Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma AMAÇ Tanı amacıyla aseptik koşullarda ve hasta güvenliği sağlanarak doğru ve etkin bir şekilde örneklerin alınması ve uygun koşullarda laboratuvara gönderilmesidir. TEMEL İLKELER Tablo 1. Laboratuvar Testleri İçin Alınan Örneklere İlişkin Temel Bilgiler ALINMA AMACI DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR İDRAR İdrar yolu enfeksiyonu Pollaküri, dizüri, hematüri, piüri Sırt ağrısı Kötü kokulu idrar Ateş Renal fonksiyonları belirleme Kanda metabolik, mikrobiyolojik değerlendirme Hasta idrar örneği vermekte zorlanıyorsa, bol su içmesi ya da diüretik sıvılar içmesi önerilebilir. İdrar testleri için en uygun örnek sabah ilk idrar olduğundan örnek alımında buna dikkat edilmelidir. Alınan idrar örneği taze olmalı, testin özelliğine uygun alınmalı, temiz ve ağzı kapaklı kaba alınmalı ve 30 dakikadan fazla bekletilmemelidir. İdrar yolu enfeksiyon tedavisinin başarılı olup olmadığını kontrol etmek için antibiyotik kesildikten bir hafta sonra idrar kültürü alınmalıdır. İdrar kültürü örneği alınırken eş zamanlı tam idrar tetkikinin alınması tanıyı kolaylaştırır. İdrar örneği alma öncesi meatüs temizliği sabunlu su ile yapılmalı ve sonrası bölge durulanmalıdır. 498
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma DIŞKI Tümör, malabsorbsiyon Dışkıda kan ve gizli kan varlığı Mikrobiyolojik etken belirleme Diyare Sabah alınan örnekler patojenleri en yüksek konsantrasyon içerdiklerinden numunenin sabah alınması önerilir. Alınan örnek, bakteriler üreyebileceği ve sonuçları etkileyeceği için oda sıcaklığında bekletilmemelidir. Hastadan parazit enfeksiyonu için örnek alınacak ise, üç gün üst üste örnek alınmalıdır. Dışkı örneğinde idrar, tuvalet kağıdı, sabun artığı, dezenfektan bulunması sonuçların yanlış çıkmasına neden olacağından dikkat edilmelidir. Kültür için örnekler en geç iki saat içinde laboratuvara gönderilmelidir. BURUN-BOĞAZ SÜRÜNTÜSÜ Boğaz ağrısı Üst Solunum Yolu Enfeksiyonu ya da sinüs enfeksiyonu Mikrobiyolojik etken belirleme Hastada öğürme refleksini uyarabileceği için işlem mümkün olduğunca hızlı yapılmalıdır. Kültür alındıktan sonra tüp içine, çubuk ucuna dokunulmamalı ve örnek bekletilmeden laboratuvara gönderilmelidir. BALGAM Öksürük Ateş Mikrobiyolojik etken belirleme Kültür için sabah ilk çıkartılan balgam alınmalıdır (gece boyunca birikmiş olan sekresyonun sabahları daha kolay çıkartılması, birikmiş sekresyonda mikroorganizma sayısının fazla olması, henüz yiyecek yenilmediği için besin artıkları ile bulaşmamış olması ve diş fırçalamanın henüz yapılmamış olması nedeniyle). Hastanın bilinci kapalı ise, öksürme refleksi yoksa ve balgam çıkartamıyorsa, örnek aspiratör aracılığıyla alınmalıdır. 0-2 yaş arası çocuklar balgamlarını yuttuğu için, balgam sonda yardımıyla, mide suyu ile karışık olarak ya da aspiratör aracılığıyla alınmalıdır. Ağızdaki flora kontaminasyonunun kültür sonucunu etkilememesi için ağız gargara/ tuzlu su ile çalkalanmalıdır. Tüberküloz tanısı için örnek üç gün üst üste ve sabah alınmalıdır. 499
Hemşirelik Bakım Standartları YARA DRENAJI Ateş Yara bölgesinde artan hassasiyet, ağrı Pürülan, kötü kokulu, yeşil/ sarı/kahverengi akıntı Mikrobiyolojik etken belirleme Kültür örneği eski akıntı ya da yara kabuğundan alınmamalıdır (deride yerleşen bakteri kolonileri eksuda içinde çoğalırlar, ancak yara enfeksiyonuna neden olan gerçek organizma olmayabilirler. Yara içindeki taze eksudadan örnek alınmalıdır). Steril çubuk kesinlikle herhangi bir objeye dokundurulmamalıdır. Normal olarak yaranın etrafı, deri florası ile kontamine olmaması için temizlenir. Eğer yara perianal bölgede ise temizleme işlemi kesinlikle alkolle yapılmamalıdır (irritasyon nedeniyle). Yaranın derideki bakteriler ile kontamine olmaması için çubukla deri yüzeyindeki eksudadan örnek alındıktan sonra, aynı çubukla tekrar yaranın içine dokunulmamalıdır. Yaranın farklı bölgelerinden örnek alınacak ise her bölge için ayrı materyal çubuğu