senaryolar çizmektedir. Şu anki en güncel (GTAP 8) veri tabanında 129 ülke, 57sektör bulunmaktadır. Veri tabanı tarım ile ilişkili yaklaşık 20 sektörü içermektedir. Çalışma, AB ve ABD arasındaki ikili ticareti olduğu kadar yatırım ilişkilerinin derinleşmesini öngören farklı politika senaryo seçeneklerini de barındırır. Çalışmada tam teşekküllü ve kapsamlı anlaşmanın yapılmasını öngörmüş ve kapsam bakımından iki senaryo üzerinde durulmuştur. Bunlardan birincisi dar kapsamlı (daha az iddialı) tarife dışı engellerde %10 ve gümrük tarifelerinin tamamına yakınının (%98), geniş kapsamlı (iddialı) olan ise TBT'de %25 maliyet azalışı ve tüm gümrük tarifelerinin açılışı (%100) olarak hesaplanmıştır. CEPR, TTIP'nin genel ekonomik etkileri bakımından iki ülke için de pozitif ve kayda değer sonuçlar elde etmiştir. TTIP senaryolarında; GSH AB için dar kapsamlı TTIP senaryosunda 68,2 milyar avro ( ), tam kapsamlı ve istekli TTTIP senaryosunda 119,2 milyar avro, ABD için dar kapsamlı senaryoda 49,5 milyar, tam kapsamlı senaryoda 94,9 milyar ek getirisi olacağı ortaya çıkmıştır. Ancak STA sadece tarifeler yada hizmetler, ihale liberalizasyonundan ibaret olursa bu kazanımların daha düşük olacağının altı çizilmiştir. Örneğin sadece tarife eliminasyonu söz konusu olduğu durumda AB için GSH 'da 23,7 milyar ve ABD için 9,4 milyar ek getirisi olacağı vurgulanmıştır. 93

Dünyanın geri kalanı için kapsamlı TTIP senaryosunda 100 milyar dolarlık üst limiti bulunan bir dalga etkisi yaratacağı ifade edilmiştir. Bu kaynağı oluşturmada önemli payın ortak standartlar ve düzenlemeler sayesinde maliyet düşmesinde yaşanacağı ifade edilmiştir. Dış Ticarette ise anlaşma yürürlüğe girdiği anda 2027 yılı projeksiyonları; tam kapsamlı ve dar kapsamlı TTIP senaryolarında AB ihracatında %3,37(dar kapsamlı) ile %5,91 (tam kapsamlı) ek getiri, ABD için %4,75 ile %8,02 arasında ek getirisi olacağı öngörülmüştür. İthalatta ise AB için %2,91 ile %5,11 artış, ABD %2,81 ile %4,74 oranında artış olması öngörülmüştür. Değer olarak AB ihracatında 125-220 milyon ve AB ithalatında 128-225 milyon ; ABD ihracatında 142-240 milyon ve ABD ithalatında 119-200 milyon değişim olacağı öngörülmüştür. Yayılma etkisi ile diğer ülkelerin GSH üzerine yapılan çalışmada Türkiye hesaba katılmamıştır fakat Doğu Avrupa ülkeleri GSH na ek 16-36 milyon, Akdeniz ülkeleri GSH na 237-1.063 milyon, Çin GSH na ek 3.810 ile 5.487 milyon, ASEAN ülkeleri GSH na 15.081 ile 28.834 milyon ek getirileri dar ve tam kapsamlı TTIP senaryolarında hesaplanmıştır. (CEPR, 2013) AB Komisyonu Ticaret Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan bir raporda (EU Commission, 2013) anlaşmanın gelecek kazanımlarını sektörel olarak detaylandırmıştır. Sektörel Kazançları AB ihracatın hemen hemen her sektörde artış göstermesi beklenmektedir. Dünyanın geri kalanı ile yapılan ticarette; metal sanayi %12, işlenmiş gıda %9, perakende gıda da %6 ve ulaşımda %6 artış olması beklenmektedir. Fakat ticarete konu olan en büyük ilerlemenin motorlu taşıtlar sektöründe olması ve ithalatın %42 ihracatın ise %43 genişlemesi beklenmektedir. Sektördeki ikili ticaretin %149 artması beklenmektedir. 94

Gümrük Dışı Engellerin Azaltılması Anlaşmanın kilit noktalarından biri ise sınır arkası engeller olarak bilinen bürokrasi ve düzenlemelerin azaltılması sayesinde %80 potansiyel geri kazanım öngörülmüştür. İş Gücü Piyasası Anlaşma dahilinde artan üretim ve verimliliğin AB ve ABD iş gücü piyasasına da yansıması, yeni iş sahaları ve iş fırsatlarının oluşması beklenmektedir. Sürdürülebilir Kalkınma Anlaşma CO2 emisyonları ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı konusunda ihmal edilebilir etkileri olabilir (Avrupa Birliği Komisyonu, 2013). 95

