120 99 GENEL YETENEK GENEL KÜLTÜR TARİH VİDEO DESTEKLİ Uygulamasını indir ÜCRETSİZ VİDEO DERSLERİ Hemen izle Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz. KONU ANLATIMLI
Komisyon KPSS Tarih Konu Anlatımlı ISBN 978-605-241-738-6 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 5. Baskı: Eylül 2019, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Şahin Oral Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
ÖN SÖZ Değerli Adaylar; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Genel Kültür Testi nde önemli bir yer tutan Tarih kapsamındaki 27 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar dileriz. Pegem Akademi Pegem Kampüs Uygulamasını Kullanabilmeniz İçin Aşağıdaki Adımları Takip Ediniz: Uygulamamızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. 1. Adım Uygulama İndirme 2. Adım Üyelik Üyelik ekranına erişebilmek için; Hesabın yok mu? Hemen Üye Ol butonuna tıklayarak, üyelik formunu eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınız ile birlikte size iletilen aktivasyon kodu ile aktivasyon işlemlerini yapabilirsiniz. 3. Adım Aktivasyon 4. Adım Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitabınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. Kitabınızda bulunan QR kodları uygulamamızdaki kamera simgesini ( ) kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Kitap kapaklarında bulunan QR kodu okutarak Pegem Kampüs uygulamasının indirme linkine, kitapların iç kapaklarında bulunan QR kod ile kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. 5. Adım QR Kod Okutma Pegem Kampüs Web Sitesi Üzerinden Videolarınıza Erişebilmek İçin Aşağıdaki Adımları Takip Ediniz: 1 2 3 4 Mevcut tarayıcınıza pegemkampus.com yazarak web sitemiz üzerinden erişim sağlayabilirsiniz. Pegem Kampüs üyeliğiniz yoksa Kayıt Ol butonuna tıkladıktan sonra formu doldurarak üyelik işlemlerinizi gerçekleştirebilirsiniz. Üyelik bilgileriniz ile giriş yaptıktan sonra sağ üst köşede yer alan ad-soyad bilgilerinize tıklayarak aktivasyonlarım sekmesinden kitabınız ile birlikte size iletilen aktivasyon kodu ile aktivasyon işlemlerini yapabilirsiniz. Aktivasyon işleminizi tamamladıktan sonra video derslerinizi aynı menü üzerinde yer alan Aldığım Eğitimler sekmesinden görüntüleyebilirsiniz. Aktivasyon Kodu Türkçe kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır. Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2020 tarihine kadar geçerlidir.
İÇİNDEKİLER 1. Bölüm İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Tarihte Türk Devletleri ve Toplulukları...3 Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları...7 İslamiyet Öncesi Türk Kültür ve Uygarlığı...9 5. Bölüm Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık...94 Çözümlü Test...122 Cevaplı Test...127 Çözümlü Test...17 Cevaplı Test...22 2. Bölüm Türk-İslam Tarihi Türkler ve İslamiyet...25 Mısır da Kurulan Türk Devletleri...26 İlk Türk - İslam Devletleri...26 Kültür ve Uygarlık...32 Çözümlü Test...43 Cevaplı Test...48 3. Bölüm Yerleşme ve Devletleşme Sürecinde Selçuklu Türkiyesi (XI. - XIII. Yüzyıllar) Anadolu da Türkler...51 Anadolu da Kurulan İlk Türk Devlet ve Beylikleri... 51 Türkiye Selçuklu Devleti (1077-1308)...52 Haçlı Seferleri...53 Anadolu da İkinci Türk Devlet ve Beylikler Dönemi... 57 Türkiye de Kurulan Diğer Devletler...59 6. Bölüm Osmanlı Yenileşme ve Demokratikleşme Hareketleri Duraklama Dönemi (Arayış Yılları) (XVII. Yüzyıl) (1600-1700)...131 Gerileme Dönemi (XVIII. Yüzyılda Değişim ve Diplomasi) (1700-1800)...137 Dağılma Dönemi (En Uzun Yüzyıl) (XIX. Yüzyıl) (1800-1922)...144 Çözümlü Test...160 Cevaplı Test...165 7. Bölüm Avrupa Tarihi Orta Çaǧ da Avrupa...169 Yeni Çağ da Avrupa...171 Yakın Çağ da Avrupa...173 Türk Dünyası (XIII. ve XIX. Yüzyıl)...60 Kültür ve Uygarlık...61 Çözümlü Test...68 Cevaplı Test...73 4. Bölüm Osmanlı Tarihi Kuruluş Dönemi (Beylikten Devlete) (1299-1453)...76 Yükselme Dönemi (Dünya Gücü: Osmanlı Devleti) (1453 1600)...80 Çözümlü Test...86 Cevaplı Test...91 8. Bölüm XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti Trablusgarp Savaşı (1911-1912)...176 Balkan Savaşları (1912-1913)...177 I. Dünya Savaşı (1914-1918)...179 Mondros Ateşkes Anlaşması ve Cemiyetler...188 İzmir in İşgali ve Kuvayimillîye...192 Çözümlü Test...195 Cevaplı Test...200 v