kullanılmalıdır. Yaranın görünümünde değişiklik ya da koku varsa kaydedilmelidir. Eğer hastaya antibiyotik tedavisi uygulanıyorsa laboratuara kullanılan antibiyotiğin adı ve dozu bildirilmelidir. KAN Beslenmenin değerlendirilmesi, Hematolojik,metabolik değerlendirme, Mikrobiyolojik değerlendirme Seçilen venin uygunluğu değerlendirilmelidir. Az kullanılan ekstremitelerdeki venler, kemikle desteklenmiş venler, kolay görünen ve palpe edilen venler kan almak için uygun venlerdir. Çok ince, kısa, sertleşmiş, inflamasyon olan, daha önce girilmiş, arterlere yakın, eklem yerlerinde bulunan, alt ekstremitelerde olan ve bütünlüğü bozulmuş venlere girişim yapılmamalıdır. İntravenöz şant, fistül, mastektomi, ödem vb. klinik durumlarda etkilenen ekstremiteye uygulama yapılmamalı, kan örneği İV kateter yoluyla alınmamalıdır. İşlem sırasında iğne enjektörden çıkarılmamalıdır. Lastik turnike kullanılıyor ise turnike doğrudan deri üzerine bağlanmamalı, kolay açılacak şekilde fiyonk biçiminde bağlanmalıdır. Eğer enjektörde kan görünmezse ya da vacutainere yerleştirilen tüpe kan gelmezse, turnike çözülerek iğne geri çekilmeli, yeni bir enjektör ile başka bir ven kullanılarak işlem tekrarlanmalıdır. Kan alındıktan sonra hastanın kolu asla kıvrılmamalıdır. Bu durum iğnenin girdiği yer genişleyerek da çok kanamaya neden olur. Kan kültürleri oral /aksiller ateş bir saat boyunca 38-38.2 C ya da -bir kez- 38.3 C ise ya da yükselmeye başlar başlamaz alınmalıdır (Patojenler genellikle tam bu zamanda dolaşımda en yüksek seviyede bulunurlar). En az iki tüp kan kültürü örneği alınmalıdır. Kan kültürü aynı venden alınacaksa en az 15-30 dakika ara ile alınmalıdır. Farklı venlerden alınacaksa aynı anda alınabilir. Kültürler antibiyotik tedavisi başlamadan önce alınmalıdır. Kültür için alınan kan tüplere boşaltılırken, iğne ucu değiştirilmeli ve herhangi bir tüpe alınmış örnek kesinlikle diğer tüpe eklenmemelidir. Pıhtılaşmayı önlemek için kan bekletilmeden tüp içine boşaltılmalı, boşaltma sırasında hemoliz olmamasına dikkat edilmelidir. 500
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma Dikkat Edilecek Noktalar Test öncesi ya da sırasında, sıvı/ besin alımı ile ilgili bir kısıtlamanın olup olmadığı değerlendirilmelidir. Örnek alınmadan önceki özel durumlar değerlendirilmelidir (açlık kan şekerinin aç karnına alınması, hormonların en yüksek ve en düşük olduğu zamanlarda ölçülmesi, bazı ilaç tedavilerinin durdurulması vb.) İnvaziv girişim öncesi, riskli durumlar değerlendirilmelidir (antikoagülan tedavi, trombositopeni, kanama, şant/ fistül, göğüs/ koltuk altı ile ilgili operasyonlar vb.). Test öncesi ilaç uygulaması gerekip gerekmediği değerlendirilmelidir. Alınan örneklerde materyal dışında bir maddenin karışmamasına dikkat edilmelidir (tuvalet kağıdı, mensturasyon kanı, gaita, tükrük vb.). Belirli bir zaman periyodu için alınacak örneklerde zamana ve uygun koşullara uyulup uyulmadığı değerlendirilmelidir (örn: yeterli miktarda olması, tüm idrarın birikip birikmediği, dışkı örneklerinin arka arkaya üç gün alınması, uygun koşullarda saklanması vb.). Balgam örneği alınmadan önce hastanın solunum fonksiyonları değerlendirilmelidir. Hastaya işlem öncesi bilgi verilmeli, endişe ve korkuları giderilmelidir. Alınan örneklerin güvenli ve doğru biçimde laboratuvara ulaşıp ulaşmadığı kontrol edilmelidir. İŞLEM BASAMAKLARI Not: İşlem sırasında kullanılacak malzemelere kitap sonu Ek-1 de yer verilmiştir. İdrar Örneği Alma Temiz idrar örneği alma 1. Tablo 1 de belirtilen noktalara dikkat edilmelidir. 2. Hekim istemi doğrulanır. 3. Hastanın durumu değerlendirilir ve uygulama için malzemeler hazırlanır. 4. Hastaya anlaşılır bir dille işlem açıklanır (açıklama yapılırken, hastaya ismi ile hitap edilir, hastanın şuuru bulanık ise bileklik, hasta dosyası kayıtlarından kimlik kontrolü yapılır). Hastadan izin alınır. 5. Hasta bilinci açık, işbirlikçi ve bakıma katılmaya istekli ise işlem adımları dikkatlice anlatılır ve hastanın yapması sağlanabilir. 501