6.5. TÜRK DIŞ TİCARETİNE ETKİLERİ Türkiye nin küreselleşme hareketine katılımı, özellikle ikinci dünya savaşı sonrasında olmuştur. Türkiye Uluslararası Para Fonu (IMF), Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) ve Kuzey Atlantik Paktı (NATO) gibi uluslararası kuruluşlara katılarak uluslararasılaşma yolunda önemli adımlar atmıştır. Uluslararasılaşma adımlarından biride 31 Temmuz 1959 tarihinde Avrupa Ekonomik Topluluğu na yapılan katılma başvurusudur. 1 Aralık 1964 te yürürlüğe giren Ankara Anlaşması ile Türkiye AB ilişkileri resmen başlamış ve 1 Ocak 1996 tarihinde Türkiye nin Gümrük Birliği ne katılımı ile ilişkiler yeni bir boyut kazanmıştır (Çolpan, 2007). İlk haber niteliği kazandığı günden bu güne dünya ticaret gündemini belirleyen ve neredeyse tüm gelişen ve büyük ekonomilerin etkileri üzerine araştırma yaptığı T-TIP Türkiye dış ticareti gündemine de damgasını vurmuştur. Aynı dönemde GB nin Türkiye için işlevselliğini yitirmesi; ticaret sapması ve rekabet gücü gibi konularda Türkiye dış ticareti için dezavantaj haline gelmiş, dünya arenasında ise Trans Pasifik Ortaklığı (TPP), TTIP gibi küresel ticaret dengelerini değiştirecek girişimler başlatılmıştır. TPP pasifik ülkelerini (Avustralya, Brunei, Kanada, Şili, Japonya, Malezya, Meksika, Yeni Zelanda, Peru, Singapur, Amerika Birleşik Devletleri ve Vietnam) ortak ticaret zemininde buluşturmaya çalışırken, TTIP (ABD ve AB-28) Atlantik ticaret köprüsünü kurmayı hedeflemektedir. Söz konusu iki anlaşma hem üyelerini hem de tedarikçisi olan En Az Gelişmiş Ülkeler (EAGÜ) (The World Bank, 2014), Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ) (The World Bank, 2014) için mevcut ticaret dengelerinin değişmesi anlamına gelmektedir. Tedarikçi ülkeler dışındaki ülkeleri dolaylı yollardan etkileyecek olan bu girişimler GB bağlantısı sebebi ile Türkiye dış ticaretini direkt olarak etkileyecektir. TTIP işlerlik kazandıktan sonraki AB ve ABD ekonomileri üzerindeki etkileri hakkında yapılan çalışmalar önceki başlıklarda bahsedilmiş olup, üçüncü ülkeler üzerine olan yayılma etkisi için yapılmış yeterli sayıda çalışma bulunmamaktadır. Yapılan çalışmalarda ise GTAP8 modelinde üçüncü ülkelerin verilerinin güncel ya da güvenilir olmayışıdır. Türkiye de Transatlantik Anlaşması na yönelik olarak artan bir diğer endişe konusuysa, Türk ihraç ürünlerinin ABD pazarında AB menşeli ürünler karşısında aynı şartlarda rekabet avantajını yakalayamayacak olmasıdır. Zira ABD ile Türkiye arasında bir 96

serbest ticaret anlaşmasının olmaması ve bu nedenle Türk ihraç ürünlerine ABD pazarında korumacılığın devam etmesi, buna karşın TTIP nin AB menşeli ürünlere uygulanan benzer uygulamaları kaldıracak olması, Türkiye nin AB karşısında haksız rekabete uğramasına yol açacaktır (TOBB, 2013). AB ile ticareti gümrük birliğine dayanan Türkiye ABD ile STA sı olmadığı için ABD pazarında AB li ürünler karşısında dezavantajlı duruma düşmektedir. Üçüncü ülkelerin TTIP anlaşması karşısında, AB ve ABD nin daha önce STA yaptığı ticaret ortaklarının bu pazarlara ayrıcalıklı ve öncelikli giriş imkanlarını olumsuz etkileyecektir (Langhammer, Mart, 2008). AB ve ABD nin düzenleyeceği müşterek düzenle hareket etmeleri durumunda dünyanın geri kalan ülkeleri için belirleyici olacak küresel kural ve standartları oluşturacaktır (Schott & Cimino, Mart,2013). TTIP nin üçüncü ülkelerin en doğru ifade ile ABD ve AB ile ticaret hacmi geniş olan ülkeleri etkilemesinin temel sebeplerinden biri anlaşmanın sadece gümrük indirimi olmayıp ticarete yeni düzenlemeler ve yeni standartlar getirecek olmasıdır. AB ve ABD nin ticaret ortakları örneğin Türkiye alışık olmadığı bir ticaret sistemine adapte olmaya çalışacak, GB ilk dönemlerinde olduğu gibi ithalat baskısı ile riski ile karşılaşacaktır. Dış ticarette yeni standartlar ve düzenlemelerin anlamı yeni üretim süreçleri (sanayi ve tarım), dış ticaret politikalarına ek olarak ülke iç düzenlemelerinin yeniden belirlenmesini ifade etmektedir. Bu durumda diğer ülkeler, örneğin Türkiye, bu kurallara uyumlu bir üretim süreci, sanayi ve ticaret politikası belirlemek, kendi iç düzenlemelerini de bu ülkelerle uyumlu hale getirmek zorunda kalacaktır. Bu Türkiye nin ihracatı açısından AB ve ABD pazarlarının genişliği düşünüldüğünde olumlu yönde bir belirlilik sağlayacaktır. Ancak, sağlık, tüketici hakları vb. teknik standartlar, gıda güvencesi, rekabet politikası, çevre standartları, emisyon miktarının azaltılmasına ilişkin kurallar ve çalışma hayatına ilişkin düzenlemeler gibi pek çok alanda maliyetli bir dönüşüm sürecini de beraberinde getirecektir. Bugüne kadar AB ye katılım sürecinde müktesebat uyumundaki zorluklar ve yanında sağlayacağı yararlar dikkate alındığında, böyle bir mega anlaşmanın Türkiye gibi ülkelere yükleyeceği şartlar konunun üzerinde durulması gereken en önemli yönünü oluşturuyor (TOBB, 2013). 97

