OSMANLILAR 1
2
3
Osmanlılarda Eğitimin Genel Özellikleri Medreseler çok yaygın ve güçlü örgün eğitim kurumları haline gelmiş, toplumun derinden etkilemişlerdir. Azınlıkların çocuklarını üst düzey yönetici olarak yetiştirmek için Enderun adında örgün eğitim kurumu oluşturulmuştur. İlköğretim 19.yy kadar basit düzeyde kalmıştır. Osmanlılar son dönemine kadar ilkokul üstünde sadece erkekler okumuş Eğitim-öğretimin temel amacı dininidir ve yöntem de nakilci, ezbercidir. 4
Eğitim, Tanzimat'a kadar ücretsizdi ancak vakıf gelir olmayan okullarda az bir ücret talep edilmekteydi. Azınlık ve yabancılara eğitim hakkı tanınmıştı. Yaygın eğitim din adamları, ahlakçılar, edipler tarafından yapılmıştır. Eğitimde yenileşmelere 1776 ta açılan askeri okullarla başlanmıştır. Medrese, 1776 dan sonra açılan askeri okullarda kısmen, sivil okullarda geniş ölçüde etkisini sürdürmüştür. 5
6
Kuruluştan, Eğitimde İlk Yenileşme Hareketlerine Kadar (1299-1776) Beylikler döneminde özellikle Candaroğulları, Karakoyunlular, Akkoyunlular medreselere önem vermişler, bilimseverlikleri ile ün salmışlardır. Osmanlıların ilk dönemlerinde Osmanlı Sultanları bilimsever ve bilim adamlarına saygılı ve onları koruyan hükümdardı. Osmanlılarda ilk medrese Orhan Gazi döneminde İznik te kurulmuştur. 7
En önemli medreseler II.Murat döneminde Darülhadis ve Üç Şerefeli Medrese dir. Fatih dönemine kadar, Osmanlı uleması Şam, Mısır, İran gibi bölgelerde yetişmekteydi. Fatihin yaptırdığı önemli medreseler sayesinde Osmanlı aydını ülke dışında eğitime gitme ihtiyacından kurtulmuştur. Fatih döneminde felsefi ve bilimsel düşünüş kısmen medreselere girmiştir. Bu dönemde bilim geniş bir alana yayılmış, Matbaa bu dönemin sonlarına doğru alınmıştır. Önceleri aktif ve gazi insan tipi gözde iken, askeri ve sosyal duraklama ve gerilemenin başlaması ile 18. yy itibaren orta ve pasif insan tipi ortaya çıkmıştır. Yaygın eğitim kurumu olan kahvehaneler bu dönemde ortaya çıkmıştır. Osmanlıca denilen, Arapça-Farsça-Türkçenin karışımından oluşan yapay bir dil ortaya çıkmıştır. 8
Dönemin Örgün Eğitim Kurumları Sıbyan Mektepleri Medreseler Enderun Mektebi Askeri Eğitim Kurumları Azınlık ve Yabancı Okullar 9
Sıbyan Mektepleri Günümüz ilköğretim düzeyindeki kurumlardır. Halk arasında mahalle mektepleri olarak da bilinir. Varlıklı kişilerce veya vakıf yoluyla kurulurlardı. Bazı yerlerde köy ve mahalle halkı ortaklaşa mektep yapar, masrafını da karşılarlardı. Programları; Kur an okuma, Temel dini bilgiler, İbadet ve dualar, Basit düzeyde okuma ve yazma 10
Hocalar; Biraz medreselerde okumuş, temel bilgisi olan kişiler, Kendiliğinden okuma yazma ve dini bilgiler edinmiş kişiler, Az yada çok Kur an öğrenmiş ağır başlı kişilerden seçilir, Genellikle mektebe bitişik caminin imamı idiler. Fatih, sıbyan mektebi hocası olacaklar için ayrı bir program uygulatsa da zamanla bu uygulamadan vazgeçilmiştir. 11
