GÜÇLÜ ATEŞOĞLU Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Üyesi. Ağırlıklı olarak Alman İdealizmi, Spinoza, Vico, Marx, siyaset felsefesi, tarih felsefesi, ontoloji üzerine çalışıyor. Baykuş: Felsefe Yazıları Dergisi, Doğu-Batı, Cogito, Virgül, Felsefelogos, Düşünen Siyaset, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi gibi dergilerde yazıları ve çevirileri yayımlandı. Doğu-Batı Yayınları ndan Alman İdealizmi I: Fichte (Eyüp Ali Kılıçaslan la) ve Tarih Felsefesi: Seçme Metinler (Doğan Özlem le; 3. baskı), Alman İdealizmi II: Hegel kitaplarının editörlüğünü üstlendi. Felsefeden Siyasete Bir Gezi (H. Bülent Gözkân ve Mehmet Şiray la), Bugün Marx, Kant ın Kısa Yazıları ve Hegel in Diyalektiği başlıklı çalışmaları yayıma hazırlıyor. EYLEM CANASLAN Lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi Felsefe Bölümü nde (2002), yüksek lisans eğitimini Galatasaray Üniversitesi Felsefe Bölümü nde (2009) tamamladı. Yüksek lisans tezi Hobbes ve Spinoza üzerinedir. Spinoza da Demokrasi başlıklı doktora tezine Galatasaray Üniversitesi nde devam etmektedir. Dost Kitabevi Yayınları tarafından yayımlanmakta olan Spinoza nın Toplu Eserleri dizisinin hazırlanışına katkıda bulunmuştur. Spinoza dışında on yedinci yüzyıl felsefesi, siyaset felsefesi ve Marksizm alanlarında çeşitli yazı ve çevirileri mevcuttur. 2010 yılından beri Kırklareli Üniversitesi Felsefe Bölümü nde araştırma görevlisidir.
Ayrıntı: 938 Felsefe Dizisi: 7 Spinoza ile Karşılaşmalar Derleyenler: Güçlü Ateşoğlu & Eylem Canaslan Felsefe Dizisi Editörü Güçlü Ateşoğlu Yayıma Hazırlayanlar Selin Aktuyun & Mehmet Ata Arslan Son Okuma Selin Aktuyun Güçlü Ateşoğlu & Eylem Canaslan, 2015 Bu kitabın tüm yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğrafı Imagno / Hulton Fine Art Collection Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Yazın Basın Yayın Mat. Tur. Tic. Ltd. Şti. Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir - İstanbul - Tel no: (0212) 565 02 55 Sertifika No: 12028 Birinci Basım: İstanbul, Aralık 2015 Baskı Adedi 1000 ISBN 978-605-314-047-4 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
Spinoza ile Karşılaşmalar Derleyenler: Güçlü Ateşoğlu & Eylem Canaslan
Felsefe Dizisi Felsefe Işığıyla Arayışlar Prof. Dr. Nejat Bozkurt Özgürlük Üzerine Bir Deneme Herbert Marcuse Felsefeye Davet 1 Veysel Atayman Kaygı Kavramı Yasemin Akış Mitostan Felsefeye H. Attilla Erdemli Frankfurt Okulu Eleştiri, Toplum ve Bilim Kurtul Gülenç
Cemal Bâli Akal a, saygı ve vefayla
İçindekiler Katkıda Bulunanlar...10 Sunuş...11 Birinci Bölüm Bedenin Düşüncesi ve Düşüncenin Bedeni Savaş Ergül...15 Spinozacı Paralelizm Öğretisi: Çelişki mi, Çare mi? Çetin Balanuye...31 Spinoza nın Sıfat Kavrayışı Üzerine Üç Yorum: Hegel, Macherey ve Deleuze Emre Koyuncu...40 Proto-demokratik Bir Perspektiften Felsefi Pedagoji ya da Anlama Yetisinin Düzeltilmesi Eylem Canaslan...56 TIE nin Yazıldığı Dönem ve Diğer Eserler Arasındaki Konumu...57 Metne Giriş...64 Spinoza nın Üçüncü Tür Bilgi Anlayışı ve Kant ın Eleştirisi H. Bülent Gözkân...77 Hegel in Spinoza Yorumunda Kanatlarını Açan Minerva