Tabiatıyla, bu girişimin gerek iki taraf, gerekse -Türkiye de dâhil olmak üzereüçüncü ülkeler ve dünya ekonomisi üzerinde oluşturacağı etki dikkatlerin bu yöne çekilmesine yol açmıştır. Günümüzde AB ya da ABD den en az bir tanesinin, ihraç pazarında öncelikli ülkeler arasında olmadığı bir ülke yok denecek kadar azdır. Örneğin bu iki ekonominin Türkiye nin toplam ihracatındaki payları 2012 yılı itibarıyla yaklaşık olarak % 42,5 olmuştur. Türkiye ye gelen doğrudan yabancı sermayenin (FDI), beşte dördünden fazlası Avrupa Birliği ve ABD kaynaklıdır (Akman, 2013). TTIP nin AB ve ABD ikili ekonomileri üzerindeki etkilerine önceki bölümlerde belirtilmiştir. Türkiye nin anlaşmanın hangi tarafında olacağı halen kesinlik kazanmamışken olası senaryolar üzerinde bazı çalışmalar yapılmıştır. Dünya Bankası (WB) Türkiye nin farklı düzeylerde TTIP ye katılımı hallerinde Türkiye nin ihracatındaki değişimlerin sektörlere göre simülasyonunu hazırladığı raporda açıklamıştır. Araştırmaya göre üç senaryo belirlenmiş olup bunlar; 1. AB-ABD STA Türkiye ye kapalı, 2. AB-ABD STA Türkiye ye açık 3. AB-ABD-Türkiye STA (üçlü bir anlaşma),senaryolarıdır. Bunlardan AB-ABD-Türkiye STA gerçekleşmesi müzakerelerin şu anki durumu, ABD ve AB yetkililerinin duruma bakışları sebebi ile mümkün gözükmemektedir (CEPR, 2013). Çalışmada Türkiye nin ihracat sektör kalemleri gruplandırılarak incelenmiş olup; 1. senaryoda Türkiye nin ihracatında %0,07 kayıp değer olarak 83,84 milyon ABD $ kayıp, 2. senaryoda Türkiye nin ihracatında %0,02 kazanç değer olarak 28,95milyon ABD $ kazanç, 3. senaryoda ise Türkiye nin ihracatında %0,21 kazanç değer olarak 257,29 milyon ABD $ kazanç olacağı öngörülmüştür. Ancak Söz konusu çalışmada bazı değişkenler ihmal edilerek hesaplanmış ve GTAP genel denge modeli üzerinden hesaplanmıştır (CEPR, 2013). 98

Dünya Bankası'nın söz konusu çalışmasında TTIP'nin Türkiye genel ihracatı üzerine olan etkileri farklı senaryo başlıklarında incelenmiş olup aşağıdaki gibidir; ÜRÜNLER 62. TTIP'nin Genel İhracat Üzerindeki Etkisi AB-ABD STA TÜRKİYE YE KAPALI AB-ABD STA TÜRKİYE YE AÇIK AB-ABD-TÜRKİYE STA (ÜÇLÜ YAPI) Milyon ABD$ Değişim % Milyon ABD$ Değişim % Milyon ABD$ Değişim % Kömür 0,00 0,14 0,00 0,14 0,00-0,45 Petrol 0,00 0,00 0,01 0,13 0,00 0,01 Gaz 0,00-0,16 0,00 0,16 0,00 0,31 Mineraller -0,97-0,06-1,01-0,06-1,99-0,11 Tekstil -7,94-0,06 12,59 0,10 537,21 4,08 Giyim eşyaları -5,63-0,07 4,84 0,06 378,50 4,42 Deri ürünleri 0,53 0,10 1,48 0,29 4,52 0,89 Ahşap ürünleri 4,13 0,26 4,81 0,30-9,87-0,61 Kağıt ürünleri 3,48 0,37 4,09 0,43-4,02-0,42 Petrol, kömür ürünleri -4,40-0,25-4,07-0,23-2,30-0,13 Kimya, plastik ürünleri -16,25-0,23 4,02 0,06-50,31-0,70 Mineral ürünler (diğer) -22,97-0,65-21,77-0,62 39,03 1,11 Demirli metaller 9,07 0,10 14,53 0,17-39,24-0,45 Metaller (diğer) -3,51-0,14-1,01-0,04-22,64-0,89 Metal ürünleri 4,55 0,11 7,67 0,18-29,28-0,68 Motorlu taş. Ve parçaları -132,30-0,82-121,13-0,75-241,75-1,49 Ulaşım ekipmanları (diğer) -10,58-0,55-2,41-0,13-31,41-1,63 Elektronik cihazlar 8,04 0,28 10,74 0,37-28,20-0,98 Makine, ekipman (diğer) 22,12 0,18 32,77 0,27-111,48-0,93 İmalatlar 2,55 0,12 4,31 0,21-14,88-0,72 Elektrik 0,40 0,19 0,43 0,20-0,79-0,37 Gaz üretimi, dağıtımı 0,00 0,36 0,00 0,36 0,00-0,76 Su 0,07 0,49 0,07 0,50-0,09-0,62 İnşaat 0,36 0,05 0,52 0,06-4,27-0,53 Ticaret 4,44 0,24 4,53 0,24-8,56-0,45 Taşımacılık (diğer) 17,87 0,17 22,32 0,21-33,25-0,31 Deniz taşımacılığı 0,14 0,14 0,19 0,18-0,38-0,37 Havayolu taşımacılığı 7,09 0,16 11,94 0,26-12,79-0,28 Haberleşme 1,82 0,31 1,84 0,31-2,30-0,39 Finansal hizmetler (diğer) 3,40 0,40 3,49 0,41-2,26-0,27 Sigortacılık 3,61 0,43 3,71 0,44-2,04-0,24 İş hizmetleri 1,99 0,27 2,09 0,28-2,74-0,37 Eğlence hizmetleri 3,94 0,28 4,23 0,30-4,69-0,34 Kamu idaresi, sağlık 6,36 0,40 6,60 0,42-4,84-0,30 HİZMETLER ALT TOPLAM 46,22 2,56 56,41 2,81-65,29-2,87 GENEL TOPLAM -83,84-0,07 28,95 0,02 257,29 0,21 Kaynak: (The World Bank, 2014) Tablo 62'den takip edileceği üzere TTIP'nin genel ticaret üzerindeki etkileri farklı senaryolarda incelenmiştir. Tüm senaryolar dahilinde en fazla etkilenecek sektörün motorlu taşıtlar olacağı öngörülmüştür. Bu durumun tüm sektör tarafından öngörüldüğünü söylemek mümkündür. Yanı sıra tabloda ki dikkat çekici durum hizmetler sektörü ihracatının ilk iki senaryoda öngörülen artışıdır. 99