Öğrenciler; Sıbyan mekteplerine gitmek zorunlu değildi, Buralara 5-6 yaşlarında kız ve erkek çocuklar giderdi. Süreleri 3-4 yıl idi, Çocuklar mektebe her zaman başlayabilirdi, Mektebe başlama halkın amin alayı dediği dualarla yapılan bir törenle olurdu, Bu tören, çocukları mektebe gitmeye özendirirdi, Ailelerde, çocuklarını okutma arzusu uyandırırdı. II. Mahmut un 1824 tarihli fermanıyla, sıbyan mekteplerine devam zorunlu hale getirilmiştir. 12
Öğretim Araç-Gereçleri; Çocuklar hasır, kilim, pösteki veya evden getirdikleri minderlerde otururlardı, Önlerindeki rahle denen sehpalar üzerine koydukları Kur an ve dua kitaplarını koyup okurlardı, Hoca onların önünde bağdaş kurarak minderde otururdu. 13
Öğretim Yöntemi; Her çocuk hocanın önüne giderek dersini okurdu Yerine dönünce hocanın verdiği dersi tekrar edip dururdu, Çeşitli yaş ve seviyede öğrenciler bir arada ders görürdü, Bu durum bireysel öğretim yöntemini zorunlu kılıyordu. Hocalara bazen kalfa denen yardımcılar da bulunurdu. Kalfa bulunmadığı durumlarda çalışkan bir öğrenci hocaya yardımcı olurdu. 14
Disiplin; Hocaya çocuğunu teslim eden aile eti senin kemiği benim derdi, Dayak çocukların okuması ve yetişmesi için gerekli görülürdü, Hocalar çocukları, tokatla, değnekle, falaka ile döverlerdi, Kız çocukları falakaya yatırılmaz, onların değnekle ellerine vurulurdu O dönemlerde Avrupa da okullarda dayak çok yaygındı. Çocuklar bazen kırbaçla, sakatlanıncaya kadar dövülürdü. 15
Medreseler Sıbyan mekteplerinden sonra gidilen ve toplumda yaygın olan kurumlardır Düzeyleri günümüz orta ve yüksek öğretim düzeyidir. Varlıklı kişilerce ve vakıflarca kurulur, masrafları da kurucularca karşılanırdı Devlet, bu sistem üzerinde koruyucu bir fonksiyon görürdü. Medreseye hayat veren vakıf mallarına müdahaleyi devlet önler, vakfiyenamenin uygulanmasını sağlardı. 16
Programları; Medreseler orta ve yüksek öğretim kurumlarıdır. Programları düzeylerine göre değişirdi. İlk medrese İznik'te 1330 da Orhan Bey tarafından kuruldu. Fatih zamanında İstanbul da Tetimme denen orta düzeyde, Sahn denen yüksek düzeyde medreseler kuruldu. Bu medreseler Fatih külliyesi denilen eğitim ve sosyal amaçlı yerleşke oluştururdu. Fatih külliyesinde, felsefe, matematik gibi akli ilimler okutulmuş, Orta Asya'dan getirtilen Ali Kuşçu matematik dersleri vermiştir. Kanuni zamanında da Süleymaniye külliyesi oluşturuldu. Burada orta ve yüksek düzeyde medreselerle darüttıp denilen tıp öğretimine mahsus yüksek düzeyde bir medrese vardı Medreselerde akli bilimler, dini-hukuki bilimler ve alet bilimleri okutulmuştur. 17
Müderrisleri; Müderrisler en üst düzey (Sahn) medreselerden mezunların arasından seçilirdi. Başvuranlar arasında sıra bekleme yoluyla veya sınavla atanırlardı. Sıra bekleyerek atama sistemine Mülazemet denirdi. Bir medreseye genellikle bir müderris atanır, bütün dersleri o müderris verirdi. Önce alt düzeyde bir medreseye atanan müderris zamanla daha yüksek medreselere atanırdı. 18