İÇİNDEKİLER 9. Bölüm Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi Genelgeler ve Kongreler Dönemi...203 İstanbul un Resmen İşgali (16 Mart 1920)...213 I. Türkiye Büyük Millet Meclisi Dönemi...214 Çözümlü Test...221 Cevaplı Test...226 12. Bölüm Çaǧdaş Türk ve Dünya Tarihi I. Dünya Savaşı...295 II. Dünya Savaşı...306 Savaş Yılları...309 Çözümlü Test...317 Cevaplı Test...322 Yeni Güç Dengeleri Soğuk Savaş Dönemi...325 Sosyalist Blokta Ayrılıklar...326 10. Bölüm Kurtuluş Savaşı Muharebeler ve Antlaşmalar Dönemi Kurtuluş Savaşı nda Cepheler...229 Doğu Cephesi...229 Güney Cephesi...230 Batı Cephesi...231 Çözümlü Test...246 Cevaplı Test...251 Batı Bloku nun Oluşması...327 Orta Doğu Sorunları...328 Uzak Doğu daki Gelişmeler...330 İkinci Dünya Savaşı ndan Sonra Sömürgelerin Bağımsızlaşması...331 Soğuk Savaş Dönemi nde Türk Dış Politikası...333 Soğuk Savaş Dönemi nde Türkiye de Siyaset, Ekonomi ve Sosyal-Kültürel Yaşam...334 Soğuk Savaş Dönemi nde Dünyada Bilim, Kültür, Sanat ve Spor...337 Yumuşama Dönemi...338 Yumuşama Dönemi Çatışmaları...340 11. Bölüm İnkılaplar, Cumhuriyet Dönemi İç Gelişmeler, Atatürk İlkeleri ve Atatürkçülük, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası II. Türkiye Büyük Millet Meclisi Dönemi...254 İnkılap Kavramı...254 Siyasi Alanda Yapılan İnkılaplar...255 Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar...261 Eğitim ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar...262 Sosyal Alanda Yapılan İnkılaplar...266 Ekonomi Alanında Yapılan İnkılaplar...267 Atatürk İlkeleri ve Atatürkçülük...271 Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası...277 Çözümlü Test...283 Cevaplı Test...290 Bağlantısızlar...342 Arap İsrail Savaşları...343 1945-1975 Arası Dünya...346 Yumuşama Dönemi Türk Dış Politikası...347 1960-1983 Arası Türkiye...350 Çözümlü Test...355 Cevaplı Test...360 Küreselleşme Dönemi...363 Türk Cumhuriyetlerinin Bağımsızlık Süreçleri...365 Doğu Bloku nun Dağılması Sonrası Balkanlar... 369 Orta Doğu ve Afganistan...370 Dünyada Bilim Kültür Sanat ve Spor Alanındaki Gelişmeler...373 1980 Sonrası Türkiye...376 Çözümlü Test...383 Cevaplı Test...388 Tarama Testi...391 vi
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi 1. Bölüm Değerli arkadaşlar, İslamiyet Öncesi Türk Tarihi ünitesi KPSS konu dağılımında Anadolu Selçuklu Devleti ve Öncesindeki Türk Devletleri başlığı altında bulunmaktadır. Bu üniteden genel olarak bir soru gelmektedir. Soru, ağırlıklı olarak bilgi merkezli ve ezbere dayalıdır. Nadir de olsa yorum sorusu da gelebilmektedir. Kavram lara dikkat edilmelidir. Devletlerin kurucuları, parlak dönemleri, kurulduğu yerler önem taşır. Yorum sorularında göçebe hayat ile veraset hayatı konuları özellikle dikkat edilmesi gereken yerlerdir. Türk Adının Anlamı Türk adının anlamı, tarihin çeşitli dönemlerinde ve kaynaklarında farklı anlamlara gelir. Türk kelimesinin anlamları şunlardır: Uygur metinlerinde güç, kuvvet, Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügati t-türk eserinde olgunluk çağı, Çin kaynaklarında miğfer, Ziya Gökalp türeli (töreli), kanun, nizam sahibi, Birlik kazanmış halk, törü (Barthold), Türemek, çoğalmak (Wambery), Anav (MÖ 4000- MÖ 1000) Afanesyova (MÖ 2500- MÖ 1700) Andronova (MÖ 1700- MÖ 1200) Karasuk (MÖ 1200- MÖ 700) Tagar (MÖ 700 - MÖ 300) Kültür Merkezleri Aşkabat çevresinde bulunur. Türk kültürünün önemli bir unsuru olan At ilk kez bu kültürde görülmüştür. Türklere ait en eski kültür merkezi olarak kabul edilir. Altay-Sayan Dağları çevresinde Minusinsk te bulunur. Yenisey dolaylarında bulunur. Kültür, geniş bir alanda etkili olmuştur. Türklerin ataları tarafından meydana getirilmiştir. Adını Karasuk Nehri nden alır. Demir madeni dünyanın birçok bölgesine göre daha erken işlenmeye başlanmıştır. Atlı Göçebe kültürünün Orta Asya ya yayılmasını sağlamışlardır. Türk kültürlerinin gelişmiş ve sentezlenmiş hâlidir. Kültür mensuplarına Altaylılar da denir. Devlete bağlı halk (G. Doerfer), Terk edilmiş (İbnül Fakih), Deniz kıyısında oturan adam (Herodot). 