ÜRÜNLER 63. Tablo - TTIP'nin Tarımsal İhracat Üzerindeki Etkisi AB-ABD STA TÜRKİYE YE KAPALI AB-ABD STA TÜRKİYE YE AÇIK AB-ABD-TÜRKİYE STA (ÜÇLÜ YAPI) Milyon ABD $ Değişim % Milyon ABD $ Değişim % Milyon ABD $ Değişim % Çeltik 0,00 0,32 0,00 0,40 0,00-1,15 Buğday 0,13 0,54 0,14 0,59-0,19-0,80 Tahıllar, (diğer) 0,03 0,06 0,04 0,08-0,10-0,21 Sebze,meyve,kaba yem 3,27 0,10 3,49 0,11-10,46-0,33 Yağlı tohumlar 0,13 0,12 0,15 0,14-0,44-0,42 Şeker kamışı, şeker pancarı 0,00 0,18 0,00 0,23 0,00-0,62 Bitkisel lifler 0,57 0,25 0,78 0,34-0,55-0,24 Tarım ürünleri (diğer) 1,93 0,31 2,03 0,32-4,05-0,64 Canlı hayvan 0,02 0,18 0,02 0,19-0,04-0,47 Hayvansal ürünler 0,00 0,00 0,00 0,00-0,37-0,30 Ham süt 0,04 0,28 0,04 0,30-0,14-1,03 Yün, ipek-koza 0,05 0,69 0,05 0,76-0,12-1,86 Ormancılık 0,05 0,18 0,05 0,18-0,10-0,38 Balıkçılık -0,53-0,34-0,50-0,33-0,78-0,50 Sığır eti ürünleri 0,04 0,44 0,04 0,49-0,08-0,95 Et ürünleri,bys 0,28 0,62 0,30 0,68-0,45-1,01 Bitkisel ve katı yağlar 0,91 0,23 1,22 0,31-2,69-0,67 Süt ürünleri 0,72 0,43 0,79 0,47-1,48-0,87 İşlenmiş çeltik 0,00 0,20 0,00 0,22-0,01-0,59 Şeker 0,08 0,20 0,08 0,21-0,26-0,67 Gıda ürünleri (diğer) 6,87 0,20 7,58 0,22-12,42-0,35 İçecek ve tütün ürünleri 0,19 0,05 0,21 0,05-0,85-0,21 TARIM ALT TOPLAMI 14,78 5,24 16,51 5,96-35,58-14,27 GENEL TOPLAM -83,84-0,07 28,95 0,02 257,29 0,21 Kaynak: (The World Bank, 2014) Dünya Bankası raporu çıktılarına göre; 1. senaryoda yani Türkiye'nin TTIP'ye taraf olmaması durumunda genel ticarette olumsuz etkilenirken tarımsal ihracatta %5'den fazla artış olacağı, 2. senaryoda Türkiye'nin TTIP'ye eklemlenme durumunda yaklaşık %6 ve TTIP'ye 3. taraf olma durumunda ise %14,27 ihracatta daralma olacağı öngörülmüştür (The World Bank, 2014). Ancak Dünya Bankası'nın raporu mevcut ticaret akışı üzerinden yorumlandığında söz konusu simülasyon çıktıları üzerine şüphe yaratmaktadır. Birinci senaryo değerlendirilecek olursa Türkiye TTIP'ye taraf olmadığı durumda birincil tarım ürünlerinin ticareti mevcut şartlarda devam edecek ki hali hazırda birincil tarım ürünleri açısından AB ve ABD karşısında ithalatçı konumda bulunan Türkiye'nin ABD ticaret sapması yaşaması sureti ile ihracatta fazla vermesi pek muhtemel gözükmemektedir. İkinci senaryoda ise projeksiyonun muhtemel gözükmeyen kısmı TTIP'ye taraf olma durumunda tarım ürünleri ihracat artışının toplam ihracat artışı içindeki payının %60'ya yakın oluşudur. 2. senaryoda tarım ürünleri ihracatının artışı mümkün sonuçlar arasında olsa da alacağı payın bu kadar yüksek olması beklenemez. 3. ve son senaryonun geçekleşme olasılığı ise en düşük olanıdır. 100