Hemşirelik Bakım Standartları 6. Hasta kendisi yapamayacak durumda ise ve uygulama yatak içinde yapılacaksa, yatak uygun yüksekliğe ayarlanarak, yatak kenarları indirilir. 7. Perde ya da paravan çekilerek hastanın mahremiyeti sağlanır. 8. Eller el yıkama standardına göre yıkanarak eldiven giyilir. 9. Kadın hasta için dorsal rekümbent pozisyonu verilerek, kalçaların altına sürgü yerleştirilir. a. Hasta hareket edebiliyor ise; örnek kutusu hastaya verilerek, işlemi nasıl yapması gerektiği açıklanır. Uygulamayı kendi yapması sağlanır. b. Hasta hareket edemiyor ise; meatüs temizliği sabunlu su ile yapılarak, örnek alınır. 10. Alınan örneği, düz zemin üzerine dökülmeyecek biçimde bırakarak, kutunun kapağı kapatılır. Kabın üzerine hastanın kimlik bilgilerinin olduğu (protokol no, hastanın adı soyadı, doğum tarihi) barkod yapıştırılır. 11. Numunenin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. Alınan örnek numune toplama alanına konulur. Güvenli bir şekilde laboratuvara ulaştırılması sağlanır. 12. Kirlenen eldivenler çıkartılarak, eller el yıkama standardına göre yıkanır. 13. İşlemden sonra hastaya rahat bir pozisyon verilerek, yatak kenarları kaldırılır. Hasta karyolası alçak/ yüksek seviyede ise uygun yükseklik sağlanır. 14. Malzemeler ortamdan uzaklaştırılarak, kirli araç ve gereçler atılır. Orta akım idrar örneği alma 2. Eller el yıkama standardına göre yıkanarak eldiven giyilir. 3. Meatüsün nasıl temizleneceği hastaya anlatılır. Hasta kendisi yapamıyor ise, meatüs temizliği yapılır (işlemi hasta kendi yapacak ise işlem basamakları açık bir biçimde anlatılmalı ve hastanın anladığından emin olunmalıdır). a. Kadınlarda; Labia majörler iyice ayrılmalı ve örnek alınıncaya kadar açık tutulmalıdır. Sabunlu su ile meatüsten başlayarak yukarıdan aşağıya doğru (meatüsten- rektuma) silinerek vulva temizlenmelidir. Silme işlemi üç kez tekrarlanmalı ve her defasında farklı gazlı bez kullanılmalıdır. Eğer bölge kirli ise temizlenene kadar işlem tekrarlanmalıdır. İşlem sonrası durulama yapılmalıdır. b. Erkeklerde; Penis ucu sabunlu su ile meatüsten başlayarak geriye doğru dairesel hareketlerle temizlenir. 4. Hastaya ilk idrarını yaptıktan sonra orta idrarın örnek kabına alınacağı hatırlatılmalı, labia majörleri ya da penisi serbest bırakmadan ve idrar 502
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma akımını kesmeden önce örnek kabını çekmesi, kalan idrarı tuvalete yapması söylenir. 5. Örnek kabının kapağını sıkıca kapatması söylenir. 6. Örnek kabının üzerine hastanın kimlik bilgilerinin olduğu (protokol no, hastanın adı soyadı, doğum tarihi) barkod yapıştırılır. 7. Numunenin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. Alınan örnek numune toplama alanına konulur. Güvenli bir şekilde laboratuara ulaştırılması sağlanır. 8. Kirlenen eldivenler çıkartılarak, eller el yıkama standardına göre yıkanır. 9. Malzemeler ortamdan uzaklaştırılarak, kirli araç ve gereçler atılır. Yenidoğan ve çocuklarda temiz/ orta idrar örneği alma; 1. Mesane kontrolü olmayan yenidoğan ve süt çocukluğu dönemindeki çocuklarda temiz idrar örneği; idrar toplama torbası, kateterizasyon (fazla tercih edilmez) ya da suprapubik aspirasyon yöntemi (Bkz. Şekil 1) ile yapılır. İdrar Torbası İle Örnek Almak İçin: a. Periüretral bölge bol su ile temizlenip kurulandıktan sonra torbanın yapışkan kısmı üzerindeki kâğıt iç kısmına dokunmadan çıkarılır ve yapıştırılır. b. Çocuk dik pozisyonda tutularak kontaminasyon engellenmeye çalışılır. c. İdrarını yarım saat içinde yapmayan çocuklar için idrar torbası yeniden değiştirilir. Suprapubik Aspirasyon İşlemi İçin: Şekil 1. Suprapubik Aspirasyon Kaynak: King C, Henreting MF.(2008).Textbook of Pediatric Emergency Procedures. Wolter Kluwer Health / Lippincott Williams & Wilkins, Second Edition, p. 1223. 503
