T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI MAKEDONYA DA TÜRK AZINLIK VE MAKEDONYA-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ Yüksek Lisans Tezi Reyhan RAHMAN Ankara-2012
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI MAKEDONYA DA TÜRK AZINLIK VE MAKEDONYA-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ Yüksek Lisans Tezi Reyhan RAHMAN Tez Danışmanı Prof. Dr. İlhan UZGEL Ankara-2012
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.( / /20..) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı İmzası
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i KISALTMALAR... vi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA DAKİ TÜRK AZINLIĞIN DURUMU A) YUGOSLAVYA'DA MİLLİYETÇİLİĞİN YÜKSELMESİ... 6 a) Yugoslavya'da Azınlıklar Mozaiği... 7 b) Yugoslavya'da Milliyetçiliğin Tarihsel Kökenleri... 10 c) Yugoslavya'da Milliyetçiliğin Yükselmesi... 12 B) SOSYALİST VE BAĞIMSIZ MAKEDONYA CUMHURİYETİ NDE TÜRK NÜFUS RAKAMLARI İLE İLGİLİ İHTİLAF VE TÜRKLERİN TEPKİSİ... 15 a) Sosyalist Makedonya da Türk Nüfus Rakamları İle İlgili İhtilaf ve Türklerin Tepkisi... 16 b) Bağımsız Makedonya Cumhuriyeti nde Türk Nüfus Rakamları İle İlgili İhtilaf ve Türklerin Tepkisi... 20 C) MAKEDONYA DAKİ TÜRK AZINLIĞIN SOSYAL, KÜLTÜREL VE YAYIN HAYATI... 23 İ
a) Dergi ve Gazeteler... 24 b) Radyo ve Televizyon Yayını... 25 c) Osmanlı Devleti nden Kalan Eserler ve Alınamayan Tedbirler Sonucunda Bunların Yok Oluşu... 27 D) MAKEDONYA DAKİ TÜRK AZINLIĞIN SİVİL TOPLUM KURULUŞLARINI KURARAK ÖRGÜTLENMEYE ÇALIŞMASI... 30 a) Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim, Kültür ve Sanat Merkezi (ADEKSAM)... 33 b) Makedonya Türk Sivil Teşkilatları Birliği nin (MATÜSİTEB) Kurulması... 35 E) MAKEDONYA DAKİ TÜRK AZINLIĞIN ARNAVUTLAR VE MAKEDONLARLA İLİŞKİLERİ... 37 a) Arnavutlar İle Türkler Arasındaki İlişkiler... 37 b) Makedonlar İle Türkler Arasındaki İlişkiler... 41 F) MAKEDONYA CUMHURİYETİ NDE YAŞAYAN TÜRKLERİN EĞİTİM SORUNLARI... 44 a) İlkokul, Ortaokul ve Lise Düzeyinde Eğitim Sorunları... 46 b) Üniversite, Yüksek Lisans ve Doktora Düzeyinde Eğitim Sorunları.... 52 c) Kadro Sorunu... 54 d) 1991-1999 Yılları Arasında Türklere Uygulanan Baskının Eğitime Yansıması... 57 e) 1991-1999 Yılları Arasında Merkez Jupa da Yaşayan Türklerin Türkçe Eğitiminin Yasaklanması... 60 ii
İKİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA DAKİ TÜRKLERİN SİYASİ ÖRGÜTLENMESİ A) ANAYASADA DEĞİŞİKLİK... 65 a ) 1974 Sosyalist Makedonya Anayasası na Göre Azınlıkların Durumu... 65 b) Bağımsız Makedonya Cumhuriyeti Anayasası na Göre Azınlıklar... 67 B) TÜRKLERİN SİYASİ ÖRGÜTLENMESİ... 70 a) Türk Demokrat Partisi nin Kurulması ve Faaliyetleri... 72 1) 2000 Yılına Kadar TDP nin Teşkilat Durumu... 74 2) 1996-2000 Yılları Arasında Yapılan Seçimler ve TDP... 75 3) 2002-2012 Yılları Arasında Yapılan Seçimler ve TDP... 78 b) TDP ve Muhalif Kanadı (Türk Hareket Partisi THP)... 80 c) Türk Milli Birlik Hareketi (TMBH)... 82 1) Teşkilat Durumu... 83 2) 2006-2011 Yılları Arasındaki Seçimler ve TMBH... 84 d) Diğer Türk Partileri... 86 e) 2002-2011 Yılları Arasında Yapılan Seçimlerin Genel Değerlendirilmesi... 88 C) ARNAVUTLARIN SİYASİ ÖRGÜTLENMESİ VE TÜRK AZINLIĞA ETKİSİ... 102 iii