1911 de bulunan eski bir Uygur metninden Türk kelimesinin yaygın olarak güç, kuvvet anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Türk adından ilk olarak Çin yıllıklarında bahsedilmiştir. Türkiye adı VI. yüzyıldan itibaren Bizans kaynaklarında Orta Asya için kullanılan coğrafi bir terim olmuştur. IX ve X. yüzyıllarda ise Volga Nehri nden Orta Avrupa ya kadar uzanan bölge için, XI. yüzyıldan itibaren Anadolu için kullanılmıştır. Türklerin Ana Yurdu Türklerin ilk ana yurtları Orta Asya dadır. Ana yurdun doğusunda; Kingan Dağları, Moğolistan, batısında; Hazar Denizi ve İtil Boyları, güneyinde; Hindikuş ve Karanlık Dağlar, kuzeyinde; Kırgız Bozkırları, Sibirya stepleri bulunur. Türkler Altay-Sayan Dağları, Tanrı Dağları, Aral Gölü, Orhun, Selenga, Amuderya (Ceyhun), Siriderya (Seyhun) Nehirlerine yakın coğrafyada yaşamışlardır. Ötüken Toprak Ana olarak adlandırılmıştır. Orta Asya da Kültür Merkezleri Orta Asya, tarihin farklı dönemlerinde çok sayıda insan topluluklarına beşiklik etmiş ve uygarlık merkezi olarak kullanılmıştır. Orta Asya da bulunan uygarlık merkezleri ve belirgin özellikleri şunlardır: 1
Orta Asya Türk Göçlerinin Sebepleri ve Sonuçları Sebepleri Ağır iklim koşulları Salgın hastalıklar Hayvancılık yapma: Hayvan hastalıkları, otlakların yetersizliği Tarım alanlarının yetersizliği Nüfus artışı Boylar arası mücadele Dış baskılar Göç eden boyların diğerlerini etkilemesi Cihan hâkimiyeti ( Güneş bayrağımız, gökyüzü çadırımız. ) anlayışı: Yeni yurtlar kazanma fikri Özgür ve bağımsız yaşama isteği Türk göçlerinin (göçebe yaşam tarzının) sonuçları şunlardır: Türk tarihini bir bütünlük içerisinde incelemek mümkün olamamaktadır. Farklı coğrafyalarda Türk devletleri kurulmuştur. Türkler, boylar federasyonu şeklinde teşkilatlanmışlardır. Toprak mülkiyeti anlayışı gelişmemiştir. Feodal düzen bulunmaz. Sosyal sınıflaşma yoktur. Toplumsal dayanışma gelişmiştir. Tarıma dayalı ürünler ithal edilmiştir. Hayvancılığa dayalı ürünler ihraç edilmiştir. Hukukta cezalar kısa süreli ya da ölüm gibi katı olmuştur. Edebiyatta yazılı kültür gelişmemiştir. Sözlü kültür gelişmiştir. Türk yaşantısında farklı din ve inançlar görülmüştür. Savaşçı özellikler gelişmiştir. Türkler başka kültürleri etkilemişler, onlardan etkilenmişlerdir. Duvar sanatı (mimari, çini, fresk) gelişmemiştir. İskitler (Sakalar) Orta Asya kökenli, atlı göçebe Türk toplulukları tarafından kurulmuştur. Kırım, Kafkas, Hazar coğrafyasında hâkim olmuşlardır. Kimmer, Asur, Pers ve Urartularla mücadele etmişlerdir. İskitlerin önemli özellikleri şunlardır: En önemli hükümdarı Alpertunga dır. Alpertunga ve Şu Destanlarının sahipleridir. Firdevsi, Şehname adlı eserinde Alpertunga dan Efrasiyap adı ile söz etmiştir. Alpertunga Destanı, İskit ve Pers savaşlarını anlatmıştır. Üzengi yi bulmuşlardır. Tomris adında kadın hükümdarları vardır. Amazon Kadınları bir süre İskitlerin hakimiyetinde yaşamını sürdürmüşlerdir. Altın işlemeciliğinde gelişmişlerdir: Bozkırın Kuyumcuları olarak anılmışlardır. Ölülerini kurganlara, mumyalayıp gömmüşlerdir. Gök Tanrı ve Şamanizm inançlarını benimsemişlerdir. Keçeden yapılmış çadırı dört tekerlekli araba üzerine yerleştirerek kullanmışlardır. Ekonomileri hayvancılığa dayalıdır. Yoğurt, çökelek yaparak kımız içmişlerdir. Sanatta hayvan üslubunu benimsemişlerdir. Günümüz Yakut Türkleri, İskit soyundan gelmektedir. Tarihte Türk Devletleri ve Toplulukları Asya da kurulanlar Asya Hun Devleti Kök Türkler Uygurlar Türgeşler Kırgızlar Sibirler Akhunlar Karluklar Başkırtlar Tabgaçlar Avrupa da kurulanlar Avrupa Hunları Avarlar Bulgarlar Macarlar Hazarlar Kıpçaklar Oğuzlar Peçenekler 2
Avarlar ve Hunlar hem Asya da hem de Avrupa da varlıklarını sürdürmüştür. İskitler, bir Türk devleti olarak değil, içinde Türk topluluklarını barındıran bir devlet olarak kabul edilir. Avrupa ya giden Oğuz ve Peçenekler devletleşememişlerdir. Tarihte Türk Devletleri ve Toplulukları Asya Hun Devleti (Büyük Hun Devleti) Tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir. Ayrıca Orta Asya tarihinin de ilk büyük devleti olarak kabul edilir. Ötüken i merkez olarak kullanmışlardır. Hun ve Çin arasında İpek Yolu na hâkim olmak için uzun mücadeleler yapmışlardır. Çin, Hun akınlarına mani olmak için inşa ettiği kaleleri birleştirerek Çin Seddi ni inşa etmiştir. Bilinen ilk hükümdarı Teoman dır (MÖ 220-209). Bu dönemde; Çinliler, Yüe-çiler ve Moğol Tunguzlarla savaşılmıştır. Teoman: oğlu Mete yi, ikinci eşinin baskısıyla Yüeçilere rehin bırakmıştır. Mete