Hemşirelik Bakım Standartları a. Uygulama hekim tarafından yapılır. b. Küçük çocuklarda mesane intraabdominal yerleşimli olduğu için uygulama kolaydır. c. En az 30 dakika idrar yapmadığı gözlenen çocuğa supine pozisyonu verilir. d. İşlem bölgesi antiseptik solüsyon ile merkezden çevreye temizlenir. e. 21-25 gauge kalınlığında iğnesi olan bir enjektör ile simphisis pubisin 1-2 cm üzerinden, orta hattan girilir. Yaklaşık 2-3 cm derinlikte idrar örneği alınır. f. İşlem sonrası bölge steril gazlı bezle kapatılır. g. Alınan örnek kabına boşaltılır. İdrar Torbası Takma- Kız Bebek: 1. Adım: Bebek sırtüstü yatırılır, genital bölge hassas ciltler için uygun olan ve alerjik olmayan bir temizleyici kullanarak temizlenir. Losyon ve yağlı ürünler torbanın yapışkanlığını bozacağı için tercih edilmemelidir. Temizlik önden arkaya doğru yapılır. En son makat bölgesi temizlenir ve hava ile kurumasına izin verilir. 2. Adım: Koruyucu yapışkanlı kısmın altından başlanarak yarısı çıkarılır. Bu kısım cilde yerleştirildiğinde, kalan üst yarısını çıkarmak ve tespit etmek daha kolay olacaktır. İşlem öncesi cildin kuru olduğundan emin olunmalıdır. 3. Adım: Bebeğin bacakları açılır. Öncelikle vajina ile makat arasındaki dar bölgeye yapıştırmaya özen gösterilir. Böylelikle gaita ile kirlenme riski ortadan kaldırılmış olur. 4. Adım: Yapışkanlı kısım cilde hafifçe bastırılarak tespit edilir. Kırışık olmamasına dikkat edilir. Çıkarırken üst kısmından tutarak çıkarılır (Bkz. Şekil 2). İdrar Torbası Takma- Erkek Bebek 1. Adım: Bebek sırtüstü yatırılır, genital bölgeyi hassas ciltler için uygun olan ve alerjik olmayan bir temizleyici kullanarak temizlenir. Losyon ve yağlı ürünler torbanın yapışkanlığını bozacağından tercih edilmemelidir. Önce skrotum, sonra penis, ardından makat temizlenir ve hava ile kurumasına izin verilir. 2. Adım: Koruyucu yapışkanlı kısmın altından başlayarak yarısı çıkarılır. Bu kısım cilde yerleştirildiğinde, kalan üst yarısını çıkarmak ve tespit etmek daha kolay olacaktır. İşlem öncesi cildin kuru olduğundan emin olunmalıdır. 504
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma 3. Adım: Bebeğin bacakları açılır. Öncelikle makatın üstündeki bölgeye yapıştırmaya özen gösterilir. Böylelikle gaita ile kirlenme riski ortadan kaldırılmış olunur. 4. Adım: Yapışkanlı kısım cilde hafifçe bastırılarak tespit edilir. Kırışık olmamasına dikkat edilir. Çıkarırken üst kısmından tutarak çıkarılır (Bkz. Şekil 2). Şekil 2. Erkek ve Kız Bebekte idrar Torbası Takılması Kaynak: Wolgin F.(2005). The Nursing Assistant. Pearson Education South Asia Pte Ltd, 9th Edition, p. 491. Yatağa bağımlı hastalarda orta idrar örneği alma; 2. Hastanın alt giysileri çıkarılarak, hastanın üstünde yalnız çarşaf kalması sağlanır. 3. Hastaya pozisyon verilir. Kadın hastada dorsal rekümbent, erkek hastada supine pozisyonu verilir. 4. Hastaya kadın ise sürgü, erkek ise ördek verilir. 5. Kadın hastada işlem öncesi perine bakımı perine bakım standartlarına göre yapılır. Meatüs ve çevresi sabunlu su ile kadınlarda önden arkaya, erkeklerde dairesel hareketlerle silme işlemi yapılır. 6. Hastaya idrar yapmaya başlaması söylenir ve yapılan ilk idrar sürgüye/ ördeğe akıtılır. 7. Hastadan kısa bir süre idrarını tutması istenir ve steril örnek kutusu meatüs altına yerleştirilir. Hastadan tekrar idrar yapması istenir. 8. Hastaya kalan idrarını sürgüye/ ördeğe yapması söylenerek işlem tamamlanır. 9. Örnek kabının kapağı sıkıca kapatılır. 505
Hemşirelik Bakım Standartları 10. Kirlenen eldivenler çıkartılarak, tıbbi atık kutusuna atılır. 11. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. 12. Kabın üzerine hastanın kimlik bilgilerinin olduğu (protokol no, hastanın adı soyadı, doğum tarihi) barkod yapıştırılır. 13. Numunenin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. Alınan örnek numune toplama alanına konulur. Güvenli bir şekilde laboratuvara ulaştırılması sağlanır. 14. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. Kalıcı kateterden idrar örneği alma; 2. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. 