nın Baykuşu Güçlü Ateşoğlu...97 İkinci Bölüm Spinoza da Hukuk ile Hak İlişkisi Reyda Ergün...113 Hegel den Jellinek e Devlet Teorisinde Spinoza Birden Güngören Bulgan...137 I. G.W.F. Hegel in Hukuk Felsefesinin Temel İlkeleri nde Spinoza Etkisi...137 II. Robert von Mohl ün Monografiler ile Devlet Teorisi Literatürünün Tarihi nde Spinoza...140 III. Johann Caspar Bluntschli nin Yeni Devlet Teorisi Tarihi nde Spinoza.142 IV. Georg Jellinek in Eserlerinde Spinoza...143 V. Sonuç...148 7
Spinoza da Fortitudo ve Barış Üzerine Gaye Çankaya Eksen...149 Tabii Yasadan Tabii Hakka: Locke ve Spinoza Orkun Güner...162 Teolojik Kökenli Tabii Yasadan Kopuş...167 Tabii Yasadan İnsani Yasaya: Modern Hukuki Çerçevede Bir Karşılaşma...177 İnsani Yasadan Tabii Haklara: Hakların Kökeni Bakımından Farklılaşma...184 Spinoza ile Güncel Bir Karşılaşma...191 Spinoza: Bir Özgürleşme Siyaseti Ontolojisi Bülent Eken...194 I. Çağdaş Bir İzdüşüm...194 II. Spinoza...199 Spinoza ve Hobbes ta Çokluk Kavramı...203 Özge Akarsu...203 I. Hobbes: Çokluk Karşısında Halk...203 II. Spinoza ve Çokluk...206 İmgeden Akla: Spinoza nın Toplum ve Bireysellik Anlayışını Tutkular Üzerinden Yeniden Okumak Mehmet Şiray...212 Spinoza Felsefesi Perspektifinden Sanat Alanına Bakış Özge Ejder...226 Spinoza nın Ethica sı Bağlamında Mizahın Politik İşlevi Nazile Kalaycı...238 I. Spinoza nın Ethica sında Duyguların Çözümlenmesi...239 Bedenin Gücü...240 İyi Karşılaşmalar, Kötü Karşılaşmalar: Sevinç, Keder...241 Bir Fikir (İdea) Nedir?...242 Gücün Artışı, Azalışı; Duyguların Varyasyonu...244 Keder Köleleştirir...245 II. Simon Critchley: Bağlanma Etiği, Direniş Siyaseti...247 Yaşamın Estetik Yoldan Olumlanması; Yüceltim, Tragedya, Mizah...249 Trajik Kahramanlık Yerine Komik Kabul...251 Sonuç Yerine...252 Şeyh Bedreddin i Spinoza ile Okumak Çetin Türkyılmaz...255 Spinoza, İsa ve Yeni Ahit Alber Nahum...266 I. Spinoza nın İhaneti...266 II. Teolojik-Politik İnceleme deki Çelişkiler...268 1. Epigraftan İçeriğe...268 2. Bir Yahudilik İncelemesi...269 3. Terminolojik Tercihler Eski Ahit...271 Ferisiler...271 İsa Mesih...274 8
III. Yeni Ahit in Dili ve Zihniyeti...275 1. Tarihsel-Eleştirel Yöntem ve Yeni Ahit...275 2. Havariler ve Peygamberlik...276 IV. Spinoza nın İsa Yorumu...278 1. Yeni Ahit mi, Felsefe mi?...278 2. Tanrı nın Sesi...279 3. Cisimleşme Sorunu...280 4. Kilise Öğretileri ve Anlamama...282 5. Peygamberler ve İsa Bedensel Dolayımlar ve Zihinsel İletişim...283 İsa nın Ortak Mefhumları...285 V. Leo Strauss ve Teolojik Politik İnceleme nin Muhatabı Sorunu...286 9
Katkıda Bulunanlar Özge Akarsu: Antwerp Üniversitesi nde doktora öğrencisi Çetin Balanuye: Akdeniz Üniversitesi Felsefe Bölümü nde öğretim üyesi. Birden Güngören Bulgan: Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi nde öğretim üyesi Özge Ejder: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Üyesi Bülent Eken: Kadir Has Üniversitesi İletişim Tasarımı Bölümü nde Öğretim Üyesi Savaş Ergül: Hacettepe Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Görevlisi Reyda Ergün: Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi nde Öğretim Üyesi Gaye Çankaya Eksen: Galatasaray Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Görevlisi Hasan Bülent Gözkân: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Üyesi Orkun Güner: Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi nde Araştırma Görevlisi Nazile Kalaycı: Hacettepe Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Üyesi Emre Koyuncu: Bilkent Üniversitesi nde Öğretim Görevlisi Alber Nahum: Galatasaray Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Araştırma Görevlisi Mehmet Şiray: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Üyesi Çetin Türkyılmaz: Hacettepe Üniversitesi Felsefe Bölümü nde Öğretim Üyesi 10
Sunuş Bu derleme, Türkiye de ne mutlu ki artık tarihi bir birikimi olduğundan, kuşaklarının oluşmaya başladığından rahatlıkla bahsedebileceğimiz ve sayıları giderek artmakta olan Spinoza araştırmalarına ve yorumlarına bir katkı olması niyetiyle hazırlanmıştır. Ülkemizde Spinozacılık deyince akla ilk gelen hocalarımızın çalışmalarından olduğu kadar, ayrıksı filozofa duyulan akademi dışı ilgiden, siyasal, kültürel ve sanatsal türlü alımlama biçimlerinden de beslenmiştir. Bu zeminden hareketle, Spinoza üzerine yeni tezleri, farklı okumaları, üretken tartışmaları, donanımlı çevirileri ve incelemeleri teşvik etmeyi hedeflemektedir. Okuyacağınız yazılar, Hasan Bülent Gözkân ınki hariç, 26-27 Şubat 2015 tarihlerinde, bu kitabın editörleri ve Hasan Bülent Gözkân ın girişimiyle Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü tarafından gerçekleştirilen Spinoza ile Karşılaşmalar sempozyumunda bildiri olarak sunulmuştur. Böyle bir sempozyumun düzenlenişinde heyecanımızı paylaşan, katkısı bulunan herkese, tüm konuşmacılara ve yazarlara, sempozyuma nitelikli soru ve yorumlarıyla değer katan dinleyicilere, kitabın yayıma hazırlanışında emeği geçen dostlara ve de zihnimizin merceklerini perdahlamaya devam eden Spinoza nın kendisine teşekkürü bir borç biliriz. 11 Güçlü Ateşoğlu, Eylem Canaslan Kasım, 2015
Birinci Bölüm
Bedenin Düşüncesi ve Düşüncenin Bedeni Savaş Ergül İ lkin, derlenen kitabın Spinoza ile Karşılaşmalar ve yazımın Bedenin Düşüncesi ve Düşüncenin Bedeni başlıklarıyla başlayalım. Kitabın başlığında karşılaşma kelimesinin çoğul kullanılmasından da anlaşılacağı üzere farklı nitelikler, dereceler ve frekanslarda seyreden pek çok karşılaşmanın olabileceği göz önünde bulunduruluyor. Mesela, karşılaşmalar repertuarından bir çırpıda şunları sunabiliriz: Leyla ile Mecnun un, Mem ile Zin in aşka dönüşen olumlu karşılaşmaları. Fransa daki 68 Mayıs olaylarında, birbirini gören ve haberdar olan ama bir türlü o büyük ve arzu edilen ortaklığı yakalamayan öğrenciler ile işçilerin karşılaşması. Yusuf Atılgan ın Aylak Adam romanında, C ile B nin bir türlü karşılaşamaması, okurlar içinse hayali bir karşılaşmanın gerçekleşmesi. Bir de yıkıcı sonuçlara neden olan karşılaşmalar vardır: Sicilyalı matematikçi Archimedes in, kentin Romalılarca işgal edilmesinden sonra Romalı bir askerle karşılaşmasında olduğu gibi. Rivayete göre, Archimedes kumda çeşitli geometrik figürleri çizip düşünmekteyken yanına gelen