Han, Yüeçilerin elinden kurtularak babasını tahttan indirmiştir. Mete Han, Çin İmparatoru na gönderdiği mektupta kendisini Gök Tanrı tarafından tahta çıkartılmış Hunların büyük Şanyü sü olarak ifade etmiştir. Çin İmparatoru Si Huang Ti çeşitli dönemlerde Türk akınlarından korunmak için yapılan kaleleri birleştirerek Çin Seddi ni kurmuştur. Mete Han (MÖ 209-174) Mete Han, Orta Asya daki Türk boylarını, Moğolları, Tunguzları ve Yüe-çileri egemenliği altına almıştır. Yirmi altı Türk boyunu tarihte ilk kez bir bayrak altında toplamıştır. Bu dönemde, Çin baskı altına alınarak yıllık vergiye bağlanmıştır. İpek Yolu nda hakimiyet kurulmuştur. Mete Han zamanında ülke en geniş sınırlarına kavuşmuştur. Yorum Mete Han, Çin i egemenliği altına alacak gücü olmasına rağmen Çin topraklarına yerleşmemiş, vergiye bağlamakla yetinmiştir. Bunun sebebi Türklerin kalabalık Çin nüfusu içinde millî benliğini kaybedecek olmasından duyduğu endişedir. Mete Han, komşu Tunguzluların kendisinde at ve değerli eşya isteklerine olumlu yanıt verirken verimsiz toprağı istemesine sert tepki göstererek Devletin temeli olan toprağı biz nasıl verebiliriz. cümlesiyle bu isteği reddetmiştir. Bu durum Mete Han ın vatan sevgisini ortaya koymuştur. Mete Han, Ok ve yay gerebilen kavimleri bir aile gibi birleştirdim; şimdi onlar Hun oldular. sözleriyle Türk birliğine verdiği önemi ve millet sevgisi ni ortaya koymuştur. Mete Han ilk disiplinli Türk ordusunu kurmuştur. Askeriyede Islıklı ok u bulmuş, orduyu Onluk sistem e uygun teşkilatlandırmıştır. Mete Han dan sonra başa oğlu Ki-ok geçmiştir. Ki-ok, Çinlilerle akrabalık kurmak için Çin prensesiyle evlenmiştir. Çin, Hunlara karşı askerî yoldan elde edemediği zaferi diplomatik yollarla ve bazı casusluk faaliyetleriyle kazanmaya çalışmıştır. Türklere karşı Böl, parçala, yönet politikasını uygulamıştır. Bu sebeple Çinli prensesler Hun hakanlarıyla evlendirilmiştir. Çinli prensesler yanlarında getirdikleri casuslarla Türk hakan ailesinde ikilikler çıkartmıştır. Yine, Hun beylerine ve hakan ailesine gönderilen hediyelerle Türkleri kendilerine bağlamaya çalışmışlardır. Asya Hun Devleti nde Ho-han-yeh ve Çi-çi arasında Çin hakimiyetini kabul etme ve bağımsızlık konusunda görüş ayrılıkları yaşanmıştır. Kurultayda yaşanan görüşmeler neticesinde Hun Devleti, Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmıştır (MÖ 54). Batı Hunları, Çin egemenliğine girmiştir (MÖ 36). Doğu Hunları, kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmıştır (48). Kuzey Hunları Siyenpiler, Güney Hunları ise Çinliler tarafından yıkılmıştır. Çin baskısından kaçan Hunlar, batıya göç ederek Kavimler Göçü ne sebep olmuş ve Avrupa Hun Devleti ni kurmuştur. Asya Hun Devleti nin yıkılmasıyla Tabgaçlar, Avar ve Akhun Devletleri ortaya çıkmıştır. 3
Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti Kavimler Göçü Asya Hun Devleti nin parçalanmasıyla göç eden bazı Hun toplulukları, Alanları yurtlarından atmıştır. Bu durum bir domino etkisi yaratarak Kavimler Göçü ne sebep olmuştur. IV. yüzyılda Ostrogotlar, Vizigotlar, Gepitler, Vandallar yaşadıkları yerleri terk etmek zorunda kalmıştır. Saksonlar Burgondlar Saksonlar ATLAS OKYANUSU Burgondlar Vandallar Galya Süevler Süevler Ostro gotlar Süevler Burgondlar Ostro gotlar Hunlar 434-454 Ostro Alanlar Vizigotlar gotlar Vizigotlar Vizigotlar Vizigotlar İtalya KARADENİZ Vizigotlar Vandallar Sardinya Bitinya Mauretania Britanya Vandallar Angıllar Sicilya Angıllar Makedonya AKDENİZ Asia Kavimler Göçü nün Sonuçları Kapodokya Kilikya Hunlar 434-454 Alanlar Alanlar Roma İmparatorluğu doğu ve batı şeklinde ikiye ayrılmıştır (395). Batı Roma İmparatorluğu 476 da yıkılmıştır. Çok sayıda Germen devleti kurulmuştur. Avrupa nın etnik yapısı değişmiştir. Yeni milletler ortaya çıkmıştır. İspanyol, İngiliz ve Alman toplumları oluşmuştur. İngiltere, Fransa, İspanya, Almanya gibi devletlerin temelleri atılmıştır. Avrupa Hun Devleti kurulmuştur. Türk kültürü Avrupa da yayılmıştır. İlk Çağ sona ererken Orta Çağ başlamıştır. Kilise ve Skolastik düşünce önem kazanmıştır. Feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çıkmıştır. Attila Dönemi Attila Cesur kavimlerin efendisi olarak tanımlanır. Savaşçı özelliklerinden dolayı Savaş tanrısı Ares in kılıcına sahip olduğu ifade