3. Hastaya enjektör kullanarak kateterden idrar örneği alınacağı ve herhangi bir acı/ rahatsızlık duymayacağı konusunda açıklama yapılarak, işlemi onaylaması sağlanır (Bkz. Resim 1). Resim 1. Kateterden Enjektör İle İdrar Örneği Alınması Kaynak: Rosdahl CB, Kowalski MT.(2012). Textbook of Basic Nursing. Wolters Kluwer Health/ Lippincott Williams & Wilkins, 10th Edition, p.735. 4. Kateterin klempi kapatılır (klemp kapatıldıktan sonra en az 30 dk beklenmelidir, bu işlem mikrooganizmaların yayılmasını engeller ve idrarın mesanede bekleyerek test sonucunun daha doğru sonuç vermesini sağlar). 5. Kadın hastaya dorsal rekümbent, erkek hastaya supine pozisyonu verilir. 6. İdrar örneği idrar sondasının özel bölümünden, yoksa kauçuk kısmından alınır. Povidon iyot ile silinir ve kuruması için iki dakika beklenir (silme işlemi için, her defasında ayrı bir tampon kullanılmalı ve kauçuk bölge tek bir hareketle silinmelidir). 506
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma 7. İdrar torbasının kauçuk kısmına enjektör ile 90 açı yapılarak ve enjektör ucu yukarı bakacak şekilde girilir ve idrar örneği enjektöre çekilir. 8. Yeterli miktarda idrar alındıktan sonra enjektör iğnesi geri çekilir. 9. İdrar örnek kutusuna boşaltılır (örnek rutin incelemeye gidecekse non steril kutu içine, kültür incelemesi için gidecekse steril kutu içine boşaltılır). 10. Örnek kutusunun kapağı sıkıca kapatılır. 11. Kateterin klempi açılarak, idrarın torba içine akışı kontrol edilir. 12. Eldivenler çıkartılarak tıbbi atık kutusuna atılır. 13. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. 14. Kabın üzerine hastanın kimlik bilgilerinin olduğu (protokol no, hastanın adı soyadı, doğum tarihi) barkod yapıştırılır. 15. Numunenin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. Alınan örnek numune toplama alanına konulur. Güvenli bir şekilde laboratuvara ulaştırılması sağlanır. 24 saatlik idrar örneği alma; 2. Kadın hasta için dorsal rekümbent pozisyonu verilerek, kalçaların altına sürgü yerleştirilir. 3. Hasta hareket edebiliyor ise örnek kutusu hastaya verilerek, işlemi nasıl yapması gerektiği açıklanır. Uygulamayı kendi yapması sağlanır. 4. Hasta hareket edemiyor ise meatüs temizliği yapılarak, örnek alınır. 5. Alınan örnek, düz zemin üzerine dökülmeyecek biçimde bırakılarak, kutunun kapağı kapatılır. 6. Üzerine hasta kimlik bilgilerini içeren barkod yapıştırılır. 7. Kirlenen eldivenler çıkartılarak, eller el yıkama standardına göre yıkanarak eldiven giyilir. 8. İşlemden sonra hastaya rahat bir pozisyon verilerek, yatak kenarları kaldırılır. Hasta karyolası alçak seviyeye indirilmişse, yükseltilir. 9. Malzemeler ortamdan uzaklaştırılarak, kirli araç ve gereçler enfekte atık koşullarına göre atılır. 10. Alınan örnek mikrobiyolojik testler için hemen laboratuvara gönderilir. 11. Yirmidört saatlik idrar örneğinde gaita ve tuvalet kâğıdı bulunmaması gerektiği hastaya anlatılır. 12. Hastaya idrar toplamaya başlamadan yaklaşık 30 dakika önce 2-4 bardak kadar su içmesi hatırlatılır. 507
Hemşirelik Bakım Standartları 13. Hastaya ilk idrarı dışarıya atması ve bundan sonra yapacağı tüm idrarı (24 saatin sonundaki idrarda dahil) belirlenmiş kap içinde biriktirmesi söylenir. İdrarı yanlışlıkla tuvalete yapma ya da dökme durumunda haber vermesi konusunda bilgilendirme yapılır. 14. Gözlem kağıdına ve laboratuvar istem formuna idrarın toplanmaya başlandığı saat yazılır. 15. İdrar toplanan örnek kabının üzerine 24 saatlik idrar toplama kabı olduğunu belirten etiket yapıştırılır. 16. Hastaya yeteri kadar sıvı içmesi konusunda hatırlatma yapılır. 17. İdrar toplama işlemi bitmeden bir saat önce hastaya iki bardak su içmesi söylenir. 18. Hastadan idrar toplama süresi bitmeden önceki son 15 dakika mesanesini boşaltması istenerek idrar toplama işleminin bittiği söylenir. 19. Kabın üzerine hastanın kimlik bilgilerini içeren barkod yapıştırılır. Örneğin alındığı tarih ve saat aralığını belirten etiket yapıştırılır. 20. Numune toplama alanına konulan 24 saatlik toplanan idrarın güvenli bir şekilde laboratuvara ulaşması sağlanır. 21. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. Dışkı Örneği Alma 2. Gerekli ise hastanın banyoya gitmesine ya da sürgü kullanmasına yardım edilir. 3. Hastaya defakasyondan önce idrarını yapması söylenir. Dışkı örneğinde idrar ve tuvalet kağıdı bulunmaması gerektiği anlatılır. 4. Gaita örneği için sürgü kullanılmış ise, sürgünün kapağı kapatılarak, odadan çıkartılır. 5. Dışkı örneği abeslang yardımıyla kap içine konulur. Örnek kültür için alınacaksa; steril tüpten ucu pamuklu çubuk çıkartılarak, fasülye tanesi büyüklüğünde bir parça dışkı alınarak, tüp içine konulur. Örnek diğer testler için alınmışsa; dışkı örneği dil basacağı ile alınarak örnek kabına konulur (gaita katı ise yaklaşık 2,5 cm, sıvı ise 15 ml kadar alınmalıdır). Örnek süreli testler için alınmışsa; özel zamanlı dışkı örneği toplama işleminde, her dışkı parafinli kalın karton kaba toplanır. Örneklerin bekletildiği buzdolabına konulur (süreli testler için, hastanın yatağının başına, 508
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma banyo kapısının arkasına ya da tuvaletin üstünde süreli dışkı toplandığını belirten uyarı yazısı asılır, uygulama tarihi belirtilir). 6. Alınan örnek kutusunun kapağı sıkıca kapatılır. 7. Örnek kabının üzerine hasta bilgilerini içeren barkod yapıştırılır. Örneğin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. 8. Örnek kabı numune toplama alanına konularak, güvenli bir şekilde laboratuvara gönderilmesi sağlanır. 9. Eldivenler çıkartılarak, tıbbi atık kovasına atılır. 10. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. Balgam Örneği Alma 2. Hasta arkasından desteklenerek yatak kenarına oturtulur ya da yatak içinde yüksek yarı dik pozisyonda oturması sağlanır. 3. Eller el yıkama standardına uygun şekilde yıkanır. Eldiven ve maske giyilir. 4. Göğüs üzerine koruyucu bir örtü serilerek, böbrek küvet göğüs üzerine yerleştirilir. Hastadan küveti bir eliyle tutması istenir. Ayrıca hastanın diğer eline kağıt havlu verilir. 5. Hastaya ağzını su ile çalkalaması ve gargara yapması söylenir, eğer protezi varsa önce protezini çıkartması söylenir. 6. Balgam kutusu hastaya verilerek, göğüs üzerindeki böbrek küvet desteklenir, hastaya steril kutu içine dokunmaması hatırlatılır. 7. Hastaya birkaç kez derin nefes alıp verdikten sonra, derin bir nefes alarak kuvvetlice öksürmesi söylenir. 8. Öksürme sırasında hastanın sırtına tapotman yapılır. 9. Gelen balgamı doğrudan steril kutu içine tükürmesi söylenir. Bu işlem balgam 5-10 ml olana kadar tekrarlatılır. 10. Steril kutunun kapağı hemen kapatılır. 11. Gerekiyorsa hastaya ağız bakımı verilir. 12. Kültür kabının üzerine hastanın kimlik bilgilerinin olduğu (protokol no, hastanın adı soyadı, doğum tarihi) barkod/ etiket yapıştırılır. Numunenin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. 13. Balgam kültürü örneği numune toplama alanına konulur. Güvenli bir şekilde laboratuvara ulaştırılması sağlanır. 14. Malzemeler kaldırılarak eldivenler çıkartılır. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. 509
Hemşirelik Bakım Standartları 15. Yapılan işlemler, gözlem notları kayıt edilir. 16. Derin trakeal aspirat kültürü alma; entübe hastalarda rutinde kullanılan 12-14 G lik aspirasyon sondaları 30 cm ye kadar ilerletilir. Trakeostomili hastalarda yine aynı sondalar yaklaşık 15 cm ilerletilir. Sondanın dışardaki ucuna 50 ml lik steril disposabl irigasyon enjektörü bağlanarak aspire edilir veya sondanın dışındaki ucuna disposabl lavaj tüpü bağlanarak aspiratörle aspire edilir. Enjektörün ucu orijinal kapağı ile kapatılarak ya da aspirasyon tüpünün iki ucu içiçe geçirilerek hemen laboratuvara gönderilir. 17. Aspirasyon sondasının ucu kesilerek uygulanan yöntem kontaminasyon riski yüksek olduğundan tercih edilmemelidir. Boğaz Kültürü Alma 2. Örnek alınırken, çubukla silme işlemi yapılırken kusma hissi yaşayabileceği, gıdıklanma hissi olabileceği ve işlemin çok kısa süreceği konusunda hasta bilgilendirilir. 3. Eller el yıkama standardına uygun şekilde yıkanır ve eldivenler giyilir. 