Türkiye TTIP' girişimi içerisindeki yerini 8. müzakere turu itibarı ile alamamıştır. AB ve ABD'nin açıklamalarından yola çıkarak, Türkiye'nin müzakere masasına üçüncü ülke olarak oturma şansı bulunmamaktadır. Türkiye Merkez Bankası (TCMB) uzmanları tarafından hazırlanan başka bir raporda Türkiye nin sürecin dışında kaldığı ve dâhil olduğu iki senaryo üzerinde inceleme yapılmıştır. Çalışma bulgularında Türkiye nin AB-ABD STA sürecinin dışında kaldığı durumda Türkiye nin toplam ihracat (tüm ülkelere olan) kaybının %0,450 ye kadar çıkabileceği ifade edilmiştir. Türkiye nin de anlaşmaya taraf olarak veya ABD ile geniş kapsamlı bir STA imzalayarak sürece dâhil olduğu durumda ortaya çıkan durum ise mal ihracat rakamları da Türkiye nin sürece dâhil olması ile artış göstermiş; ihracatta anlaşmanın derinliğine bağlı olarak %1,303 ile %6,974 arasında değişen yükselişler gözlendiği belirtilmiştir (TC Merkez Bankası, 2013). TTIP nin Türkiye dış ticaretine etkilerini daha net görebilmek için Türkiye nin AB ve ABD ile olan genel ve tarımsal dış ticaretlerinin detaylı incelenmesi gerekmektedir. 6.5.1. Türkiye nin Dünya, Avrupa Birliği (AB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İle Dış Ticareti AB Katma Protokolün ticari hükümlerinin Eylül 1971 de yürürlüğe girmesi ile Türkiye den ithal edilen sanayi ürünlerinde (belirlenen istisnalar dışında) uyguladığı gümrük vergilerini ve miktar kısıtlamalarını kaldırmıştır (Özkale & Karaman, 2006). Ancak, uygulanan tarım politikaları arasında büyük farklılıklar olması nedeniyle tarım ürünleri ticareti serbest bırakılmamıştır (Yavuz, 2012). Türkiye nin dış ticaretinde son otuz yılda önemli değişimler yaşanmıştır;1982 yılında 15 milyar $ olan dış ticaret hacmi 1990 yılında 35 milyar $, 2000 yılında 82 milyar $ ve 2013 yılında 404 milyar $ olmuş, Türkiye'nin dünyaya ihracatı 1982 yılında 6 milyar $ iken 2013 yılında 152 milyar $, ithalatı ise 1982 yılında 9 milyar $ iken 2013 yılında 252 milyar $ olarak gerçekleşmiştir. Ticaret hacmi 1982 yılının yaklaşık yirmi yedi (27) katı, ihracat yirmi beş (25) ve ithalat yirmi sekiz (28) katına çıkmıştır. İthalattaki artış ihracattaki artışa 101

göre daha büyük olmakla birlikte ihracatın ithalatı karşılama oranı % 50-90 bandında kalmıştır. Dışa bağımlılık olarak nitelendirilebilecek olan bu göstergenin yüksek değeri 1988 yılında %88 olarak hesaplanmıştır. TTIP tarafları ile ticaretin nasıl etkileneceği Türkiye nin dış ticaret incelenmesi ile AB ve ABD ile olan üçlü dış ticaretin incelenmesi ile daha net ortaya çıkacaktır. 102

6.5.1.1. Türkiye - Dünya Dış Ticaret İstatistikleri Türkiye genel dış ticareti SITC ve HS istatistik sınıflamalarında eşit olması sebebi ile tek tabloda verilmiştir. YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE 64. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti İHRACAT DEĞİŞİM % İTHALAT DEĞİŞİM % İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI % 2004 63.167 97.540-34.373 - - 65 2005 73.476 116.774-43.298 16,3 19,7 63 2006 85.535 139.576-54.041 16,4 19,5 61 2007 107.272 170.063-62.791 25,4 21,8 63 2008 132.027 201.964-69.937 23,1 18,8 65 2009 102.143 140.928-38.786-22,6-30,2 73 2010 113.883 185.544-71.661 11,5 31,7 61 2011 134.907 240.842-105.935 18,5 29,8 56 2012 152.462 236.545-84.083 13-1,8 65 2013 151.803 251.661-99.859-0,4 6,4 60 Kaynak: TÜİK, SITC-HS, Milyon ABD Doları 36. Grafik Türkiye Dünya Dış Ticareti İhracat İthalat Denge Hacim 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 300.000 500.000 250.000 400.000 200.000 300.000 200.000 150.000 100.000 100.000 0 50.000-100.000 0-200.000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: TÜİK, SITC-HS, Milyon ABD Doları Türkiye dış ticareti son on yıllık dönemde (2008-2009 kriz dönemi hariç), ticaret hacmi bakımından sürekli artış göstermiştir. Genel dış ticaret dengesi Türkiye aleyhine artış göstermekle birlikte aynı dönemde (bir önceki yıla göre) ihracat artış ortalaması (%17,5), ithalat artış ortalamasından (%15,6) yüksektir. 103

SITC faaliyet gruplarına göre Türkiye genel dış ticareti; 65. Tablo - Türkiye Dünya Dış Ticareti-1 FAALİYET GRUPLARI 2004 2005 2006 2007 2008 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAMUL ÜRÜNLER ESAS MALZEMESİNE 16.523 18.633 19.990 20.409 24.884 23.855 32.163 29.983 36.295 40.595 GÖRE SINIFLANDIRILANLAR MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 33.704 18.275 38.028 21.609 43.037 26.386 49.858 34.251 51.595 39.147 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 5.354 14.763 6.706 16.051 7.941 16.746 9.874 20.019 11.486 20.795 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 1.818 5.044 1.616 6.512 1.730 6.595 3.084 7.822 5.024 9.155 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 14.211 2.566 16.439 3.061 18.408 3.923 22.107 4.739 25.542 6.122 MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR VE İLGİLİ MALZEMELER 14.407 1.429 21.255 2.641 28.859 3.566 33.883 5.148 48.281 7.532 HAM MADDELER (PETROL HARİÇ) 6.970 1.461 7.661 1.660 9.191 2.279 12.240 2.931 16.199 3.321 YENİLEMEYEN BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ 3.750 199 4.037 391 4.299 928 5.672 1.284 5.383 3.899 MAL VE İŞLEMLER HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI YAĞLAR KATI YAĞLAR VE MUMLAR 532 205 745 405 933 438 829 290 1.702 570 İÇECEKLER VE TÜTÜN 270 591 299 736 296 820 353 805 456 891 GENEL TOPLAM 97.540 63.167 116.774 73.476 139.576 85.535 170.063 107.272 201.964 132.027 Kaynak: TÜİK, SITC, Milyon ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 66. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti-2 FAALİYET GRUPLARI 2009 2010 2011 2012 2013 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat MAMUL ÜRÜNLER ESAS MALZEMESİNE 23.187 28.600 31.802 33.181 38.429 40.328 36.040 41.262 38.713 41.811 GÖRE SINIFLANDIRILANLAR MAKİNE VE ULAŞIM ARAÇLARI 41.055 28.789 53.876 31.811 67.077 37.442 61.606 37.432 68.407 41.022 ÇEŞİTLİ MAMUL ÜRÜNLER 9.325 17.581 11.638 19.763 14.138 22.464 13.153 24.318 15.124 27.290 GIDA VE CANLI HAYVANLAR 3.591 9.126 4.505 10.499 6.888 12.286 6.340 12.686 6.784 14.112 KİMYASALLAR VE İLGİLİ ÜRÜNLER 20.266 5.293 25.446 6.806 31.191 8.047 29.686 8.913 31.873 9.456 MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR VE İLGİLİ MALZEMELER 29.905 3.921 38.497 4.469 54.117 6.539 60.116 7.708 55.916 6.724 HAM MADDELER (PETROL HARİÇ) YENİLEMEYEN 9.936 2.557 15.395 3.870 20.052 4.358 18.630 4.492 16.798 5.317 BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ 2.062 4.915 2.888 2.239 6.726 1.681 8.392 13.493 15.472 3.649 MAL VE İŞLEMLER HAYVANSAL VE BİTKİSEL SIVI YAĞLAR KATI YAĞLAR VE MUMLAR 1.122 427 1.047 346 1.672 862 1.943 1.061 1.871 1.230 İÇECEKLER VE TÜTÜN 479 933 450 898 551 901 639 1.098 703 1.191 GENEL TOPLAM 140.928 102.143 185.544 113.883 240.842 134.907 236.545 152.462 251.661 151.803 Kaynak: TÜİK, SITC, Milyon ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 104

