HEDEFLER İÇİNDEKİLER OSTEOLOJİ GENEL BİLGİLER VE VÜCUT KEMİKLERİ Kemikler Hakkında Genel Bilgiler Kemiklerin Sınıflandırılması Skeleton Axiale Cranium Kemikleri Columna Vertebralis Os Hyoideum Thorax Skeleton Appendiculare Üst Extremite Kemikleri Alt Extremite Kemikleri TEMEL ANATOMİ Doç. Dr. İsmail MALKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kemikler hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Axial iskelet kemiklerini tanıyacak ve özelliklerini bilebilecek, Üst ve alt ekstremiteyi meydana getiren kemiklerin isimlerini bilecek, bölümlere göre yerlerini tanımlayabileceksiniz. ÜNİTE 2
GİRİŞ Hareket sistemi insan vücuduna şekil verir ve insanın amaca uygun hareket etmesine imkân tanır. Lokomotor sistem olarak bilinen hareket sistemini kemikler, eklemler ve kaslar oluşturur. Kemikler ve eklemler hareket sisteminin pasif, kaslar ise aktif bölümünü meydana getirir. Böylece kaslar kasılarak kemik ve eklemlere etki etmek suretiyle hareket etmemizi sağlar. Hareket sistemi diğer bütün sistemlerin sağlıklı olarak çalışmasında rol oynar. KEMİKLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER Kemikleri inceleyen bilim dalına osteoloji denir. İskeletin en önemli bölümlerinden birisi kemiklerdir. Kemikleri inceleyen bilim dalına osteoloji (osteologia) denir. Latincede kemik os, kemikler ise ossa olarak isimlendirilir. Yetişkin bir insanda toplam iki yüz altı (206) adet kemik bulunmaktadır. Kemikler birbirlerine eklemler vasıtasıyla bağlanmışlardır. Kemiklerin Yapısı Kemikler iki tip maddeden meydana gelmiştir. Organik madde: Bir kemiğin yaklaşık % 30'u organik maddelerden meydana gelmiştir. Bu bölüm çoğunlukla kollajen liflerden meydana gelmiştir ve kemiğin elastikiyetini vermektedir. İnorganik madde: Kemiklerin yaklaşık % 70'i inorganik maddelerden oluşmaktadır. Bu maddelerin çoğunluğunu kalsiyum, fosfor ve magnezyum oluşturmaktadır. İnorganik maddeler kemiğin sertliğini verir. Kemikler organik ve inorganik maddelerden meydana gelmiştir. Kemiklerin Fonksiyonları İskelet sisteminin yapısına katılır: Hareket sisteminin pasif bölümünü kemikler ve eklemler yapar. Bu nedenle kemikler iskelet sisteminin pasif bölümü yapısına katılır. Organları korur: Beyin, akciğer ve kalp ve karında bulunan organlar gibi vücuttaki hayati organların korunmasını sağlar. Kasların tutunma yeri olarak fonksiyon görür. Hareket sisteminin aktif bölümünü oluşturan kaslar, kemiklere tutunarak iskeletin hareketini oluşturur. Kan hücrelerinin yapımında rol alır. İnorganik maddelerin depo yeri olarak fonksiyon görür: Özellikle kalsiyum ve fosfor gibi inorganik maddelerin depo edilmesinde görev alır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Kemik Grupları Kemikler dış görünüşlerine ve şekillerine göre gruplara ayrılır. Kemikler şekillerine göre altı gruba ayrılmaktadır. Uzun kemikler substantia compacta ve substantia spongiosa olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Ossa longa=uzun kemikler: Boyu eninden daha fazla olan kemiklere denir. Örneğin; Humerus (kol kemiği), femur (uyluk kemiği) gibi. Ossa breve=kısa kemikler: Boyu ile eni birbirine yakın olan kemiklere denir. Örneğin; El bileği kemikleri (ossa carpi), ayak bileği kemikleri (ossa tarsi) gibi. Ossa plana=yassı kemikler: Yüzeyleri düz olan kemiklerdir. Örneğin; Kafatası kemiklerinin bir bölümü bu gruba girer. Ossa irregularia=düzensiz kemikler: Şekilleri düzgün olmayan kemiklere denir. Örneğin; Mandibula (alt çene kemiği), Os coxa (kalça kemiği). Ossa pneumotica=havalı kemikler: İçinde sinüs bulunan kemiklere denir. Kemiğin içerisinde boşluk bulunmaktadır. Örneğin; Maxilla (üst çene kemiği), os frontale (alın kemiği). Ossa sesamoidea=susamsı kemikler: Bu kemikler kas kirişleri ve bağların içerisinde bulunurlar. Örneğin; Patella (diz kapağı kemiği) ve os pisiforme. Kemikte kasların tutunduğu en dış bölüme periosteum denir. Uzun Kemiklerin Yapısı Uzun kemiklerin orta kısmına diyafiz, uç kısımlarına epifiz denir. Diyafizin ortasında yer alan boşluğa kemik iliği (cavitas medullaris) denir. Uzun kemiklerin uç kısımları süngerimsi (spongiöz) yapıdadır. Epifizin yer aldığı bu uç kısımlarda eklem yüzleri bulunur. Eklem yüzleri dışında kalan ve kemiği dıştan saran yapıya periosteum denir. Kemik iliğinin etrafını saran bölüme de endosteum denir. Uzun bir kemikler iki bölümden meydana gelmiştir. Substantia compacta (Sert madde): Kemiğin dış tabakasıdır. Sert yapıya sahiptir. Bu bölümün dış yüzüne periosteum denir. Periosteum: Kaslara tutunma yeri, kemiğin büyümesine katkı sağlayan, damar ve sinir bakımından zengin kemiğin en dış bölümüdür. Substantia spongiosa (Süngerimsi madde): Kemiğin kompakt bölümü iç tarafında yer alır. Süngerimsi bir yapıya sahiptir. Bu kemik bölümünün ortasında cavitas medullaris denilen ve içerisinde sarı kemik iliğinin (medulla ossium flava) bulunduğu boşluk vardır. Bu boşluğu endosteum sarar. Kemiklerin yapısını kemik üzerinde inceleyiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri KEMİKLERİN SINIFLANDIRILMASI İnsan vücudunda bulunan kemikler bir araya gelerek iskelet sistemini oluştururlar. İskeleti meydana getiren kemikler skeleton axiale ve skeleton appendicularia olmak üzere iki ana grup altında incelenirler. İnsan vücudunda bulunan kemikler bölgelerine aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır. Skeleton Axiale (Aksiyel İskelet) Baş iskeletini oluşturan kemikler (Ossa cranii) Hiyoid kemik (Os hyoideum) Omurgayı oluşturan kemikler (Columna vertebralis) Göğüs kafesi (Thorax) iskeletini oluşturan kemikler Skeleton Appendicularia (Appendiküler İskelet) Ossa mebri superioris (üst taraf kemikleri) Omuz kemeri ve üst ekstremiteden oluşur. Ossa membri inferioris (alt taraf kemikleri) Pelvis kemeri ve alt ekstremiteden oluşur. Kemikleri yazarak sınıflandırınız. SKELETON AXİALE (AKSİYEL İSKELET) Baş, boyun ve gövde iskeletinde bulunan kemiklerin oluşturduğu iskelet sistemi bölümüne skeleton axiale (aksiyel iskelet) denir. Skeleton axiale yi baş iskeleti ve hyoid kemik, columna vertebralis ve göğüs kafesi meydana getirir. Kollar ve bacaklar bu iskelet sistemi bölümüne bağlanır. Baş İskeleti (Ossa Cranii) Beyinle birlikte görme, koku, işitme ve tat organları gibi duyu organlarının bulunduğu kemik bölüme baş iskeleti (ossa cranii) denir. Kafatasına ait kemikler neurocranium ve viscerocranium olmak üzere iki grupta incelenir. Baş iskeletinde kulak kemikçikleri dışında toplam 22 kemik bulunur. Baş iskeletinin oluşturan kemiklerin hepsine birlikte cranium denir. Kafatası kemikleri