4. Hastaya başını geriye doğru eğmesi söylenir ve yatan hasta için omuzların altı yastıkla desteklenir. 5. Steril tüpün içindeki ucu pamukla sarılı çubuk kontamine edilmeden alınır. 6. Hastaya ağzını açması, dilini dışarıya doğru çıkarması ve aaa demesi söylenir. 7. Farenks görülemiyorsa, dil basacağı ile dile bastırılır ve farenks ya da tonsillerde iltihabi bir durum olup olmadığına bakılır (dilin yalnızca üçte birlik ön kısmı bastırılmalı ve gerekliyse ışık kaynağı ile aydınlatılmalı). 8. Steril çubuk dudaklara, dişlere, dile ve yanaklara değdirilmeden ağız içinde ilerletilir. 9. Steril çubuk yumuşak fakat hızlı bir şekilde tonsillerdeki pürülan ya da iltihabi olan yerlere dokundurulur. 10. Ağız içindeki yapılara değdirilmeden çubuk dikkatlice geri çekilir. Çubuk hemen kültür tüpüne yerleştirilir ve tüp kapatılır. 11. Kültür tüpünün üzerine hastanın kimlik bilgilerini içeren barkod yapıştırılır. Örneğin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. 12. Boğaz kültürü örneği numune toplama alanına konularak, güvenli bir şekilde laboratuvara gönderilmesi sağlanır. 510
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma 13. Eldivenler çıkartılarak tıbbi atık kovasına atılır. 14. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. Yara Drenajından Örnek Alma 2. Eller el yıkama standardına göre yıkanarak, non steril eldiven giyilir. 3. Steril forseps ile eski pansuman örtüsü çıkartılır. Yara yeri akıntısı gözlenir. Kirlenmiş olan örtü atılır. 4. Non steril eldivenler çıkartılarak, tıbbi atık kutusuna atılır. 5. Aseptik teknik kullanılarak steril eldiven giyilir. 6. Yara kenarı % 70 lik alkolle, yaranın üzeri serum fizyolojik ile temizlenir. 7. Yara içinden gelen ilk püy steril gaz bezi ile silinerek atılır. 8. Aerobik kültür alınacak ise; kültür tüpünden çubuk alınır, akıntılı bölgeden mümkün olduğu kadar çok eksuda alınır ya da çubuk yara içine ilerletilerek, nazikçe zigzag tekniği kullanılarak örnek alınır. Çubuk kaldırılarak hemen aerobik kültür tüpünün içine yerleştirilir. Kültür tüpü kapatılır. 9. Anaerobik kültür alınacak ise; özel anaerobik kültür tüpünden çubuk alınır, çubuk yara içine derinlemesine ilerletilir ve nazikçe yara içinde döndürülür. Çubuk kaldırılarak hemen anaerobik tüp içine yerleştirilir. Ya da iğnesiz bir şekilde enjektörün ucu ile yara içine girilerek 5-10 ml kadar eksuda aspire edilir. İğne ucu (21 numara) takılır ve içindeki hava çıkartılır. Alınan eksuda anaerobik kültür tüpünün içine boşaltılır. 10. Yara drenajı açık/ yüzeyel yaradan alınacaksa yara yüzeyi steril serum fizyolojik ile temizlendikten ve gerekirse debridman yapıldıktan sonra örnek yara ile sağlam doku kenarından alınmalıdır. Çift örnek alınması tercih edilmelidir. 11. Steril eldivenler çıkartılır, tıbbi atık kutusuna atılır. Yeni eldivenler giyilerek yaraya yeni pansuman örtüsü uygulanır. 12. Kültür tüpünün üzerine hastanın kimlik bilgilerini içeren barkod yapıştırılır. Örneğin alındığı tarih ve saati belirten etiket yapıştırılır. 13. Alınan örnek numune toplama alanına konularak, güvenli bir şekilde laboratuvara gönderilmesi sağlanır. 14. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. 511
Hemşirelik Bakım Standartları Kan Kültürü Alma 2. Hastaya supine ya da yarı oturur pozisyon verilerek, kolu düz bir şekilde uzatılır. Böylece ekstremitenin sabit olması sağlanır ve damar yaralanma riski azaltılır. 3. Venler görülebilecek şekilde bölge seçilir (her iki koldaki venler gözlenir ve palpe edilir). 4. Koruyucu örtü serilerek eller el yıkama standardına göre yıkanır ve eldivenler giyilir. 5. Enjektör poşetinden çıkartılarak, iğnesi takılır. Vakumlu tüp kullanılacaksa, iğne adaptöre yerleştirilir. 6. Turnike belirlenen bölgenin yaklaşık 5-10 cm üzerinden bağlanır (turnike iki dakikadan daha uzun süre bağlı kalmamalıdır). 7. Hastadan elini birkaç kez açıp kapayarak yumruk yapması istenir. 8. Venin distali palpe edilerek, damarın doku içindeki yeri hissedilir ve giriş noktası belirlenir. 