37. Grafik -Türkiye - Dünya İhracatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 Türkiye İhracat 2013 Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Makine ve ulaşım araçları 4% 4% 2% 1% 1% Çeşitli mamul ürünler Gıda ve Canlı Hayvanlar 6% 28% Kimyasallar ve ilgili ürünler 9% Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler 18% 27% Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar İçecekler ve tütün 38. Grafik - Türkiye - Dünya İthalatı SITC Faaliyet Grupları Dağılımı 2013 Türkiye İthalat 2013 Makine ve ulaşım araçları 13% 7% 6% 15% 6% 3% 1% 0% 27% 22% Mineral yakıtlar, yağlar ve ilgili malzemeler Mamul ürünler, esas malzemesine göre sınıflandırılanlar Kimyasallar ve ilgili ürünler Ham maddeler (petrol hariç), yenilemeyen Başka yerde sınıflandırılmamış mal ve işlemler Çeşitli mamul ürünler Gıda ve Canlı Hayvanlar Hayvansal ve bitkisel sıvı yağlar, katı yağlar ve mumlar İçecekler ve tütün 105

HS ürün gruplamasına göre Türkiye-Dünya dış ticareti ise; ÜRÜNLER 67. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti-1 2004 2005 2006 2007 2008 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat TEKSTİL VE TEKSTİL MALZEMELERİ 6,3 17,6 6,7 18,9 7,4 19,7 9,8 22,9 9,6 23,1 MAKİNE VE ELEKTRONİK EŞYALAR 21,8 8,9 26,1 10,7 29,9 12,8 35,9 16,2 36,4 18,2 BAZ METALLER 12,0 8,9 14,6 9,5 19,1 12,2 25,8 15,7 33,4 24,4 ULAŞIM EKİPMANLARI 12,0 9,5 12,1 11,1 13,3 13,7 14,4 18,3 15,6 21,3 MİNERAL ÜRÜNLER 14,8 2,5 21,9 4,0 29,9 5,2 35,0 7,5 49,6 10,8 PLASTİK, KAUÇUK 5,8 2,2 7,0 2,7 8,5 3,4 10,6 4,4 11,6 5,4 İNCİ, DEĞERLİ METALLER 3,8 1,1 4,2 1,3 4,4 1,8 5,9 2,6 5,7 5,4 GIDA ÜRÜNLERİ, İÇECEKLER VE TÜTÜN 1,3 2,6 1,3 3,1 1,4 3,3 1,8 3,8 2,3 4,4 BİTKİSEL ÜRÜNLER 1,3 2,8 1,3 3,8 1,2 3,9 2,5 4,4 4,5 4,9 KİMYASAL YADA BENZER ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ 10,2 1,8 11,5 2,1 12,5 2,5 14,6 2,9 17,4 3,8 ÇEŞİTLİ MAMUL EŞYALAR 0,8 1,0 1,1 1,1 1,4 1,2 1,7 1,7 1,9 2,1 CAM, SERAMİK VE TAŞ 0,7 1,8 0,9 2,1 1,2 2,3 1,4 2,7 1,4 3,0 CANLI HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLER 0,2 0,3 0,2 0,4 0,2 0,4 0,3 0,5 0,3 0,8 HAYVANSAL VE BİTKİSEL YAĞLAR 0,5 0,3 0,7 0,5 0,9 0,5 0,8 0,4 1,7 0,8 ODUN SELÜLOZU, KAĞIT VE MUKAVVA 1,9 0,5 2,2 0,6 2,5 0,7 3,0 0,9 3,2 1,2 HAM POSTLAR, DERİLER VE SARACİYE 0,8 0,6 0,8 0,6 1,0 0,6 1,2 0,7 1,2 0,7 AYAKKABI, ŞAPKA VE DİĞER BAŞLIKLAR 0,3 0,2 0,5 0,2 0,6 0,3 0,7 0,3 0,8 0,4 ODUN, KÖMÜR, MANTAR 0,6 0,2 0,8 0,3 1,0 0,3 1,2 0,5 1,2 0,5 OPTİK YADA FOTOĞRAFİK ARAÇLAR 2,1 0,2 2,6 0,2 2,9 0,2 3,2 0,3 3,7 0,4 SİLAH VE CEPHANELER 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,2 GİZLİ VERİ 0,3 0,1 0,1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 0,3 SANAT ESERİ VE ANTİKALAR 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 GENEL TOPLAM 97,5 63,2 116,8 73,5 139,6 85,5 170,1 107,3 202,0 132,0 Kaynak: TÜİK, HS, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 106