a) Tetova Olayları ve Türklerin Tepkisi... 104 b) Gostivar Olayları ve Türklerin Etkilenmesi... 106 c) Makedonya daki Arnavut Siyasi Partilerin Tutumu... 109 d) Kosova Krizi ve Makedonya daki Etkileri... 114 e) 2001 Makedon-Arnavut Çatışması ve Türklerin Tavrı... 115 f) Ohri Çerçeve Antlaşması... 118 g) Ohri Çerçeve Anlaşması İmzalandıktan Sonraki Süreçte Azınlık Haklarının Değerlendirilmesi... 120 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MAKEDONYA-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ A) MAKEDONYA-TÜRKİYE SİYASİ İLİŞKİLERİ... 125 a) Makedonya nın Bağımsızlığı ve Türkiye nin Tutumu... 127 b) Makedonya-Yunanistan Sorunu... 133 1) Makedonya Cumhuriyeti Anayasası nda Değişiklik... 136 2) Bayrağın Değiştirilmesi... 137 3) İsim Anlaşmazlığı... 138 c) Makedonya-Sırbistan Sorunu... 140 d) Sırbistan ve Yunanistan ın Makedonya ya Karşı Tutumları ve Türkiye... 142 B) MAKEDONYA NIN BAĞIMSIZLIĞI SONRASINDA MAKEDONYA- TÜRKİYE İLİŞKİLERİ... 144 iv
a) Makedonya nın Bağımsızlığı Sonrasında Makedonya-Türkiye Siyasi İlişkileri... 145 b) Türkiye nin Makedonya ya Askeri Yardımı... 154 d) Türkiye-Makedonya Ekonomik İlişkileri... 158 1) Makedonya nın Ekonomisi ve Dış Ticaret... 158 2) Türkiye-Makedonya Ekonomik İlişkileri... 163 e) Türkiye-Makedonya Sosyal-Kültürel İlişkileri... 170 SONUÇ... 176 KAYNAKÇA... 179 ÖZET... 199 ABSTRACT... 200 v
KISALTMALAR AB: ABD: ADEKSAM: Merkezi ADP: AT: BDİ: BM: DA: DPB: DPT: DSR: ERE: FYROM: GK: GSYİH: JAN: LDP: MATÜSİTEB: Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim, Kültür ve Sanat- Adalet Demokrat Partisi Avrupa Topluluğu Demokratik Bütünleşme Birliği Birleşmiş Milletler Alternatif Demokrat Partisi Boşnak Demokrat Partisi Devlet Planlama Teşkilatı Romen Demokratik Güçler Yeni Demokrasi Partisi Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti Güvenlik Konseyi Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla Yugoslavya Ulusal Ordusu Liberal Demokrat Partisi Makedonya Türk Sivil Teşkilatları Birliği vi
M.C. : MCO: MRTV: NDP: NATO: OÇA: PDSH: PEİ: PDPA: PPD: RZP: S.B. : SDA: SDSM: SHS: SSCB: STA: STK: T.C. : TDB: TDP: Makedonya Cumhuriyeti Makedonya Cumhuriyeti Ordusu Makedonya Cumhuriyeti Devlet Televizyonu Halkın Demokrasi Partisi Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü Ohri Çerçeve Anlaşması Arnavut Demokrat Partisi Geleceğin Avrupa Partisi Arnavutlar için Demokratik Refah Partisi Demokratik Refah Partisi Makedonya Tarım İşçi Partisi Savunma Bakanlığı Makedonya Demokratik Eylem Partisi Sosyal Demokratik İttifakı Sırp Hırvat Sloven Krallığı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Serbest Ticaret Anlaşması Sivil Toplum Kuruluşu Türkiye Cumhuriyeti Türk Demokratik Birliği Türk Demokratik Partisi vii