Romalı asker, General Marcellus un onu çağırdığını söyler. Archimedes söyleneni pek umursamadan şu anda yaptığı kanıtlamayı bitirmek istediğini söyler. Bu cevaba sinirlenen asker geometrik bir tanıtlamayla uğraşan matematikçi Archimedes i öldürür. İktidar ile bilimin uzlaşamayan yıkıcı karşılaşması. Verdiğimiz bu karşılaşma örneklerini, Alain Badiou nun hakikat usulleri ve felsefi koşulları olarak adlandırdığı siyaset, sanat, bilim ve aşk başlıkları altına dağıtabiliriz. Felsefe ise, bu koşulları ve onların hakikatleri ortaya çıkaran olumlu ve olumsuz karşılaşmalarını boş bir uzama taşıyarak birlikte mümkün olmasını dü- 15
Savaş Ergül şüncede ortaya koyar. 1 Felsefenin koşullarında gerçekleşen karşılaşmalara değil de bizzat felsefi karşılaşmalara baktığımızdaysa, akla ilk gelen kişi, neredeyse bütün felsefi jestlerimizin ve metaforlarımızın ilk biçimlerini belirli bir sahne düzeni kurarak sunan Platon dan başkası değildir. Platon Parmenides adlı diyaloğunda, ilkin Parmenides in görüşünü savunan Zenon ile Sokrates in, sonra da Sokrates ile Parmenides in karşılaşmasını sunar bize. Fakat sahnede duran karakterler ve cereyan eden tartışma son derece ilginç bir karşılaşmayı ortaya çıkarır. Karşılaşmanın muhataplarından Sokrates henüz gençtir ve genç Sokrates, Zenon un öne sürdüğü paradoksları öğrencisi veya ölümüne sadakat göstermiş hayranlarından biri diyebileceğimiz Platon un idea görüşüyle paradoks olmaktan çıkarır. Tartışmayı önce izlemekle yetinen, sonrasında dahil olan Parmenides ise, Platon a ait olan fakat genç Sokrates in sunduğu idea görüşünü kimi soru ve örnekler yardımıyla çürütür. Hocası Sokrates i idea görüşünü savunan biri olarak gösterip, onu öğrencisi yapan ve hocasının hocası na dönüşen Platon, ayrıca Parmenides in ağzından kendi görüşlerinin bir eleştirisini sunmasıyla Parmenides e de kendi ikizi olarak karşılaşma sahnesinde bir yer tayin eder. Joyce un bir ifadesini ödünç alıp söylersek, kırık bir aynadan yansıyan bir görüntüdür bu: Parmenides, Platon un ilk dönem görüşünü, geç dönem Platon argümanlarını kullanarak eleştirirken aynı zamanda kendi felsefesini de eleştirel bir yoklamaya tâbi tutar. Dolayısıyla, metnin ikinci bölümünde işe koşturulan Parmenides, idea görüşünün sınaması için yeni bir alıştırma yaparken, aynı zamanda kendi Bir görüşünün de bir eleştirisini sunar. Önceli olarak Parmenides i ardılına ve kendisinin eleştiricisine, hocası olarak Sokrates i öğrencisine, kendisini de hem öğrenci hem hoca, hem eleştirilen hem eleştiren, aynı zamanda bütün sahnenin kuruluş düzenini sağlayan yazar olarak dahil eden bir Platon la karşılaşırız. Platon Sokrates e, Zenon a ve Parmenides e karşı. Platon, Platon a karşı. Herkesin ve kendisinin karşısında Platon ve Platonlar. Karşılaşmaya dair bu kısa hazırlıktan sonra, yazımızın adına gelebiliriz. Bedenin Düşüncesi ve Düşüncenin Bedeni. Birkaç farklı karşılaşma düşünebiliriz burada. Sadece başlıktaki karşılaşmalar terimi çetrefil ve çoğul değildir, aynı zamanda çoğul bir 1. Alain Badiou, Felsefe İçin Manifesto, Çev. Nilgün Tutal ve Hakkı Hünler, Aralık Yay., İzmir, 2005, s. 23. 16