ÜRÜNLER 68. Tablo Türkiye Dünya Dış Ticareti-2 2009 2010 2011 2012 2013 İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat İthalat İhracat TEKSTİL VE TEKSTİL MALZEMELERİ 8,5 19,3 12,0 21,8 13,7 25,0 11,4 25,5 12,5 27,7 MAKİNE VE ELEKTRONİK EŞYALAR 29,4 14,8 35,9 16,9 43,9 20,4 42,6 21,4 47,9 22,5 BAZ METALLER 18,0 14,8 26,1 17,3 33,0 21,6 31,5 22,0 31,2 21,0 ULAŞIM EKİPMANLARI 12,0 14,4 18,1 15,2 23,4 17,5 19,2 16,6 20,7 19,0 MİNERAL ÜRÜNLER 31,1 6,8 39,8 8,3 55,8 10,3 61,8 11,6 57,6 11,2 PLASTİK, KAUÇUK 8,5 4,6 12,1 5,6 15,9 7,2 15,5 7,4 16,9 8,1 İNCİ, DEĞERLİ METALLER 2,0 5,9 3,0 3,7 7,0 3,7 8,5 16,3 16,2 7,0 GIDA ÜRÜNLERİ, İÇECEKLER VE TÜTÜN 2,0 4,2 2,3 4,7 2,8 5,4 3,3 6,1 3,8 6,9 BİTKİSEL ÜRÜNLER 3,0 5,2 3,5 6,0 4,7 6,6 4,3 6,4 4,8 6,8 KİMYASAL YADA BENZER ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ 14,3 3,4 16,9 4,4 20,1 5,1 18,5 5,6 19,5 5,8 ÇEŞİTLİ MAMUL EŞYALAR 1,4 1,8 1,9 2,0 2,5 2,3 2,3 3,3 2,7 3,9 CAM, SERAMİK VE TAŞ 1,1 2,4 1,4 2,7 1,7 3,0 1,6 3,1 1,9 3,4 CANLI HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLER 0,3 0,8 0,9 0,9 1,9 1,3 1,3 1,6 0,8 1,9 HAYVANSAL VE BİTKİSEL YAĞLAR 1,1 0,5 1,0 0,5 1,6 1,0 1,9 1,2 1,8 1,4 ODUN SELÜLOZU, KAĞIT VE MUKAVVA 2,7 1,1 3,5 1,3 3,9 1,5 3,6 1,1 3,9 1,3 HAM POSTLAR, DERİLER VE SARACİYE 0,7 0,5 1,0 0,7 1,3 0,8 1,3 0,8 1,3 0,9 AYAKKABI, ŞAPKA VE DİĞER BAŞLIKLAR 0,6 0,3 0,8 0,4 1,0 0,5 1,0 0,6 1,1 0,8 ODUN, KÖMÜR, MANTAR 0,7 0,5 1,1 0,6 1,4 0,7 1,6 0,7 1,6 0,7 OPTİK YADA FOTOĞRAFİK ARAÇLAR 3,0 0,4 3,7 0,4 4,5 0,5 4,4 0,6 4,9 0,7 SİLAH VE CEPHANELER 0,1 0,1 0,2 0,2 0,1 0,2 0,2 0,3 0,2 0,4 GİZLİ VERİ 0,4 0,3 0,4 0,2 0,5 0,2 0,8 0,1 0,3 0,3 SANAT ESERİ VE ANTİKALAR 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 GENEL TOPLAM 140,9 102,1 185,5 113,9 240,8 134,9 236,5 152,5 251,7 151,8 Kaynak: TÜİK, HS, Milyar ABD Doları,2013 ihracat büyüklüklerine göre sıralanmıştır. 107

SITC sınıflamasına göre Türkiye 2004-2013 tarımsal dış ticareti; YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE 69. Tablo Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti İHRACAT DEĞİŞİM % İTHALAT DEĞİŞİM % İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI % 2004 6.501 6.059 442 - - 107 2005 8.309 6.480 1.829 27,8 6,9 128 2006 8.634 7.286 1.348 3,9 12,4 119 2007 9.769 9.812-43 13,1 34,7 100 2008 11.474 13.038-1.564 17,5 32,9 88 2009 11.190 9.631 1.559-2,5-26,1 116 2010 12.664 12.880-216 13,2 33,7 98 2011 15.279 17.574-2.295 20,7 36,4 87 2012 15.994 16.370-376 4,7-6,9 98 2013 17.739 16.916 823 10,9 3,3 105 Kaynak: TÜİK, SITC, Milyon ABD Doları 39. Grafik Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 20.000 3.000 15.000 2.000 1.000 10.000 0 5.000-1.000-2.000 0-3.000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: TÜİK, SITC, Milyon ABD Doları 108

HS sınıflamasına göre Türkiye 2004-2013 tarımsal dış ticareti; YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE 70. Tablo Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti İHRACAT DEĞİŞİM % İTHALAT DEĞİŞİM % İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI % 2004 6.009 3.238 2.772 - - 186 2005 7.828 3.463 4.365 30,3 7 226 2006 8.048 3.685 4.363 2,8 6,4 218 2007 9.142 5.393 3.749 13,6 46,3 170 2008 10.840 8.760 2.081 18,6 62,4 124 2009 10.701 6.355 4.347-1,3-27,5 168 2010 12.040 7.683 4.358 12,5 20,9 157 2011 14.427 10.961 3.466 19,8 42,7 132 2012 15.251 10.734 4.517 5,7-2,1 142 2013 16.977 11.200 5.777 11,3 4,3 152 Kaynak: TÜİK, HS, Milyon ABD Doları 40. Grafik Türkiye Dünya Tarımsal Dış Ticareti İhracat İthalat Denge 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 20.000 7.000 6.000 15.000 5.000 10.000 4.000 3.000 5.000 2.000 1.000 0 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: TÜİK, HS, Milyon ABD Doları 109