THP: TİKA: TMBH: TMRO: TSK: UÇK: UNPREDEP: VMRO: WEM: Türk Hareket Partisi Türkiye İktisadi ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı Türk Milli Birlik Hareketi Daimi Makedon Radikal Tevhit Türk Silahlı Kuvvetler Arnavut Kurtuluş Ordusu Birleşmiş Milletler Önleme Gücü Makedon Ulusal Birlik için Demokrat Partisi Doğu-Batı Otoyol Projesi viii
GİRİŞ Soğuk Savaş ın sona ermesi, Sovyetler Birliği nin çözülmesi, iki kutuplu dünya sisteminin de sona ermesine neden olmuştur. Dünya sistemindeki bu değişim, Avrupa, Orta Asya ve Kafkaslarda komünist ideoloji ile idare edilen devletlerin yönetim yapılarına da etkide bulunmuştur. Bu değişim esnasında Balkanlar coğrafyasında, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti, Sırpların yönetimdeki ağırlığını arttırmak istemesi, gelişen milliyetçi akımlar ve ekonomik sorunlar gibi nedenlerden dolayı dağılma sürecine girmiştir. Türkiye, Yugoslavya nın dağılma sürecinde özellikle Bosna-Hersek, Makedonya ve Kosova Yönetimi ile ilişkilerini geliştirmiş ve izlemiş olduğu aktif politika ile anlaşmazlıkların çözümüne katkıda bulunmuştur. Türkiye izlemiş olduğu bu aktif politika ile Balkanlar da etkinliğini arttırmış, bölgesel güç olma potansiyeline sahip olduğunu ortaya koymuştur. Balkanlar da kısmî istikrar sağlandıktan sonra Türkiye, bölgeye yönelik siyasi, askeri, sosyo-kültürel politikalarını geliştirirken, ekonomik politikaları sınırlı ölçüde kalmıştır. Avrupa Birliği nin (AB) Balkan ülkelerine istikrarın tekrar tesis edilmesi ve AB nin bu istikrarsızlıktan etkilenmemesi için, orta ve uzun vadeye yönelik bölge ülkelerine tam üyelik vaat etmesi, Balkan ülkelerinin beklentilerinin de bu yönde gelişmesine neden olmuştur. Türkiye, Balkanlar da istikrarın tekrar tesis edilmesinde ve idame ettirilmesinde gerek bölgesel yapılanmalara gerekse BM, NATO ve AB tarafından geliştirilen politik girişimlere destek olmuştur. Çünkü Balkanlar ın istikrar ve barış içinde yaşaması Türkiye nin de güvenliğini olumlu yönde etkilemektedir. Balkanlar ın Türkiye ile Avrupa arasındaki ulaşım yolu üzerinde olması, ticaretinin %40 ten fazlasını Avrupa ülkeleri ile yapması, Balkanlar da yaşayan Türk ve Müslüman toplumunun bulunması, Avrupa ülkelerinde yaşayan Türk vatandaşların bulunması gibi etkenlerden dolayı, Balkanlar ın istikrar içerisinde olması, Türkiye nin Balkan politikasının temelini oluşturmaktadır. 1
Makedonya, Yugoslavya nın dağılması sürecinde herhangi bir silahlı çatışma yaşanmadan bağımsızlığını ilan etmesine rağmen, gerek siyasi ve toplumsal içyapısından gerekse sınır komşuları ile yaşadığı sorunlardan dolayı potansiyel bir kriz merkezi haline gelmiştir. Bosna-Hersek te ve Kosova da yaşanan savaşların Makedonya ya da sıçraması ihtimali, müteakiben de bölge ülkelerinden Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan ve Türkiye nin de içine çekilebileceği bir Balkan Savaşı senaryosunun ortaya atılması uluslararası toplumu