edilir. Avrupalılar, Tanrı nın kendilerini cezalandırmak üzere Attila yı gönderdiğini düşünmüşler ve onun hakkında Tanrı nın Kamçısı ifadesini kullanmışlardır. Nibelungen Destanı nda Atilla zamanındaki Hun-Germen mücadeleleri anlatılmıştır. Buradaki hikâyelerde kendisinden Etzel adıyla söz edilmiştir. Macarlar ilk liderleri olan Arpad ın kökenini Attila ya dayandırmışlardır. Verasette, hükümdarlığın babadan oğla geçmesi uygulamasını başlatmıştır. Avrupa Hunları en parlak dönemi Attila zamanında yaşamıştır. Doğu Roma imparatoru ile ilişkileri geliştirmek için Margos (Konstantia) Barışı nı yapmıştır. Anlaşma Doğu Roma hükümdarı Theodosios ve Attila zamanında yapılmıştır. Avrupa Hun Devleti (375-469) Balamir öncülüğündeki Hunlar, Tuna boylarında Avrupa Hun Devleti ni kurmuştur (375). Balamir sonrasında devletin başına Uldız geçmiştir (378). Uldız Dönemi nde Anadolu ya ilk Türk akınları yapılmıştır. Uldız, Batı Roma İmparatorluğu ile işbirliği yaparak Doğu Roma yı baskı altına almıştır. Uldız ın ölümüyle (410) devletin başına Karaton, Rua ve sonra da Attila geçmiştir. Attila ülkeyi kardeşi Bleda ile birlikte idare etmiştir. Margos Barışı nın maddeleri şunlardır: Doğu Roma, Hun kaçaklarını ülkesine kabul etmeyecektir. Doğu Roma, Romalı mülteciler ve esirler için fidye ödeyecektir. Doğu Roma, Hun hâkimiyetindeki kavimlerle Hunlara karşı işbirliği yapmayacaktır. Taraflar arasında ticaret devam edecektir. Antlaşma sürekli olacaktır. Doğu Roma nın, Avrupa Hun Devleti ne ödediği vergi 300 Libre den 700 Libre ye çıkacaktır. 4
Attila, Margos Barışı koşullarına uyulmaması sebebiyle I. Balkan ve II. Balkan Seferlerine çıkmıştır. Seferler neticesinde Anatolios (Anatolyus) Barışı (447) yapılmıştır. Barış ile vergi üç kat artırılmıştır. Attila, Doğu Roma yı denetim altına aldıktan sonra Batı Roma üzerinde baskı kurmuştur. Batı Roma imparatorunun kız kardeşi Honoria (Honarya) nın evlilik teklifini, Roma İmparatorluğu nun yarısını çeyiz olarak almak kaydı ile kabul etmiştir. Attila, teklifin reddi üzerine Galya Seferi ni yapmıştır (451). Savaşın kesin galibi yoktur. Batı Roma, Atilla nın ertesi yıl Roma ya yaptığı sefer sebebiyle Papa I.Leo nun arabulucuğuyla bağışlanmayı istemiştir. Attila, Roma yı işgal etmeden geriye dönmüştür. Attila nın Roma yı işgal etmeme sebepleri Roma nın Hristiyanlar için kutsal olması Batı Roma nın Attila dan aman dilemesi ve onun üstünlüğünü kabul etmesi Attila nın Sasani Devleti ne sefer yapmayı düşünmesi İstemi Yabgu, İpek Yolu na hâkim olmak için Akhunlara karşı Sasanilerle ittifak yapmıştır. Akhun topraklarını Sasanilerle paylaşmıştır. Yine İpek Yolu na hâkim olmak için Sasani hükümdarı Anuşirvan a karşı Bizans ile işbirliği yapmıştır. Mukan Kağan dan sonra başa geçen Tapo (Taspar) Kağan (572-581) Budizmi benimsemiştir. Ancak Budizmi halka benimsetme çabaları tepki görmüştür. Sonrasında başa geçen İşbara Kağan Çin in asimilasyon politikalarına karşı Çağlardan beri uygulanan Türk töresini değiştirmeye gücüm yetmez. İdare edilenler ve edenler arasındaki kaideleri yaralamaya ben cesaret edemem. sözlerini söylemiştir. Kök Türkler Tardu nun isyanıyla 582 de Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmıştır. Doğu Kök Türkler, 630 da Batı Kök Türkler 659 da Çin egemenliğine girmiştir. Attila, Roma seferi sonrasında yaşamını kaybetmiştir. Zehirlendiği düşünülmektedir. Attila dan sonra başa oğulları İlek, Dengizik ve İrnek geçmiştir. Attila sonrasında devlet, dağılma sürecine girmiştir. Hunlar: Pantolon, ceket, at koşumları ve eyer kullanma konularında Avrupa yı etkilemiştir. Buna karşın Hristiyanlığı benimseyerek zaman içerisinde millî benliklerini kaybetmişlerdir. Kök Türk Devleti Orta Asya da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Tarihte Türk adıyla kurulan ilk devlettir. Parayı değişim aracı olarak kullanan ilk Türk devletidir. Kök Türklerin, Çin esaretinde olduğu dönemde hanedandan Urku Tigin Çin sarayında esir alınmıştır. Kürşad (Chie-shih Shual) ve arkadaşları Urku Tigin i kurtarmayı amaçlasa da başaramamıştır. Buna rağmen Türklerin bağımsızlığa olan inancını tazeleyen bir kahraman olarak tarihe geçmiştir. I. Kök Türk Devleti (552-659) Kök Türkler, Aşina soyundan gelir. Bumin Kağan, Avarlara karşı isyan ederek kurmuştur. Devletin merkezi Ötüken