1 KOBİ Kapsamında Girisimcilik, Ekonomik Gelişme ve Bölgesel Kalkınmada Giriş KOOPERATİFLER VE KOOPERATİFCİLİK Yrd.Doç.Dr.Serdar Saydam Lefke Avrupa Üniversitesi Bilindiği üzere KOBİ kavramı ve KOBİ ölçeği ülkeden ülkeye değişmektedir. Genel olarak KOBİ denildiğinde akla hep kişisel veya ailesel girişimler ve işletmeler gelmektedir. Küçük şahıs işletmeleri veya küçük aile işletmeleri KOBİ olarak tanımlanmaktadır. Bu açıdan konuya baktığımızda, KKTC'deki tüm işletmelerin KOBİ olduğu görülmektedir. Buna Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT'ler) de dahildir. Peki, kendine özgü bir işletme modeli olan ve ülkemizde geçmişi 1909'lara dayanan Kooperatiler KOBİ değil midir? KOBİ'ler sadece özel teşebbüse ve özel sermayeye ait olamayacaðğına göre; toplumsal dayanışmaya, bireylerin maddi ve manevi güçlerini birleştirmelerine ve ortak paylaşım esasına dayanan ve sosyal sermayeye ait olan Kooperatifler de birer KOBİ'dirler. Bu çalışmanın amacı ise Kıbrıs'taki Kooperatiflerin ve Kooperatifciliğin KOBİ kapsamındaki yerini ve önemini irdelemek ve ortaya koymaktır. 1. KOOPERATİFLERİN TANIMI VE SOSYO-EKONOMİK TEMELLERİ 1.1 TANIM Kooperatifler, çeşitli kişi veya grupların, daha çok kazanç, daha çok üretim artışı elde etmek veya tükettikleri malları daha ucuza elde etmek amacı ile maddi, manevi güç ve olanaklarını birleştirdikleri örgütlerdir. (Özdemir-1980) Ekonomik ve toplumsal yönden konuyu ele aldığımızda ise kooperatiflerin ekonomik ve toplumsal zorunlulukların, toplumsal ve tarihsel gelişimin bir ürünü olduğunu görürüz. Nitekim, tarihte ilk Kooperatifcilik hareketinin l9.cu yüzyılda Sanayi Devriminin toplumlarda yarattığı sarsıntılardan en çok etkilenen İngiltere'de meydana gelmesi bir rastlantı değildir.
2 1.2 SOYO-EKONOMİK TEMELLER Kooperatifçiliğin, kapalı ekonomilerden değişim ekonomilerine geçişten sonra doğmuş olması bu ekonomileri incelememizi zorunlu kılmaktadır. 1.2.1 KAPALI EKONOMİ Kapalı Ekonomi Sisteminin belirleyici özelliği, üretim faaliyetlerinin, sadece o toplumun ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile yapılmasıdır.uretimin tek amacı topluluğu oluşturan bireylerin günlük ihtiyaçlarını karşılamaktır.bildiğimiz anlamda kar etmek için üretim yapılmaz. Üretim ilişkilerine küçük üreticilik egemendir.(tib-1978) Kooperatifcilik hareketi ise görülmez 1.2.2 DEĞİŞİM EKONOMİSİ Kapalı Ekonominin karşıtı, Değişim Ekonomisi olup satmak ve kar elde etmek amacıyle üretimin yapıldığı bir düzendir. Küçük üreticilik, değişim ekonomisine geçinceye dek yok olma tehlikesi i1e karşılaşmamıştır. Çünkü o ana kadar küçük üreticiliğin rakibi, büyük ölçekli üretim zaten yoktu. (TİB 1978) Kapitalist sistemde fabrikaların ortaya çıkması ile küçük ölçekli üretimin, ilk defa büyük ölçekli üretimle karşı karşıya geldiğini ve bu yüzden küçüklerin büyüklere karşı kendilerini koruyabilmek için birleşme ihtiyacını duyduklarını ve bu uğurda güçlerini birleştirmeye çalıştıklarını görmekteyiz. Nitekim, ilk Kooperatifçilik hareketleri 1850'lerde dünyada ortaya çıkmaya başlar ve bu hareketin öncülüğünü Robert Oven (İngiliz) gibi ütopik sosyalistler yapar. (Özdemir-1980) Kısa zamanda bütün Avrupa'da hızla yayılan bu hareket; (a) 1863 yılında Mithat Paşa'nın öncülüğünde "Memleket Sandığı"nın (Kredi Kooperatifi) kurulmasıyla Osmanlı İmparatorluğunda, (b) 1870'lerde emperyalist aşamaya giren kapitalist Avrupa ülkelerinden İngiltere'nin 1878'de kiraladığı, daha sonra ise 1914'de zimmetine geçirdiği Kıbrıs'ta ilk Kredi Kooperatifinin 1909 yılında Lefkonuk köyünde kurulmasıla kendini gösterir. (Saydam 1982) Kooperatifçiliğin ve kooperatif girişimciliğinin Kıbrıs gibi İngiliz Sömürgesi olan bir ülkede, Sömürge İdaresi tarafından teşvik edilip başlatılması dikkat çekicidir.