Öğrencileri; Öğrencilere genellikle talebe-i ulüm, ayrıca softa ve danişmend de denirdi. Öğrenciler, 2-3 kişilik odalarda barınır, ihtiyaç giderleri ve harçlıkları vakıfça karşılanırdı. Medreselere sıbyan mekteplerini bitirenler, ya da en az o kadar özel öğrenim gören erkek öğrenciler girmekte idi. Öğrenci sayısı binanın büyüklüğüne bağlı olarak değişirdi. Öğretim Yöntemi; Belli bir öğretim süresi yoktu. Amaç belli kitapları okumak ve öğrenmekti. Sınıf geçme değil, ders geçme sistemi uygulanırdı. Öğretim, özellikle bozulma döneminde nakilci ve ezberci yöntemle yapılırdı. 19
Darülhadisler; Hadis ilminin okutulduğu medreselerdir, Darüttıplar; Tıp biliminin öğretildiği yerlerdir. Dâruttib, Dâruşşifa, Dârussihha, Dârulmerza, Şifahâne, Mâristan, Bimaristan, Dârulafiye ve Bimarhane gibi isimler kullanılmıştır Darülmesneviler; Mesnevi okutulan medreselerdir. Darülkurralar; Meslek ve İhtisas Medreseleri Hafızların yetiştirildiği Kur an ilimlerinin okutulduğu medrese 20
Medreselerin Toplumdaki Etkileri Aydınları, önemli devlet görevlilerini ve ilmiye sınıfını yetiştiren bir kurum olarak; Ulema sınıfını yetiştirmiştir, Sıbyan mektebi hocası yetiştirmiştir, İmam vaiz yetiştirmiştir, Devlet memurlarını yetiştirmiştir, Cer yolu ile, en ücra köşelerde halkça tanınmıştır, Padişah üzerinde bir tür siyasal denetimi ile etkin olmuştur. 21
Medreselerin Bozulma Nedenleri 16 yy. bozulmaya başlayan medreselerin bozulma nedenleri: Siyasetin bilim anlayışını baskı altına alması Sisteminin iç dinamikleri bilimsel gelişmeyi zorlaştırıcıydı (yükselmek için araştırma yapma, eser yazma vb. gerekmiyordu) Batıyla karşılaştırma yapılmadığından geri kalışın farkedilmemesi, Medreseler hayır kurumu haline gelerek eğitimden uzaklaşması Devletin maliye, ordu vb. alanlarda bozulmaya başlaması Rüşvet, hatır gönül, adam kayırmanın çoğalması, Öğretim sisteminin daha çok nakilci ve ezberci yol izlemesi Ekonomik sıkıntılar nedeniyle sıklıkla başka mesleklere geçmeleri Koçibey in padişaha sunduğu raporunda rüşvet, hatır, iltimasın müderrislerin atamalarında etkin olduğu belirtilmiştir 22
Medreselerin Bozulma Alanları Öğretim yöntemlerinde; Akli, müspet ve felsefi bilimlerin programdan çıkarılması. Dini hukuki bilimlere ağırlık verilmesi Ezberciliğin aşırı önemsenmesi Müderrisliğe atanma yönetimlerinde; Mülazemet sisteminin bozulması Beşik ulemasının ortaya çıkması Adam kayırmacılığın yaygınlaşması Disiplin alanında bozulmalar; Müderrislerin görevlerinde ciddiyetsiz olmaları Öğrencilerde disiplinin bozulması 23
Medrese Sisteminin 20.yy Eğitim Düşüncesiyle Karşılaştırılması Bina düzeni olarak camilerin etrafında medreseler yer alırlardı Bu durum kent mimarisinin güzel ve önemli parçası idi. Burs ve sosyal yardımlar öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılamaktaydı. Programlar ders geçme sistemi ele alınırdı yani çağdaş görüşlerle uyuştuğunu gösterir. Herkes kendi işini kendisi yapardı ve halktan kopmazlardı. 24