endişelendirmiştir. Bu nedenlerden dolayı AGİT, Makedonya ya gözlemcilerini göndererek komşu ülkelerden gelebilecek herhangi bir mütecaviz girişimin önceden tespit edilmesi ve bir yönde caydırıcılık sağlanması için sınır bölgelerinin denetlenmesi ve gözetlenmesi görevini yürütmüştür. BM çerçevesinde oluşturulan Birleşmiş Milletler Önleme Gücü (UNPREDEP), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği nin (AGİT) misyonuna askeri destek sağlamıştır. Makedonya nın 1991 de bağımsızlığını ilanından sonra, 1974 Anayasası nda yer alan Makedon ulusu, Arnavutlar ve Türkler Makedonya devletinin kurucu milliyetleridir maddesi, 1991 Anayasası yla Makedonya devletinin kurucu ulusu Makedonlardır şeklinde değiştirilmiş ve bu durum Türk ve Arnavutları yeni bir siyasi örgütlenme kurma yoluna itmiştir. Makedonya hükümetinin Türk ve Arnavutlara yönelik sert tutumu ve baskıları 2001 de Makedonya da Makedon-Arnavut iç çatışmasına sebep olmuş, Türklerin Arnavutlara destek verdiği bu iç çatışma sürecinde Makedonya da bir süreliğine kaos yaşanmıştır. ABD ile Avrupa nın baskılarıyla Ağustos 2001 de Ohri Çerçeve Antlaşması imzalanmış ve Makedonya da yeni bir dönem başlamıştır. Bu yaşanan süreç içerisinde Türkiye nin Makedonya ya yönelik politikası, Makedonya nın toplumsal iç barışının ve toprak bütünlüğünün korunması yönünde olmuştur. Türkiye, Makedonya Cumhuriyeti nin bağımsızlık ilanından itibaren istikrarlı bir ülke konumuna gelebilmesi için devamlı destekte bulunmuştur. Makedonya Devlet Başkanı Kiro Gligorov, 2
bağımsızlık ilanı sürecinde Türkiye ye gelerek bu konuda destek arayışı içerisinde olmuştur. Türkiye Makedonya yı ilk tanıyan ülkelerden birisidir. Özellikle Makedonya nın Yunanistan ile yaşadığı sorunlar, Türkiye nin Makedonya ile ilişkilerini geliştirmesi için bir fırsat olmuştur. Yunanistan ın, Makedonya ya ambargo uyguladığı sırada Türkiye, Makedonya ya ekonomik yardımda bulunmuştur. Makedonya, Türkiye için diğer bölge ülkelerinin dengelenmesinde işbirliği yapılabilecek bir ülkedir. Makedonya, Türk ve Müslüman Arnavut azınlıkları, Balkanların merkezindeki konumuyla geçiş yolları üzerinde yer alması nedenleriyle Türkiye için önemli bir ülkedir. Makedonya da istikrar tesis edilip barış ortamı sağlanınca, Makedonya-Türkiye arasındaki ilişkiler siyasi, askeri ve ticari anlaşmalarla geliştirilmeye çalışılmıştır. Türkiye, Makedonya nın NATO ve AB ye üyelik sürecine destek olmaktadır. Sonuç olarak Türkiye, Makedonya nın bütün etnik toplumları ile beraber barış içerisinde yaşamasını ve toprak bütünlüğünü korumasını, Balkanlar daki istikrarın devam ettirilmesi için gerekli görmektedir. Yukarıda önemine değinmeye çalıştığımız Makedonya da Türk azınlığın sorunları ve Makedonya-Türkiye ilişkileri bağlamında, Makedonya da Türk Azınlık ve Makedonya-Türkiye İlişkileri başlıklı bu tezde, incelenen dönemde Makedonya da yaşayan Türk azınlığının karşılaştığı sorunlar ve Makedonya- Türkiye ilişkilerini incelemektedir. Bu kapsamda sınanmak