3 Acaba İngiliz Sömürege İdaresi Kıbrıs'ta kooperatifciliğin öncülüğünü yapma gereğini neden duymuştur? Bu sorunun yanıtını bulmaya çalışalım. 2. KÜÇÜK ÜRETİCİLİK VE KOOPERATİF GİRİŞİMCİLİĞİ 2.1 KAPİTALİZMİN ÇELİŞKİSİ VE KÜÇÜK ÜRETİCİLER Kapitalist sistemde birçok insanın bir arada ve iş bölümü çerçevesinde çalışması üretimin sosyalleşmesine neden olur. Bu süreçte ise üretim araçları bir takım kişilerin mülkiyetinde toplanır. Üretimin bir yandan daha çok sosyalleşmesi öte yandan, üretim araçlarının daha az kişinin mülkiyetinde toplanması ise kapitalizmin temel çelişkisini oluşturur. (TİB-1975) Zaman ilerleyip kapitalizm geliştikçe küçük üreticiler, büyük üreticiler tarafından yutulur ve mülksüzleştirilir. Oysa, kapitalist sistemin doğasında, gerek sanayi sektöründe gerekse tarım sektöründe küçük üreticilik çok yaygındır. Büyük ölçekli üretim ise düşük maliyetli üretim demektir. Büyük ölçekli üretimde hem giderler daha düşüktür, hem de daha gelişmiş teknoloji kullanma ve daha verimli üretim yapma olanağı vardır. Büyük fabrikaların ürettiği ayakkabıların, elbiselerin daha ucuz olması, kunduracıların, terzilerin giderek yok olması bu nedenledir. Küçük üreticiler her zaman daha yüksek maliyetlerle üretmeye mahkumdurlar. Diğer yandan mallarını satarken piyasa fiyatına satmak zorundadırlar. Yani fabrikaların sattığı fiyata mallarını satmak zorundadırlar. Zamanla mallarına alıcı bulamazlar ve iflas ederler. (TİB 1975) Küçük üreticilerin büyüklere göre daha yüksek maliyelerle mal üretmek durumunda olmaları ve yeterli sermaye birikimine gidememeleri nedeniyle tek başlarına büyük ölçekli üretime geçemezler ve bu nedenle de mülksüzleşirler. Öte yandan pazarlama olanakları çok kısıtlı olan küçük üreticiler mallarını yakın çevrelerine veya aracılara, komisyonculara satarlarken köyler makineleşme, yol politikası ve gelişen ticaret piyasasının etkisi altında kapalı geleneksel birimler olmaktan çıkıp açık birimler haline gelmeye başlar.(tib 1978) Büyüklere karşı küçükleri korumak için ortaya çıkan koperatifler görüleceği üzere, bir yandan küçüklerin mülksüzleşmelerini engellemekte, diğer yandan geleneksel dışa kapalı ekonomileri dışa açık kapitalist piyasa ekonomileri haline gelmelerinde önemli rol oynamaktadırlar. Yüksek maliyetli üretim yapma dezavantajı ise büyük ölçekli üretime geçişi sağlayan büyük kooperatiflerin kurulmasıyle giderilebilir. Ancak büyük ölçekli üretim, büyük sermaye gerektirdiğinden, küçük üreticiler için bu oldukça zordur. Oya az sermaye
4 isteyen Tüketim Kooperatifleri kurmak daha kolaydır. Bunun için de tüketim ve pazarlama alanındaki kooperatiflerin sayısı her yerde kabarıktır. 2.2 KOOPERATİFLERİN İŞLEVLERİ Kooperatifler küçük üreticilerin yani küçük burjuvazinin çıkarınadır. Onları koruyucu örgütlenmelerdir. Diğer yandan, aracıları ortadan kaldırmaya yönelik olan kooperatifler ise ticaret burjuvazisinin zararınadır. Çünkü Kooperatifler gerek üretim girdisini gerekse tüketim mallarını üreten sanayicilerin kârlarına dokunmazlarken, bu malların alım ve satımı ile uğraşan tüccarların kârlarına el koyar veya karlarının azalmasına neden olurlar.