Türkiye dış ticaretinde önde gelen ürün ve ülkeler aşağıda sıralanmaktadır. Türkiye 2013 yılı genel dış ticaretinde ilk 5 ürün grubu; 41. Grafik - Türkiye - Dünya İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 Türkiye Genel İhracat 2013 BİNEK OTOMOBİLLER 4% 4% 3% 3% 3% PETROL YAĞLARI DEMİR VEYA ÇELİKTEN ÇUBUKLAR KARAYOLU TAŞITLARI PARÇALARI 83% MOTORLU TAŞITLAR (TAŞIMA İÇİN) DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4 42. Grafik - Türkiye - Dünya İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 Türkiye Genel İthalat 2013 14% 6% 6% GİZLİ VERİ PETROL YAĞLARI ALTIN 67% 4% 3% BİNEK OTOMOBİLLER DÖKME DEMİR DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4 110

Türkiye 2013 yılı genel dış ticaretinde ilk 20 ürün; 71. Tablo - Türkiye - Dünya Genel İhracatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İHRACAT DEĞERİ İHRACAT PAYI % 721420 köşeli çubuklar 4.697 3,1 870421 dizel/yarı dizel motorlu taşıtlar 3.485 2,3 710812 altın 3.349 2,2 711319 kıymetli metal-kaplamalarından mücevherci eşyası 3.307 2,2 271019 diğer yağlar ve müstahzarlar 3.124 2,1 271012 petrol ve bitümenli yağlar ve müstahzarları 2.836 1,9 870331 motorlu taşıt; dizel/yarı dizel (silindir hacmi=<1,5m3) 1.808 1,2 610910 giyim eşyası; pamuktan (örme) 1.791 1,2 570242 dokunmuş hazır eşya (sentetik/suni elyaftan) 1.789 1,2 870322 motorlu taşıt;(1m3<silindir=<1,5m3) 1.733 1,1 870323 motorlu taşıt;(1500cm3<silindir=<3000 cm3) 1.710 1,1 852872 televizyon 1.669 1,1 854449 elektrik iletkenleri 1.595 1,1 610990 giyim eşyası;diğer maddelerden (örme) 1.485 1,0 620462 kadın/kız çocuk için pantolon, şort vs. pamuktan 1.363 0,9 870899 kara taşıtları parçaları 1.130 0,7 620342 erkek/erkek çocuk giyim eşyası pamuktan 1.093 0,7 870210 dizel/yarı dizel motorlu toplu yolcu taşıtları 1.091 0,7 080222 fındık (kabuksuz) 1.024 0,7 870332 motorlu taşıt; dizel/y. dizel (1,5m3<s.hacmi=<2,5m3) 996 0,7 GENEL TOPLAM 151.803 - Kaynak: TÜİK, HS6, Milyon ABD Doları 72. Tablo - Türkiye - Dünya Genel İthalatı İlk 20 Ürün 2013 ÜRÜN HS6 KODU ÜRÜN ADI İTHALAT DEĞERİ İTHALAT PAYI % 279999 gizli veri 35.680 14,2 710812 altın 15.125 6,0 271019 yağlar ve müstahzarlar 13.996 5,6 720449 döküntü ve hurdalar 7.440 3,0 870332 motorlu taşıt; dizel/y.dizel (1,5m3<s.hacmi=<2,5cm3) 3.668 1,5 851712 hücresel veya kablosuz ağlar için telefonlar 2.693 1,1 740311 rafine bakır-katotlar 2.683 1,1 271119 hidrokarbon gazları (sıvı) 2.646 1,1 390210 polipropilen 2.259 0,9 300490 tedavide/korunmada kullanılan ilaçlar 2.216 0,9 840820 kara taşıtları için motorlar-dizel, yarı dizel 1.928 0,8 870323 motorlu taşıt;(1500cm3<silindir=<3000 cm3) 1.811 0,7 870331 motorlu taşıt;dizel/yarı dizel (silindir hacmi=<1,5m3) 1.685 0,7 520100 pamuk (kardesiz, taranmamış) 1.681 0,7 847130 bilgi işlem makineleri 1.559 0,6 880240 uçak ve hava taşıtları 1.432 0,6 271012 petrol ve bitümenli yağlar ve müstahzarları 1.415 0,6 870322 motorlu taşıt;(1m3<silindir=<1,5m3) 1.411 0,6 760110 işlenmemişaluminyum 1.356 0,5 720711 demir/alaşımsız çelik 1.296 0,5 GENEL TOPLAM 251.661 - Kaynak: TÜİK, HS6, Milyon ABD Doları 111

Türkiye 2013 yılı tarımsal dış ticaretinde ilk 5 ürün grubu; 43. Grafik - Türkiye - Dünya Tarımsal İhracatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 Türkiye Tarımsal İhracat 2013 72% 7% 6% 6% 5% 4% KABUKLU MEYVELER BUĞDAY UNU/MAHLUT UNU TURUNÇGİLLER (TAZE/KURUTULMUŞ) EKMEKÇİ MAMÜLLER KONSERVELER (MEYVE,SEBZE) DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4 44. Grafik - Türkiye - Dünya Tarımsal İthalatı İlk Beş Ürün Grubu 2013 Türkiye Tarımsal İthalat 2013 BUĞDAY VE MAHLUT 12% 8% 6% YAĞLI TOHUMLAR (SOYA HARİÇ) SOYA FASULYESİ 64% 4% 6% SOYA FASULYESİ KÜSPESİ PALM YAĞI DİĞER Kaynak: UNCOMTRADE, HS4 112