neurocranium (nörokranyum) ve viscerocranium (visserokranyum) olmak üzere iki bölüme ayrılır. Bu kemiklerden baş iskeletinin beyni çevreleyen bölümüne neurocranium kemikleri, yüz iskeletini meydana getiren bölümüne ise viscerocranium kemikleri denir. İşitme ve denge organları os temporale de yer alır. Neurocranium kemikleri Neurocranium kemikleri toplan sekiz (8) tanedir. Beynin etrafını çevrelediklerinden bu isim verilmiştir. Bu kemiklerden os parietale ve os temporale ikişer tane, diğerleri ise tektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Os frontale (Alın kemiği) Os parietale (Çeper kemik) Os occipitale (Art kafa kemiği) Os temporale (Şakak kemiği) Os ethmoidale (Kalbur kemik) Os sphenoidale (Temel kemik) Os sphenoidale üzerindeki çukurda hipofiz bezi bulunur. Bu çukura sella turcica denir. Os occipitale kafatasının arka tarafında bulunur. Os occipitale nin alt bölümünde büyük bir delik yer alır. Burada bulunan deliğe foramen magnum denir. Foramen magnum kafatası boşluğu ile omurga kanalı olan canalis vertebralis i birleştirir. Os temporale kafatasının yan taraflarında, kulak deliklerimizin açıldığı yerde bulunur. Os temporale içerisinde işitme ve denge organları yer alır (Şekil1 A ve 1B). Şekil 2.1. Kafatasının alttan görünümü, Viscerocranium (Yüz) kemikleri Şekil 2.2.Kafatasının içten görünümü Ağız ve burun boşluğu ile göz çukurunu çevreleyen kemiklere viscerocranium kemikleri denir. Toplam sayıları on dört (14) tanedir. Viscerocranium kemiklerinden mandibula ve vomer tek, diğerleri ikişer tanedir. Üst çene kemiğine maxilla alt çene kemiğine mandibula denir. Maxilla (Üst çene kemiği) Mandibula (Alt çene kemiği) Os zygomaticum (Elmacık kemiği) Os palatinum (Damak kemiği) Os lacrimale (Gözyaşı kemiği) Os nasale (Burun kemiği) Concha nasalis inferior (Alt burun konkası) Vomer (Sapan kemiği) Baş iskeleti kemiklerini gruplarına ayırınız. Daha sonra Kemiklerin Latince isimlerinin Türkçe karşılıklarını yazınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Os Hyoideum (Hiyoid Kemik) Mandibula'nın alt tarafında bulunan ve U harfine benzeyen bir kemiktir. Herhangi bir kemikle bağlantısı yoktur. Columna Vertebralis Kemikleri (Omurga) Viscerocranium kemiklerinden mandibula ve vomer tektir. İskeletin bu bölümü 33 tane vertebra (omur) adı verilen kemiklerden meydana gelmiştir. Her bir vertebranın ortasında foramen vertebrale ismi verilen bir delik bulunur. Vertebralar üst üste gelerek omurga kanalı denilen bir kanal oluşturur. Bu kanala canalis vertebralis denir. Canalis vertebralis içerisinde merkezi sinir sisteminin bir bölümü olan medulla spinalis (omurilik) yer alır. Columna vertebralis in bölümleri Columna vertebralis beş bölümden meydana gelir. Bunlar; Atlas ve axis boyun bölgesi (cervical) vertebralarının ilk ikisine denir. Vertebrae cervicalis (boyun bölgesi) Vertebrae thoracica (göğüs bölgesi) Vertebrae lumbalis (bel bölgesi) Os sacrum Os coccygis Vertebrae cervicalis: Boyun bölgesini oluşturan vertebralardır. Bu bölgede yedi (7) adet vertebra bulunur. Boyun bölgesini oluşturan vertebralardan birincisine atlas, ikincisine de axis denir. Atlas kafatası kemiklerinden os occipitale ile eklem yapar (Şekil 3 ve 4). Şekil. 