( Özdemir 1980) Bu yüzden, bakkallar tüketim kooperatiflerine, kabzımallar tarım satış kooperatiflerine, tefeciler kredi kooperatiflerine, toptancı tüccar toptancı kooperatiflere karşıdırlar. Örneğin, gübre, tohum, traktör gibi tarımsal girdileri pazarlayan kooperatifler bunları satan tüccarların zararına, bu malları üreten firmaların ise yararınadır. Tarım-Kredi Kooperatifleri ise pre-kapitalist unsurlardan tefeci-bezirgânların gücünü kırarak aktif olmayan nakdi sermayeyi aktif sermayeye dönüştürerek bankacılık sistemine ve dolayısıyle gelişmekte olan piyasa ekonomisine katkıda bulunurlar.(tib 1978) Öte yandan, üretici firmalar kooperatifler aracılığı ile ürettikleri malları en ücra yerlere kadar ulaştırılıp aracı tüccardan daha ucuza ve daha uygun koşullarda satarak mallarına karşı talep artışı yaratırken; bu kez sanayi üretimi yapan bazı kooperatiflerin aynı alandaki özel sektör sanayicileri ile kıyasıya piyasada rekabet ettikleri görülmektedir. 2.3 KİBUTZ'LARDAN KALHOZ'LARA KOOPERATİFLER Kapitalizm geliştikçe doğası gereği geniş yığınları mülksüzleştirir. Bu mülksüzleşme kapitalist güçlerin işine yaradığı sürece tehlikeli değildir. Ne zaman ki, mülksüzleşme toplum düzenini sarsmaya başlar, o zaman küçük burjuvaziyi ve özünde sistemi korumak için, KOBİLER ve kendileri de KOBİ olan Kooperatifler ön plana çıkmaya başlar. Nitekim, "ortadireğin" hızla erimesi ve gücünü büyük ölçüde yitirerek düzene karşı muhalefetini giderek yükseltmesi kapitalist güçlerce arzu edilen bir durum değildir. Kapitalist sistemde kooperatifler, küçük üreticilerin büyüklere karşı, mülksüzleşme sürecine karşı bir koruma aracı iken; sosyalist sistemlerde planlı ekonominin birer uygulama aracı oldukları bilinmektedir. (Syulemezou 1976)
5 Kooperatiflerin işlevi ve amaçları her iki sistemde farklı farklı olup, her iki sistemin çıkarına uygun olarak çalışırlar. Nitekim kapitalist düzenin Kibutzlarına karşılık aynı biçimsel görüntüye sahip sosyalist düzenin Kalhozlarını görebilmekteyiz. 3. KIBRIS'TA KOOPERATİFCİLİK HAREKETİ Kooperatifçilik hareketini Kıbrıs özelinde ele aldığımzda Kıbrıs'ın içinde yer aldığı sistemden ayrı olarak düşünülemeyeceği görülmektedir. Zaten sistemin birer halkası olan ülkeler sistemin bunalımlarından ve stratejilerinden kendilerini soyutlayamazlar. 3.1 KAPALI EKONOMİDEN DEĞİŞİM EKONOMİSİNE YUKARIDAN AŞAĞIYA GEÇİŞ SÜRECİ Kıbrıs'ta İngiliz Sömürge İdaresi tarafından, kendi iç dinamiğiyle değil, yukarıdan aşağıya bir kapitalistleşme süreci uygulanmıştır. Bu gelişim süreci doğal olarak sömürge bir ülke olarak Kıbrıs'ta yapısal değişikliklere de yol açmıştır. Nitekim yukarıdan aşağıya kapitalistleşme ye paralel olarak ticari tarım" geliştirilmiş ve kırsal kesimin kooperatifler aracılığıyle pazara yani piyasa ekonomisine açılması sağlanmıştır. (Saydam 1983) Kıbrıs'ın içinde bulunduğu ekonomik ve sosyal koşullar bu sürecin yaşanmasını gerekli kılmıştır. Nitekim, 1900'lü yılların başında Kıbrıs'ta yaşam düzeyinin çok düşük, yoksulluğun yaygın, eğitimin yetersiz, çiftçilerin ağır borç yükü altında tefeciler tarafından ezildiği, bir veya iki şilin karşılığında 12-14 saat çalışıldığı; bir şiline ise ancak iki buçuk okka ekmek alınabilindiği tarihi gerçekler olarak bilinmektedir. Yine aynı yıllarda (1924) işçi sınıfının ilk örgütlenme