istenen hipotez Makedonya da Türk azınlığın durumunun kötüleşmesine rağmen Makedonya-Türkiye İlişkilerinin iyi yönde gelişmekte olduğudur. Yazarı, bu konuda araştırma yapmaya iten sebeplerin başında sözü edilen konuda literatürde yeterli sayıda akademik çalışmanın bulunmaması gelmektedir. Bu ana temanın bir parçası olarak, özellikle 1991-2010 yılları arasında Makedonya daki azınlık Türklerin siyasi örgütlenmesine ve Türk partilerde ihtilafın neden kaynaklandığına, parlamentoda Türk partilerin temsil hakkının ne oranda olduğuna, Merkez Jupa eğitim krizinin nedenleri ve sonuçları ne olduğu gibi alt konular işlenecektir. Bunun yanı sıra, Makedonya Cumhuriyeti nin bağımsızlığının ilanında Türkiye nin rolünün ne olduğu, 3
sonrasında Makedonya-Türkiye arasındaki siyasi, askeri, ekonomik, ve sosyo-kültürel ilişkilerin nasıl geliştiği gibi konularda da yeterince bilimsel çalışmanın bulunmadığı dikkate alındığında, mevcut tezin bu konularda da literatüre anlamlı bir katkıda bulunacağı ileri sürülebilir. Yukarıda değinilen konuların ele alınmasında faydalanılan birincil kaynaklar arşiv belgeleri ve parti raporlarıdır. Sözü edilen bu bilgiler ışığında, mevcut tez aşağıdaki şekilde yapılandırılmıştır. Birinci bölümde; önce Yugoslavya daki milliyetçiliğin yükselmesinden bahsedip geniş bir çerçeve çizmeye çalışılacak, sonrasında Tito nun ölümüyle Türklerin Yugoslavya da ve Bağımsız Makedonya dönemlerinde ilan edilen nüfus rakamlarına tepkileri, Türklerin sosyokültürel ve basın hayatının durumu, Makedonya da yaşayan Türklerin, Makedonlar ve Arnavutlarla ilişkileri ile Türklerin eğitim durumları ve eğitimde karşılaştıkları sorunları incelenecektir. İkinci bölümde; 1974 Anayasası nda verilen hakların 1991 Anayasası yla alınması, buna karşılık Türklerin siyasi örgütlenmesi, karşılaştıkları sorunlar ve siyasi bölünmelerin nedenleri, Makedonya Parlamentosu nda temsil oranları; ayrıca Makedonya siyasetindeki Türk partilerin durumu, Arnavutların örgütlenmesiyle Türklerin bu durumdan etkilenmesi ve 2001 de Makedon-Arnavut çatışmalarında Türklerin tavrı ile 2001 Ohri Çerçeve Antlaşmasıyla kazandıkları haklar ele alınacaktır. Üçüncü bölümde; Makedonya nın bağımsızlığını ilanında Türkiye nin rolü, Makedonya-Yunanistan arasındaki sorunun nereden kaynaklandığına, Yunanistan ile Sırbistan ın Makedonya bağımsızlığının ilanındaki tavrı ve Türkiye, ayrıca Makedonya nın bağımsızlından sonra Makedonya-Türkiye siyasi, askeri, ekonomik ve sosyokültürel ilişkilerinin incelenmeye çalışılacaktır. 4
Sonuç bölümünde, önceki bölümlerde detaylı olarak ele alınan Makedonya da Türk azınlık ve Makedonya-Türkiye ilişkilerine dair çıkarımlar yapılmakta ve bu ilişkilerin ileriye dönük muhtemel etkileri incelenmektedir. 5
BİRİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA DAKİ TÜRK AZINLIĞIN DURUMU A) YUGOSLAVYA'DA MİLLİYETÇİLİĞİN YÜKSELMESİ Yugoslavya, İkinci Dünya Savaşından 1980 e kadar Josip Broz Tito idaresi altında kaldı. Ülkenin siyasal yaşamında İkinci Yugoslavya olarak adlandırılan bu dönemdeki değişim, devlet yapılanması ile sınırlı bir değişim değildi. Aynı zamanda, yönetimin ulus sorununa bakışı değişmiş; Sırp, Hırvat ve Slovenlerin dışında kalanlara da devlet örgütlenmesinde haklar tanınmıştı. Yeni devlet yapısında ekonomik ve toplumsal yaşam, her bakımdan 1919-1941 döneminden farklıydı. İkinci Yugoslavya, 6 temel esas üzerine inşa edilmişti. İkinci Yugoslavya nın bu en temel unsurlarından en birincisi, ülkede yaşayan uluslara ve azınlıklara eşit mesafeli yaklaşımı benimseyen lider Tito ydu. İkinci Yugoslavya ya yön veren diğer esaslar ise şunlardır: Sosyalist piyasa ekonomisi, özyönetim, federalizm, bağlantısız dış politika ve 1941 Kulübü dür. 1 Yugoslavya da Tito nun işbaşında kaldığı 1945-1980 dönemi, her bakımından ülkenin altın yıllarıydı. Tito; Sırp, Hırvat ve Slovenlerin dışında Boşnaklara, Makedonlara ve Karadağlılara da Cumhuriyet statüsü tanıdı. Yönetimin uluslara eşit mesafeli yaklaşımı benimsemesi ve azınlıkların haklarını koruyacak önlemler alması, ülkedeki etnik gerilimin ortadan kalkmasını sağlıyordu. Ayrıca, Sırbistan içerisinde bulunan Kosova ve Voyvodina ya özerk statü verilmişti. 1960 yıllarında özerk bölgelerin 1 1941 Kulübü, Partizan Hareketi nin kuruluş dönemindeki adıydı. Bu grup içinde yer alanlar, 1945 sonrasında Tito tarafından kilit noktalara yerleştirildiler. Heide H. Hobbs. Whither Yugoslavia? The Death of a Nation, Studies in Conflict and Terrorism, Cilt. 15, Vol: 16, September 1993, s. 189. 6
haklarının genişletilmesi gündeme geldi. 1974 Anayasası yla birlikte özerk bölgeler, kimi haklar bakımından Federe Cumhuriyetlerle eşit statüye geldiler. 2 Tito, uluslara bu gibi eşit hakları vermekle, milliyetçiliğin yükselişinin önüne geçmeye çalışıyordu. Tito nun (1980) ölümünden kısa bir zaman sonra, milliyetçilik yükselişe geçmiş ve neticede Yugoslavya Federasyonu dağılmıştır. a) Yugoslavya'da Azınlıklar Mozaiği Yugoslavya; sınırları içerisinde yaşayan ulus, etnik grup ve milliyetler bakımından tam bir mozaik görünümü taşımaktadır. Ülkedeki en kalabalık ulus Sırplardır ve toplam nüfus içindeki oranları %35 düzeyindedir. Ancak bu rakam, Sırbistan ve Karadağ ile Voyvodina ve Kosova Özerk Bölgeleri toplamında %63 e kadar yükselmektedir. Voyvodina da çoğunluğu oluşturan Sırplar, Kosova da azınlıkta kalmaktadırlar. 1991 yılı verilerine göre, Sırbistan dışında kalan Cumhuriyetlerdeki Sırp nüfus oranı ise şu şekildedir: Bosna-Hersek te %31, Hırvatistan da %12, Makedonya da %2 ve Slovenya da %2,4 tür. 3 İkinci büyük grubu oluşturan Hırvatların Yugoslavya Federasyonu içinde 1991 yılındaki nüfusu 4 633 000 olarak tespit edilmiştir. Bu rakama göre, Hırvatlar, Yugoslavya nüfusunun yaklaşık beşte birini (% 19.7) oluşturmaktadır. Hırvatların en yoğun bulunduğu Hırvatistan da nüfus içindeki oranları %78 dir. Diğer Cumhuriyetlerdeki Hırvat oranı ise, Bosna Hersek te %17, Slovenya 'da %3, Sırbistan ve Makedonya da ise %1 den daha azdır. 4 Cumhuriyetlerin etnik bakımdan en homojeni ise Slovenya dır. Yugoslavya nın toplam nüfusunun %7.4 ünü oluşturan Slovenler, kendi 2 İrfan Kaya Ülger, Yugoslavya Neden Parçalandı? (Balkan Daramın Perde Arkası), Ankara, Seçkin Yayınevi, Ocak 2003, s. 59-68. 3 The European Yearbook 1992, London, s. 3192. 4 Ülger, op. cit. s.,80. 7