2.3. Vertebrae cervicales (arkadan görünüm) Şekil 2.4. A) Atlas. Üstten görünüm. B) Atlas. Alttan görünüm C) Axis. Üstten görünümd) Axis. Yandan görünüm. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Vertebrae thoracica: Göğüs bölgesini oluştururlar. Sayıları on iki (12) tanedir. Kaburgalarla eklem yaparlar (Şekil 5A). Vertebrae lumbalis: Bel bölgesinde bulunan vertebralardır. Bu vertebraların sayıları beş (5) tanedir (Şekil 5B). Şekil 2.5. A) Vertebra thoracica B) Vertebra lumbalis Os sacrum (sakrum) ve os coccygis (koksiks): Bu vertebralar kuyruk sokumu bölgesinde bulunurlar. Birbirleriyle kaynaşmışlardır. Os sacruma ait beş (5) tane, os coccygis e ait üç, dört veya beş (3-5) tane vertebra vardır. Bu iki kemik aynı zamanda pelvisin de yapısına katılır (Şekil 6A ve 6B). Şekil 2.6 A) Sacrum un önden görünüşü, B) Sacrum un arkadan görünüşü Thorax (Göğüs kafesi) Costalar ve sternum göğüs kafesinin (thorax) yapısına katılan kemiklerdendir. Costae (kaburgalar), sternum ve vertebra thoracicae (göğüs omurları) nın birlikte oluşturdukları kemik yapıya thorax (toraks=göğüs kafesi), boşluğa da cavitas thoracis (göğüs boşluğu) denir. Sternum, göğüs kafesinin ön tarafında bulunan yassı tek bir kemiktir. İman tahtası da denmektedir. Göğüs kafesini oluşturan diğer yapılara costa (kaburga) denir. Costa ların sayısı on iki (12) çifttir. Kıkırdak ve kemik olmak üzere iki bölümden meydana gelmişlerdir. Kaburgaların kemik bölümleri arka tarafta vertebra thoracica, kıkırdak olan bölümleri de ön tarafta sternum ile birleşmişlerdir (Şekil 2.7). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Şekil 2.7. Thorax (Göğüs kafesi) ın önden görünüşü Columna vertebralis ve thorax iskeletini meydana getiren kemikleri sınıflandırınız. SKELETON APPENDICULARE Ossa Membri Superioris Omuz kemeri kemikleri (Cingulum pectorale) Bu bölgede sağ tarafta ve sol tarafta olmak üzere ikişer kemik bulunur. Bu kemikler; Clavicula (köprücük kemiği) Scapula (kürek kemiği) dir. (Şekil 8 A ve B) Şekil 2.8. Thorax (Göğüs kafesi) ın önden görünüşü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Üst Ekstremite Kemikleri Üst ekstremite kemikleri brachium (kol), antebrachium (ön kol) ve manus (el) olmak üzere üç bölüme ayrılır. Köprücük kemiğine clavicula, kürek kemiğine scapula denir. Brachium: Kol bölgesidir. Bu bölgenin kemiğine humerus (kol kemiği) denir. (Şekil 9 A) Antebrachium: Önkol bölgesidir. Bu bölgede radius (döner kemik) ve ulna (dirsek kemiği) kemikleri bulunur. Ulna önkolun içe bakan tarafında, radius ise dışa bakan tarafında yer alır. (Şekil 9 B ve C) Şekil 2.9. A) Humerus, B) Radius, C) Ulna Manus: El bölgesidir. Üst extremitede ön koldan sonra gelen distaldeki bölümdür. Radius ve ulna nın distalinde yer alır. Üç gruba ayrılır. Kol kemiğine humerus, dirsek kemiğine ulna denir. Ossa Carpi (Karpal=el bileği) bölgesi: El bileğinin yapısına katılan kemiklerdir. Ön kol ile el tarak kemikleri arasında yer alırlar. Bu bölgede sekiz (8) tane kısa (ossa breve) kemik bulunmaktadır. Bu kemikler aşağıda sıralanmıştır; Os scaphoideum Os lunatum Os triquetrum Os pisiforme Os trapezium Os trapezoideum Os capitatum Os hamatum Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Ossa metacarpi (metacarpal=el tarak kemikleri) bölgesi: Bu bölgede beş (5) adet metacarpal kemik bulunur. El