hareketleri başlamış ve Limasol'da İşçi Kulübü kurulumuştur. İşci Kulübünün önderliğinde ise toprakları tefeciler tarafından ellerinden alınan Yermasoya, Gilan ve Piskobu köyleri mücadele için 1925'de örgütlenmişler; 1926'da ise K.K.K. (Kıbrıs Komünist Partisi) kurulmuştur. (Adams 1971) İşte, bu sosyo-ekonomik koşulların dayatması sonucu ortaya çıkan kooperatifçilik hareketi, İngiliz Sömürge döneminde, Lefkonuk köyünde, 22 Ekim 1909 tarihinde, köylüler tarafından ilk kredi kooperatifinin kurulmasıyla kendini gösterir. (Meyer&Vasiliou 1962) Bu bağlamda ilk kooperatifler yasası 1914 yılında çıkmış, 1916'da ki yasa ile kooperatiflerin tescilleri yapılmış; 1925'de Agricultural Bank (Ziraat Bankası), 1938'de Kooperatif Merkez Banksı kurulmuş ve 1950'lerde ise tarımda makineleşme
6 programına ağırlık verilmiştir. (Directory 1969/70) 1959'a kadar tek merkezli olan Kooperatifçilik hareketinde Kooperatiflerler Mukayyidi İngiliz Sömürge İdaresi tarafından atanan İngiliz memurdu. Kooperatifçilik hareketi aynı zamanda diğer İngiliz Sömürgelerindeki memurların eğitim merkezi olma işlevini de yerine getirmiştir. (Directory 1969/70) 3.2 FASIL 114 KOOPERATİF ŞİRKETLER YASASI 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti kurulduktan sonra, halen yürürlükte olan Fasıl 114 (28/1959, 51/1983) Kooperatif Şirketler, Kooperatif Kredi Şirketleri ve Kooperatif Şirketler Yasasını Değiştiren ve Birleştiren Yasa ve Yasanın 54. Maddesi Tahdında Yapılan Kooperatif Şirketler Tüzüğü (Nizamat) göre Kooperatifler Mukayyidliği Türk ve Rum diye ikiye ayrılmış ve iki ayrı Mukayyid atanmıştır. Daha sonra Kooperatif Merkez Bankası da Türk ve Rum diye ikiye ayrılmıştır. (Directory 1982) Görüldüğü üzere, Kıbrıs'a özgü koşullardan ötürü küçük üreticilerin kendilerini büyük ölçekli üreticilere karşı korumak amacı ile değil (çünkü böyle bir üretim yok), prekapitalist unsurlardan (tefeci-bezirgân) korunmak ve mülksüzleşmemek için; ürettikleri ürünlerin bir kısmını bizzat kendileri tüketirken bir kısmını da pazara sürebilmeleri için; kapitalist üretim ilişkilerini Kıbrıs'ta yerleştirmeye çalışan İngiliz Sömürge İdaresi yani İngiliz emperyalizmi tarafından Kooperatifcilik hareketi geliştirilmiş ve yönlendirilmiştir. 3.2 KOOPERATİF ŞİRKETLERİNİN ÖZELLİKLERİ Kıbrıs'taki mevcut mevzuata göre kooperatifler, tarımsal üretimden sanayi üretimine, perakente pazarlamadan toptan pazarlamaya, ithalat ve iharacata, konut inşaatından ödünç para alıp ödünç para vermeye, kredi, finans, icar-satış ve bankalıcık işlemlerine kadar geniş bir yelpazede faaliyet göstermektedirler. Aşağı yukarı her alanda kurulmuş bir kooperatif vardır. Kıbrıs'taki kooperatiflerin kuruluş ve işleyişleri ile ilgili özellikleri ise Fasıl 114 Kooperatif Şirketler Yasasına göre kısaca şöyledir: (a) Bir kooperatif en az 12 (on iki) gerçek kişinin veya kayıtlı 2(iki) kooperatif şirketinin katılımı ile kurulur. Kooperatifin tescili Kooperatif Mukayyidi tarafından yapılır ve resmi gazetede ilan edilir.böylece kooperatif tüzel kişilik kazanmış olur. (b) Üye yani Ortak dilediği zaman ortaklıktan ayrılabilir. Ancak hisselerini geri çekemez; bir başka ortağa devredebilir. (c) Ortaklar genel kurulda mevcut üyelerin 2/3 kararı ile ortaklıktan ihraç edilebilir. Her üyenin sadece bir oyu vardır. Üyeler, oylarını başka bir üyeye vekalet vermek