9. Girişim bölgesi, povidone- iodine ile emdirilmiş pamuk veya tampon ile yukarıdan aşağıya tek bir hareketle silinir. 5 saniye kuruması beklenir. 10. İğnenin kapağı çıkartılarak, pasif elin baş ya da işaret parmağı ile giriş yapılacak bölgenin yaklaşık 2-3 cm aşağısından deri gerdirilir. 11. İğnenin keskin yüzü yukarı tutularak, giriş noktasının 1 cm altından cilt yüzeyine 30-45 açıyla girilir ve açı derecesi 15 düşürülür. İğnenin 1/ 3 ü paralel şekilde ve içinde ilerletilir. 12. Kan geliyor ise, 20 ml lik enjektör ile 10-15 ml kadar kan örneği alınır (çocuklardan kan kültürü alınacağı zaman, 20 ml lik kültür şişeleri için 1-6 ml kan almak yeterli olacaktır). 13. Turnike çözülerek, gazlı bez ya da pamuk tampon iğnenin cilde girdiği bölgeye, basınç uygulamadan konulur ve dikkatli bir şekilde iğne venden çekilir. Bölgeye 2-3 dakika (kanama problemi olan hastada 3-5 dakika) basınç uygulanır. 14. Kan aldıktan sonra, enjektörün iğnesi çıkartılarak ikinci steril iğne ucu takılır. Kan örneği şişesinin içine boşaltılır. Hem aerobik hem de anaerobik şişesine örnek alınacaksa, kan ilk olarak anaerobik kültür şişesine boşaltılır. 15. Tüpler yavaşça çalkalanır. 16. Kanama ve hematom yönünden iğne giriş yeri kontrole edilir ve bantlanır. 16. Eldivenler çıkartılarak tıbbi atık kovasına atılır. Eller el yıkama standardına göre yıkanır. 17. Kan tüpünün üzerine hastanın kimlik bilgilerini içeren barkod uygun şekilde yapıştırılır. 512
Laboratuvar Testleri İçin Örnek Alma 18. Numune toplama alanına konulan kan örneğinin laboratuvara güvenli bir şekilde gönderilmesi sağlanır. 19. Kateterden kan kültürü alma; kateter bağlantı yeri % 70 lik alkol ile silinir ve 30 sn kuruması beklenir. Kateter bağlantı yerinden enjektör ile kan çekilir. Yetişkinlerde 3 ml, çocuklarda 0,2 ml lik gelen ilk kan atılmalı, kültür için yeni bir enjektöre kan alınmalıdır. Kateterle ilişkili bakteriyemi şüphesi varlığında mutlaka eş zamanlı olarak kateter ve periferik kan kültürü alınmalıdır. 20. Kateter kültürü alma; kateter çevresindeki cilt % 70 lik alkol veya povidon-iyot ile temizlenir ve kuruması (alkol için 30 sn povidon iyot için 2 dakika) beklenir. Kateter aseptik koşullarda ciltten uzaklaştırılır. Kateterin 3-4 cm lik distal ucu steril makas ya da bistüri ile kesilir. Steril kapağı olan örnek kabına konulur. Kurumaması için en kısa sürede laboratuvara gönderilir. Kaynaklar 1. Bozdemir AE.( 2006). Laboratuvar Analizlerinde Doğru Örnek Alımı. STED, 15 (1), s.1-6. 2. Sabuncu N, Akça Ay F. (2010). Klinik Beceriler: Sağlığın Değerlendirilmesi. Nobel Tıp Kitabevleri, 1. Baskı, İstanbul, s. 94-116. 3. T.C. Sağlık Bakanlığı Performans Yönetimi Kalite Geliştirme Daire Başkanlığı. (2011). Hastane Hizmet Kalite Standartları. http://www.kalite.saglik.gov.tr/content/files/hizmet_kalite_standartlari_2011/hastane_hks/hkskitap.pdf. (Erişim Tarihi: 02.07.2013). 4. T.C.Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlık Hizmet Standartları Daire Başkanlığı Enfeksiyon Kontrol Hemşireliği Sunumları. http://hastaneenfeksiyonlari.saglik.gov.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=43&itemid=41. (Erişim Tarihi: 02.07.2013). 5. Türkiye Febril Nötropeni Kılavuzu. Flora 2004, 9(1), s. 5-28. http://febrilnotropeni.net/ newsfiles/726febril_notropeni.pdf.(erişim Tarihi: 01.09.2013). 6. Türk Toraks Derneği Erişkinlerde Hastanede Gelişen Pnömoni Tanı ve Tedavi Uzlaşı Raporu Ek-1 http://toraks.dergisi.org/pdf/pdf_toraksder_662.pdf. (Erişim Tarihi: 02.07.2013). 7. Yıldırım A. (2001). Hemşirelik Bakım Protokolleri. İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Hemşirelik Hizmetleri Müdürlüğü, s. 239. 8. http://www.cdc.gov/getsmart/healthcare/learn-from-others/resources/clinician-guide.html. (Erişim Tarihi: 02.07.2013). Hazırlayanlar Uzm. Sevil ERKEN (İzmir İli Güney Genel Sekreterliği Sağ. Bak. Hiz. Koor.) Uzm. Hem. Emine KOCABAŞOĞLU (Bozyaka EAH Supervizör Hemşiresi) Danışman Yrd. Doç. Dr. Medine YILMAZ (İKÇÜ Sağlık Bilimleri Fakültesi Halk Sağlığı Hemşireliği A.D.) 513