dir. Bumin Kağan İl Kağan unvanını taşır. Kendisi ülkenin doğusunu, kardeşi İstemi Yabgu ise ülkenin batısını idare etmiştir. Dağınık Türk boyları olan Tölesler i Kök Türk hâkimiyeti altına almıştır. Kök Türk Devleti en parlak dönemini Mukan Kağan (553-572) zamanında yaşamıştır. Ülkeyi amcası İstemi Yabgu ile idare etmiştir. Bu dönemde, Avarlar, Kitanlar ve Kırgızlara hâkim olunmuştur. II. Kök Türk (Kutluk) Devleti (682-744) II. Kök Türk Devleti ni, Kutluk Kağan (İlteriş) Çin e karşı isyan ederek kurmuştur. Kutluk Kağan, İlteriş (devlet derleyen) unvanını taşır. İlteriş ten sonra başa geçen Kapgan Kağan yaptığı seferlerle büyük ölçekte Türk birliğini sağlamıştır. Ancak kurduğu baskıcı yönetim, Türk boylarının isyan etmesine sebep olmuştur. Kapgan Kağan, Bayırku Türklerinin saldırısı neticesinde öldürülmüştür. Kısa süreli İnel Kağan ın kağanlığından sonra başa Bilge Kağan geçmiştir. 5
Bilge Kağan ülkeyi kardeşi Kül Tigin ile beraber idare etmiştir. Bilge Kağan zamanında II. Kök Türk Devleti en parlak dönemini yaşamıştır. Basmiller, Karluklar, Kırgızlar ve Türgişler tekrar Kök Türk hâkimiyetine girmiştir. Bilge Kağan sonrasında ülke zayıflamış Karluk, Uygur ve Basmiller II. Kök Türk Devleti ne son vermiştir. Vezir Tonyukuk Uygurlar (744-840) Kutluk Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan zamanında vezirlik yapmıştır. İlk Türk tarihçisidir. Orhun Anıtları nın ilki onun adına dikilmiştir. Anıtı, Tonyukuk yazmıştır. Göktürklerin Bismarc ı olarak da tanımlanır. Uygurlar, Basmil ve Karluklarla birleşerek II. Kök Türk Devleti ne son vermiştir. Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan dır (744-747). Merkezi Ötüken dir. Başkenti Ordubalıg a (Karabalgasun) taşımıştır. Yorum Mani Dini nin kabul edilmesinin doğurduğu sonuçlar şunlardır: Yerleşik hayata geçilmiştir. Köyler kurulmuş, tarımsal üretim gelişmiştir. Su kanalları yapılmıştır. Savaşçı özellikler zayıflamıştır. Kent kültürü oluşmuştur. Mimari hayat ve bununla ilgili sanat dalları (fresk, çini, duvar sanatı) gelişmiştir. Mani Dini nin tanıtımı için yeni kitaplar yazıldı: Sekiz Yükmek, Altun Yaruk gibi. Uygurlarda, matbaa ve yayıncılık gelişmiştir. Tapınaklar inşa edilmiştir: Resim ve heykelcilik gelişmiştir. Bögü Kağan dan sonra başa geçen Baga Tarkan zamanında ülke zayıflamış ve Uygurlara Kırgızlar son vermiştir (840). Uygurların yıkılması neticesinde Uygur toplulukları Kansu Uygur (Sarı Uygur) ve de Doğu Türkistan Uygur (Turfan) Devletlerini kurmuşlardır. Her iki devlete de nihai olarak Moğollar son vermiştir. Örnek Uygurlar, Bögü Kağan zamanında et yemeyi yasaklayan barışçı bir din olan Mani Dini ni benimsemiştir. Mani Dini, Uygur Türklerinin yerleşik hayata geçmesine sebep olmuştur. Mani Dini nin kabul edilmesi; I. fresk, II. çini, III. heykel sanatlarından hangilerinin gelişmesine sebep olmuştur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Çözüm: Uygurlar en parlak dönemini Moyen-çur (Bayan- Çur ) Kağan zamanında yaşamıştır. Moyen-çur, Talas Savaşı nda Çin i desteklemiş ve Türk boyları üzerine seferler yapmıştır. Bögü Kağan, Çin ve Tibet üzerine sefer yapmıştır. Loyang Seferi ile Mani Dini tanınarak benimsenmiştir. Mani Dini et yemeyi ve savaşmayı yasaklamıştır. Mani Dini nin kabul edilmesi yerleşik hayatla bağlantılı sanatların gelişimini hızlandırmıştır. Bu sebeple mimari ile ilgili duvar (saray, tapınak, ev ) sanatları da gelişmiştir. Fresk, yaş alçı üzerine yapılan duvar resmi sanatıdır. Çini ise fırınlanmış ve sırlanmış toprak üzerine yapılan süslemeleri ifade eder. Çiniler, duvar yüzey kaplaması olarak da kullanılmıştır. Fresk ve çini yerleşik hayata geçilmesi sebebiyle gelişmiştir. Uygurlardan önce heykel sanatına örnek eserler (balbal) varsa da Uygurlarla beraber heykel sanatı daha da gelişmiştir. Uygur tapınaklarında tapınağın adandığı ilahın heykeli ve bu ilahla ilgili resimlere de yer verilmiştir. Cevap E 6
Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları Tuna Bulgar Devleti Kurucusu Asparuh tur (679). Bizans ve Slavlarla mücadele etmişlerdir. Boris Han zamanında Hristiyanlığı benimsemişlerdir (864). En parlak dönemini Kurum Han zamanında yaşamıştır. Tuna Bulgarları İstanbul u da kuşatmışlardır. Hazarlar Hazarlar, I. Kök Türk Devleti nin yıkılmasından sonra kurulmuştur (630). Bizans-Sasani savaşlarında Bizans a yardımcı olmuştur. Avarlar (Juan Juanlar / Aparlar) Asya Hun Devleti nin yıkılmasıyla Moğolistan da kurulmuştur. Asya daki hâkimiyetlerine Kök Türklerin (Mukan Kağan )son vermesiyle batıya göç etmişlerdir. Avrupa daki kurucusu Bayan Han dır. İstanbul u Sasanilerle birlikte iki defa kuşatmışlardır. Slavları ve Germenleri askerî ve devlet idaresinde etkilemişlerdir. Üzengi, Avarlar aracılığıyla Avrupa ya taşınmıştır. Hristiyanlığı benimseyip, Slavlaşarak millî benliklerini kaybetmişlerdir. Avarlara Franklar son vermiştir (805). Bulgarlar Bulgarlar, Hun ve Ogur Türklerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur. Kubrat tarafından Kafkasların Kuzeyinde kurulmuştur. Hazarlar, Bulgarlara son vererek Bulgarların dağılmasına sebep olmuştur. İtil (Volga) Bulgarları Otuz Ogurlarca kurulmuştur. Almış Han zamanında ticaret yoluyla İslamiyet i tanımış ve benimsemişlerdir. İslamiyet i daha yakından tanımak için Abbasilerden din adamı istemişlerdir. Abbasilerin gönderdiği heyette ünlü seyyah İbni Fadlan da yer almıştır. İtil Bulgarlarına Altın Orda Devleti son vermiştir (1237). Türk tarihinin ilk İslam devleti olarak İtil Bulgarları kabul edilir. İlk Türk-İslam hükümdarı ise Almış Han dır. Hz. Osman zamanında İslamiyet in yayılımını Belencer Savaşı ile durdurmuşlardır. Emeviler ve Peçeneklerle mücadele etmişlerdir. Ruslar (Kiev Prensliği), Hazar Hakanlığı na son vermiştir. Macarlar Musevilik dinini benimseyen ilk ve tek Türk devletidir. Müslümanların başında Hazz denilen kişiler bulunmuştur. Mahkemelerinde Hristiyan, Müslüman ve Musevilere temsilci bulundurma hakkı vererek adaletli olmaya özen göstermişlerdir. Farklı dinlere din ve ibadet özgürlüğü tanımışlardır. Doğu Avrupa da huzur ve güvenliği sağlamaları sebebiyle egemen oldukları dönem Hazır Barış Çağı olarak adlandırılmıştır. Rus prensliklerini devlet ve ordu hayatında etkilemişlerdir. Fin-Ugor ve Onogur kavimlerinin kaynaşmasıyla Macaristan a yerleşmişlerdir (896). Kurucusu Arpad dır. Arpad ın, Attila soyundan geldiğine inanılmaktadır. XI. yüzyılda Hristiyanlığın Katolik Mezhebi ni benimsemişlerdir. Slavlara karşı mücadele ederek birleşmelerini engellemişlerdir. Slavları, Cermen baskısından kurtararak Cermenleşmelerine mani olmuşlardır. Mohaç Savaşı ile Osmanlı hakimiyetine girmişlerdir. Türk tarihi üzerine araştırmalar yapmak üzere Türkoloji Enstitüsü nü kurmuşlardır. 7
Peçenekler Talas Savaşı sonrasında (751) Volga boylarına yerleşmişlerdir. Macarlar ve Slavlarla mücadele etmişlerdir. Rusların güneye inmesine engel olmuşlardır. Bizans ordusunda, ücretli asker olarak görev almışlardır. Malazgirt Savaşı nda taraf değiştirerek Büyük Selçuklular ile hareket etmişlerdir. Çaka Beyliği ile ittifak yaparak İstanbul u kuşatmışlardır. Bizans, Peçeneklere karşı Kıpçaklarla işbirliği yapmıştır. Kıpçaklar, Peçeneklere Lebunium Savaşı ile son vermiştir (1091). Kıpçaklar (Kumanlar) Balkaş Gölü ve İrtiş Nehri dolaylarında kurulmuştur. Rusların Karadeniz e inmesine mani olmuşlardır. Peçeneklere son vermişlerdir. Ruslarla mücadeleleri İgor Destanı nda anlatılmıştır. Oğuzlarla mücadeleleri Dede Korkut Masalları nda yer almıştır. Hristiyan rahipler, Kıpçaklara Hristiyanlığı anlatabilmek için Codex Cumanicus adlı bir Kıpçak sözlüğü nü yazmışlardır. Hristiyanlığı benimseyerek millî benliklerini kaybetmişlerdir. Moğollara, Kalka Muharebesi nde mağlup olarak yıkılma sürecine girmişlerdir. Eyyûbi ve Memlûk ordusunda görev almışlardır. Moğolların Türkleşmesinde ve Romenlerin kültür hayatında etkili olmuşlardır. Oğuzlar (Uzlar) Dokuz Oğuz Kağanlığı, Kök Türk ve Uygurların hâkimiyetinde yaşamışlardır. Seyhun Bölgesi ndeki Oğuz Yabgu Devleti ni kurmuşlardır. Oğuzlar, Uygurların dağılmasıyla Seyhun a oradan da Karadeniz in kuzeyinden Balkanlara gelmişlerdir. Bazı Oğuz boyları ise Bizans egemenliğine girmiştir. Malazgirt Savaşı nda Peçenekler gibi Bizans ordusundan ayrılarak Büyük Selçuklular ile ittifak yapmışlardır. Romanya daki Hristiyan Oğuzlara Gagavuzlar denilmiştir. İslamiyet i benimseyen Oğuz boylarına Türkmen denir. Oğuzlar, Büyük Selçuklu, Türkiye Selçuklu ve Osmanlı Devleti nin de kurucu unsuru olmuştur. Türgeşler (Türgişler) Issık Gölü dolaylarında yaşamışlardır. Kök Türk Devleti nin yıkılmasıyla bağımsız