7 (proksi) suretiyle de kullanabilme imkanları da vardır. (ç) Üyeler sahip oldukları hisse paylarının (hisse senetleri) dışında, ilgili kooperatif şirketinin tüzüklerinde beirtilmes halinde, ortaklar her ay kooperatife Mecburi Aylık Yatırım (MAY) tutarını ödemek zorundadırlar. Üyeler ise üyelikten; ortaklıktan ayrıldıkları zaman yatırmış olduğu MAY'ları faizleri ile birlikte geri alma hakları vardır. (d) Aynı dalada benzer iki kooperatife üye olunamaz. Üye olabilmek için ise Mukayyidin izni gerekir. Bu kuralın ise son zamanlarda hiç uygulanmadığı bilinmektedir. (e) Ortaklarının sorumluluğu sınırlı olan kooperatifler Sınırlı Sorumlu Kooperatifler olarak tanımlanır ve isimlerinin sonuna Ltd. yani Limited ibaresi yazılır. Sınırsız Sorumlu Koopertifler ise Limited (Ltd) ibaresini kullanamazlar. (f) Her kooperatifin Mukayyidlikce onaylı ayrı tüzüğü (ana sözleşme) olur. Koopertifler kendi tüzüklerine ve kooperatif yasalarına göre yönetilir. (g) Kooperatif Mukayyidliği müfettişleri tarafından periodik olarak kooperatifler denetlenir ve seçimler her üç yılda bir yenilenir (h) Tüzüklerde belirtilen kurallara göre Yönetim Kurulu (İdare Heyeti veya Komite) ve yine ilgili tüzükte var olması halinde (bazı kooperatiflerde sadece Yönetim Kurulu vardır) Denetleme Kurulu, kooperatiflerin genel kurullarında yapılan seçimlerle oluşturulur.mali konularda Birleşik Kurul kararı gerekir. (ı) Birleşik Kurul ise Yönetim ve Denetim Kurullarının birleşimi ile oluşur. Birleşik Kurula, Denetleme Kurulu Başkanı başkanlık yapar. Bazı mali ve idari konularda; şirket sekreterinin işe alınması veya işten çıkarılması, bütçe, ihale, yatırımlar gibi Mukayyidin de onayını gerektiren konularda Birleşik Kurul kararı gerekir. (i) Kooperatifler Mukayyidinin, koopertifleri genel kurula çağırma, görevlendireceği bir müfettişin genel kurullara başkanlık yapmasını sağlama, kötü yönetim kurullarını azletme, görevden alma ve yerlerine idare memurlarını atama ile gereğinde kooperatifleri tasfiye etme yetkisi vardır. (j) Ayrıca, kooperatiflerin genel müdürü pozisyonunda olan ve yasada Şirket Sekreteri diye tabir edilen kişilerin ve kooperatiflerde çalışan personelin atama, işten çıkarma, maaş ve özlük hakları da Mukayyidin onayına tabidir. (k) Yasanın 38. Maddesinde belirtildiği üzere, Sorumluluğu Sınırlı olan Kooperatiflerde teftiş sonrası kesinleşen net karın en az ¼ yedek akçeye aktarılır. Geriye kalan karlar ise koopertif tüzüklerinde belirtildiği şekillerde veya koşullarda üyeler arasında temettü veya ikramiye olarak paylaştırılabilir veya herhangi bir
8 fona yatırılabilir. Ancak, Sınırsız Sorumlu Kooperatiflerde net karın tümü yedek akçeye aktarılır ve Bakanlar Kurulunun (daha önce Vali idi) genel veya özel bir emri olmadıça üyeler arasında paylaştırılamaz. SONUÇ Kooperatifler kırsal kesimde köylü üreticilerin, kentsel kesimde küçük üreticilerin ve dar gelirli tüketicilerin demokratik örgütlenmelerine yönelik Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ) olup özel sektör Kobileri ile birlikte ele alınmalarında büyük yararlar vardır. Sonuçta her ikisi de Limited