bileği kemikleri (ossa carpi) ile el parmak kemiklerinin proximal (proximal phalanx) sırasındakiler arasında yer alırlar. Phalanx (falanks=parmak) bölgesi: El parmaklarının iskeletini meydana getirirler. El tarak kemiklerinin distal tarafında yer alırlar. El başparmağında iki (2), diğer parmaklarda üçer (3) adet phalanx kemiği bulunur. Böylece her bir elde toplam on dört (14) phalanx bulunur. Üst extremite kemiklerini bölümlerine göre tekrar yazarak sınıflandırınız. Ossa Membri Inferioris Pelvis kemeri kemikleri (cingulum pelvicum) Os coxa, os ilium, os ischium ve os pubis ten meydana gelmiştir. Pelvis kemerini os coxa, os sacrum ve os coccygis oluşturur. Bu kemiklerden os sacrum ve os coccygis daha önce anlatılmıştı. (Şekil 2.10) Şekil 2.10. Pelvis kemeri ve oluşturan kemikler. Sağ ve sol tarafta olmak üzere pelvis kemerini oluşturan diğer kemik os coxa (kalça kemiği) dır. Os coxa, birbiriyle kaynaşmış üç parça kemikden meydana gelmiştir. Bu kemikler; Os ilium (leğen kemiği), Os ischium (oturak kemiği), Os pubis (çatı kemiği) olarak tanımlanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Alt Ekstremite Kemikleri Alt ekstremite kemikleri femoral (uyluk), crus (bacak) ve pedis (ayak) olmak üzere üç bölüme ayrılır. Femoral (uyluk) bölge: Kalça ile diz eklemi arasında yer alan bölgedir. Bu bölgede iki tane kemik bulunur. Os coxa ile tibia arasında bulunan vücudumuzun en uzun olan kemiğine femur (uyluk kemiği) (Şekil 10 A), femurun alt ucunun ön tarafında bulunan sesamoid olan kemiğe de patella (diz kapağı kemiği) denir. Patella, ön tarafta diz ekleminin yapısına katılır. Uyluk kemiğine femur, kaval kemiğine tibia denir. Crus (bacak) bölgesi: Alt extremitenin diz ile ayak bileği arasında yer alan bölgesidir. Bu bölgede tibia (kaval kemiği) ve fibula (kamış kemiği) kemikleri bulunur. Tibia bacağın içe bakan tarafında, fibula ise dışa bakan tarafında yer alır. (Şekil 11 B ve C) Şekil 2.11. Alt ekstremite kemikleri A) Femur, B) Tibia, C) Fibula El bölgesine manus, ayak bölgesine de pedis denir. Pedis: Ayak bölgesine pedis denir. Alt extremitede bacak bölgesinden sonra gelen distal bölümdür. Tibia ve fibula nın distalinde yer alır. Üç gruba ayrılır. Ossa tarsi (Tarsal kemikler=ayak bileği) bölgesi: Ayak bileğinin yapısına katılan kemiklerdir. Bacak ile ayak tarak kemikleri arasında yer alırlar. Bu bölgede yedi (7) tane kısa (ossa breve) kemik bulunmaktadır. Bu kemikler aşağıda sıralanmıştır; Calcaneus (topuk kemiği) Talus (aşık kemiği) Os naviculare Os cuboideum Os cuneiforme mediale Os cuneiforme intermedium Os cuneiforme laterale Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Tartışma Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Ossa metatarsi (metatarsal=ayak tarak kemikleri) bölgesi: Ayak tarağı bölgesini oluşturan kemiklerdir. Bu bölgede beş (5) adet metatarsal kemik bulunur. Ayak bileği kemikleri (ossa tarsi) ile ayak parmak kemiklerinin proximal (proximal phalanx) sırasındakiler arasında yer alırlar. Phalanx (falanks=parmak) bölgesi: Ayak parmaklarını oluşturan kemiklerdir. Ayak parmaklarının iskeletini meydana getirirler. Ayak tarak kemiklerinin distal tarafında yer alırlar. Ayak başparmağında iki (2), diğer parmaklarda üçer (3) adet phalanx kemiği bulunur. Böylece her bir