olmuşlardır. Bilinen ilk hükümdarları Baga Tarkan dır. Sulu Kağan zamanında Emevilerle mücadele etmişlerdir (Haristan Savaşı). İslamiyet in yayılmasına ve de Orta Asya nın Arapların eline geçmesine mani olmuşlardır. Sarı ve Kara Türgeşler şeklinde ikiye ayrılmışlardır. Türgeşlere, Karluklar son vermiştir. Kırgızlar Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarıdır. İrtiş ve Yenisey Irmağı dolaylarında yaşamışlardır. Kök Türk ve Uygurların egemenliğine girmişlerdir. Uygurlardan koparak devletleşmişlerdir (840). Merkezi Ötüken dir. Moğol egemenliğine giren ilk Türk devletidir. Kırgızlar, XIX. yüzyılda Rusya egemenliğine girmiş, 1991 de SSCB den koparak bağımsız olmuştur. Yenisey Yazıtları, Kırgızlara aittir. Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlara aittir. Manas Destanı; canlı, yazımı devam eden bir destandır. Kırgızların, Ötüken i Moğollara karşı koruyamaması neticesinde Orhun Türk yurdu olmaktan çıkmıştır. Akhunlar (Eftalitler) Asya Hun Devleti nin dağılmasından sonra Afganistan dolaylarında kurulmuştur. İpek Yolu na hâkim olmak için mücadele etmiştir. Eftalanos öncülüğünde Sasanilere karşı mücadele etmişlerdir. İran da Mazdek İsyanı nın bastırılmasında Sasanilere yardımcı olmuşlardır. İpek Yolu na hâkim olmak için Kök Türk ve Sasani ittifakına karşı mücadele etmişlerdir. Kök Türkler son vermiştir. 8
Karluklar Uygur ve Basmillerle, II. Kök Türk Devleti nin yıkılmasında etkili olmuşlardır. Türgişlere son vererek Talas Nehri dolaylarında devlet kurmuşlardır (766). Talas Savaşı nda Abbasilerle ortak hareket ederek İslamiyet i kabul etmişlerdir. Orta Asya da İslamiyet i kabul eden ilk Türk topluluğudur. Karahanlılar Devleti nin kurulmasında etkilidirler. Karluklar, Karahitayların ve Moğolların egemenliğinde yaşamışlardır. Moğol Cengiz Han a tabî olan ilk Türk topluluğudur. Tabgaçlar Asya Hun Devleti nin dağılmasıyla kurulan Türk devletlerindendir. Nazırlar Meclisi ne sahiptirler. Budizm i benimseyerek tarihin din değiştiren ilk Türk devleti olmuşlardır. İslamiyet Öncesi Türk Kültür ve Uygarlığı Devlet Yönetimi Göçebe hayat devletin boylar federasyonu biçiminde örgütlenmesini zorunlu hâle getirmiştir. Göçebe yaşam süren boyları idare etmek zordur. Bu sebeple boylar iç işlerinde serbest dış işlerinde devlete bağlı hâle getirilmiştir. Göçebe yaşam Türklerde teşkilatçı kültürün de gelişmesini sağlamıştır. Türk devletlerinin dayandığı dört temel esas; Uluş (ülke), Oksızlık (bağımsızlık), Kün (halk), Töre (kanun) şeklindedir. Türklerde devlet, il (el) olarak tanımlanmıştır. Devlet: Budun (millet), boy (bod-ok), urug (sülale) ve oguşlardan (aile) oluşur. Budun devletin kurucusu ve temel unsurudur. En küçük siyasi birim ise boy dur. Devlet - İl Sabirler (Sibirler) Eski dönemlerde Asya Hun Devleti ne bağlı Sibirler, Avar baskısı ile Ural-Altay Dağlarına yerleşmişlerdir. Önce Kök Türk sonra da Hazar Devletlerinin egemenliği altına girmiştir. Millet - Budun Boy - Ok Aile Birliği - Urug Buğarık adında bir kadın hükümdarları vardır. Aile - Oguş Başkırtlar Balak Han zamanında Anadolu ya Türk akınları yapmışlardır. Ural Dağları dolaylarında yaşamışlar daha sonra Moğol egemenliğine girmişlerdir. Altın Orda Devleti nin egemenliğindeyken İslamiyet i kabul etmişlerdir. Bağımsızlık mücadeleleri, Rusya tarafından şiddetle bastırılmıştır. Günümüzde Rusya federasyonuna bağlıdır. Kimekler İrtiş Nehri dolaylarında Kök Türk egemenliğinden koparak kurulmuşlardır. Moğol, Kitan egemenliğinde yaşamışlardır. Ülke illere ayrılarak hakan soyundan gelen tutug lar tarafından idare edilmiştir. Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılan yönetim yetkisine kut denilir. Kut, dünyayı yönetme gücünü ifade eder. Hunlarda Tu-ku, Kök Türklerde Aşina ve Uygurlarda Yağlakâr aileleri Kut a sahiptir. Gök Tanrı kut ile beraber hükümdara ülüş de (iktisadi güç) vermiştir. Kut un babadan oğla kan bağıyla geçtiğine inanılmıştır. Kut inancına bağlı olarak ortaya çıkan gelişmeler şunlardır: Saltanat ve hanedan anlayışının ortaya çıkması Hanedan ailesinin saygınlığının yüksek olması Hükümdarın her erkek çocuğunun hükümdar olma hakkının olması Veraset hayatında belirsizlik yaşanması Devletin hanedan ailesinin ortak malı olarak kabul edilmesi Taht kavgalarının yaşanması Devletin kısa sürede parçalanması 9