Şirkettir. Nitekim Kıbrıs'ta Fasıl 113 Şirketler Yasasına göre Özel Limited Şirketler kurulmakta ve kuruluş için en az iki kişi, iki hissedar gerekmektedir. Hissedarlar aynı zamanda şirketin hem sahibi hem çalışanı, hem müdürü, hem de direktörü yani Yönetim Kurulu Üyeleridirler. Hissedarlardan birisi ise Şirket Sekreteri görevini üstlenir. Kooperatif Şirketleri ise daha önce anlattığımız üzere Fasıl 114 Kooperatif Şirketler Yasasına tabi olup kuruluş için 12 gerçek kişi veya kayıtlı 2 Kooperatif Şirketi gerekmektedir. Kooperatiflerde Kooperatifler Mukayyidliği, özel şirketlerde ise Şirketler Mukayyidliği yetkili makamdır. Örgütlenme modelleri farklılık gösterse bile özünde amaçları aynıdır. Kobilerin ortak amacı, ister Kooperatif Limited Şirket olsun, ister Özel Aile Şirketi Limited olsun büyük ölçekli üreticiye karşı küçük ölçekli üreticiyi korumak, dar gelirli tüketiciyi kollamak, ülkede istihdam yaratıp işsizliğe çare bulmak ve piyasada denge unsuru olmak diye özetlenebilir. Ancak, Kooperatiflerde sosyal dayanışma, eşit paylaşım, yönetime katılma, birlikten kuvvet doğar mentalitesi, iş ve güç birliği, üyelere ve halka hizmet ile düşük kar marjı; Özel Teşebbüsde ise birey veya aile olarak zenginleşebilmek ve bunun için de azami kar elde etmek esastır. İkisi arasındaki fark ise budur. Günümüzde önemli olan birincil husus ise sermayenin kime ait olduğu değildir. Birincil olan yönetim dir. İşletmelerde bildiğimiz gibi iyi yönetim vardır veya kötü yönetim vardır. Önemli olan da budur.
9 Eğer bir işetme kötü yönetilirse, ister özel sermaye, ister kamu sermayesi olsun hiç farketmez, işin sonu iflastır. Aslolan işletmeleri iyi yönetebilmektir. Her biri kendi çapında birer KOBİ olan Kooperatiflerin ise iflas etmemeleri ve daha iyi yönetilebilmeleri için başta koopertiflerin üyeleri/ortakları olmak üzere, Kooperatif İşleri Dairesi ve Kooperatifler Mukayyidliğine önemli yasal görevler düşmektedir. Çünkü Kıbrıs'ta Türk toplumuna ait Kooperatiflerinin sayısı 1959 'da 122, 1960'da 257, 1963'de 318, 1974'de 347, 1976'da 440 iken 1996'da 215 ve 2000'de 211'e düşmüştür. (Directory 1982 ve DPÖ 2001) Batan ve tasfiye edilen kooperatiflerin sayısında her geçen gün hızla artışlar olması yönetim konusunun ne kadar önemli olduğunu bizlere bir kez daha göstermektedir. KAYNAKLAR (1) A. Meyer & S. Vassiliou, The Economy of Cyprus, Harvard University Press, New York, 1962 (2) T.W.Adams, The Communist Party of Cyprus, Hoover Inst. Press, London 1971 (3) Necdet Özdemir, Kooperatifçilik, A.İ.T.İ.A. Ankara,1980 (4) S.Syulemezou, Tarım Kooperatifleri ve Uluslararası Kooperatif Hareketi, Urün Yayınları, İstanbul, 1976 (5) Serdar Saydam, Kuzey Kıbrıs'ın Sosyo-Ekonomik Yapısı, Ortam Gazetesi Lefkoşa, 1982 (6) Serdar Saydam, Serbest Piyasa Ekonomisi, Ortam Gazetesi, Lefkoşa, 1983 (7) Günümüzde Emperyalist Sömürü Mekanizması, TİB Araştırma Yayınları, 1975 (8) TİB Aylık Bültenleri, Mart, 1978 (9) Ziraat Dünyası, Aylık Dergi, (Temmuz-Ekim) 1979 (10) Directory 1969/70, Cyprus Chamber of Commerce & Industry, (11) Directory 1982, Cyprus Chamber of Commerce & Industry (12) Devlet Planlama Örgütü Rapor ve Yayınları (1990-2001), Lefkoşa
10 (13) http//www.kosgeb.gov.tr/kosgeb.htm