ayakta toplam on dört (14) phalanx bulunur. Alt extremite kemiklerini bölümlerine göre tekrar yazarak sınıflandırınız. Vücudumuzu meydana getiren kemiklerle ilgili öğrendiğiniz bilgilerin meslek hayatınızda size faydası olup olmayacağının önemini tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Özet Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Kemikleri inceleyen bilim dalına osteoloji denir. Kemikler organik ve inorganik olmak üzere elastik ve sert iki tür maddeden meydana gelir. Kemiklerin koruma, destek ve hareket, mineral depolama ve kan yapımı gibi görevleri bulunmaktadır. Kemikler şekillerine göre ossa longa, ossa breve, ossa plana, ossa irregularia, osa pneumotica ve ossa sesamoidea olmak üzere altı gruba ayrılır. Kemikler axial iskelet ve appendiculer iskelet olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Axial iskelet kafa kemikleri, omurga ve göğüs kafesini oluşturan kemiklerden; appendiculer iskelet ise üst ve alt extremite kemiklerinden meydana gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi bel bölgesi vertebralarının ifade eder? a) Vertebra lumbalis b) Vertebra cervicalis c) Coccygis d) Vertebra thoracica e) Sacrum 2. "Femur"kavramı hangi bölgeyi tanımlar? a) Bacak b) Uyluk c) Önkol d) El e) Kol 3. Aşağıdaki kemiklerden hangisi üst extremite kemiklerden biri değildir? a) Humerus b) Ulna c) Fibula d) Radius e) Phalanx 4. Aşağıdaki kemiklerden hangisi alt extremite kemiklerden biri değildir? a) Femur b) Patella c) Fibula d) Sternum e) Tibia 5. Aşağıdaki kemiklerden hangisi bacak (crus) bölgesi kemiklerindendir? a) Os frontale b) Scapula c) Talus d) Costa e) Tibia Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
6. Aşağıdaki kemiklerden hangisi kol bölgesi (brachium) kemiklerindendir? a) Humerus b) Calcaneus c) Os pisiforme d) Os coxa e) Fibula 7. Uzun kemikleri en dıştan örten yapıya ne ad verilir? a) Substantia spongiosa b) Periosteum c) Cavitas medullaris d) Medulla ossium flava e) Medulla ossium rubra 8. Aşağıdaki kemiklerden hangisi uzun kemiklerden biri değildir? a) Humerus b) Clavicula c) Calcaneus d) Femur e) Fibula 9. Aşağıdaki kemiklerden hangisi üst çene kemiğine verilen isimdir? a) Os temporale b) Mandibula c) Talus d) Maxilla e) Scapula 10. Aşağıdaki kemiklerden hangisi viscerocranium (yüz) kemiklerinden biri değildir? a) Mandibula b) Maxilla c) Os lacrimale d) Os palatinum e) Os frontale Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.C, 4.D, 5.E, 6.A, 7.B, 8.C, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2012). Hareket Sistemi (Alanlar Ortak), Ankara. http://www.megep. meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/hareket%20sistemi.pdf [Erişim tarihi: 23.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Hareket ve Sinir Sistemi ile Psikiyatrik Hastalıklara ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum Ve Sindirim Sistemine ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem Ile Kan Ve Kan Yapıcı Organlara Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006) Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New- York:McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (2008). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 4. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18