Cumhuriyetlerinde %91 oran ile ezici çoğunluğa sahiptirler. Slovenler, Slovenya dışında sadece Hırvatistan da nüfusun %1 ini oluştururlar. Bunun dışında, 1971 den itibaren ayrı ulus kimliği Yugoslav yönetimi tarafından resmen tanınan Bosnalı Müslümanlar, kendi Cumhuriyetleri olan Bosna Hersek te %44 oranı ile azınlıktadırlar. Boşnakların Hırvatistan içindeki oranı binde 9; Sırbistan ve Karadağ dan oluşan Yeni Yugoslavya da ise %3 tür. Ayrıca, Bosna Hersek te din esas alınarak yapılan ayrımda ise küçük farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Dini ayrıma göre Müslümanların genel nüfusa oranı %40, Ortodoksların %31, Katoliklerin %15 ve Protestanların %4 tür. 5 1991 nüfus sayımında sayıları 2.174,000 olan Makedonlar, kendi Cumhuriyetlerinde %67 oranı ile çoğunluğu oluştururlar. Makedonya sınırları içerisinde yaşayan Arnavutların, bu Cumhuriyet içerisindeki nüfus oranı ise %20 düzeyindedir. Diğer etnik gruplardan Türklerin oranı %5, Sırplarınki ise %2 dir. Makedonya da din esas alınarak yapılan ayrımda ise Ortodoksların oranı %59, Müslümanlar %26, Katolikler %4 ve Protestanlar %1 olarak sıralanmaktadır. Bunun dışında, Yugoslavya da yönetim tarafından ulus olarak varlığı tanınanların dışında kalanlar ise ülke nüfusunun %10 unu oluşturmaktadır. Bunların %70 i Sırbistan da ve özerk bölgelerde (Kosova ve Voyvodina) yaşamaktadır. Geriye kalanların %20 si Makedonya 'da, %9.7 si ise değişik Cumhuriyetlerde dağınık halde bulunmaktadır. Bir genel eğilim olarak etnik gruplar ana ülke sınırlarına yakın bölgelerde yoğunlaşmış durumdadır. 6 Yugoslavya içerisindeki Arnavutlar genelde Kosova ve Makedonya'da yaşamaktadır. Kosova bölgesinde Arnavutların nüfusu 750 bin dolaylarındadır ve bu rakam bölgede yaşayan nüfusun %85 ini oluşturmaktadır. Makedonya'da 425 bin, Karadağ'da ise Cumhuriyet genel nüfusunun %65 ini oluşturan 40 bin Arnavut yaşamaktadır. Bunun dışında, 5 İbid., s.80-81. 6 Wayne S. Wucinich, Nationalism and Communism, Contemporary Yugoslavia, Wayne S. Wucinich (ed), Universrty of Califomia Press, 1969, s.259-260. 8
Yugoslavya'da 500 bin Macar yaşamaktadır ve bunların çoğunluğu Sırbistan a bağlı özerk bölge Voyvodina dadır. Macarlar, Voyvodina nüfusunun %19 unu oluşturmaktadır. Ayrıca, Slovak ve Romenlerin de önemli bir bölümü Voyvodina da yaşamaktadır. Yugoslavya genelinde sayıları 80.334 olan Slovakların 69.549'u bu bölgededir. Aynı şekilde ülkedeki 47.289 Romen in 19.035'i Voyvodina bölgesinde ikamet etmektedir. 7 Bu karmaşık yapı sebebiyle Voyvodina da beş resmi dil konuşulmaktadır: Sırpça-Hırvatça, Macarca, Slovakça, Romence ve Rutence dir. 8 Romanların (Çingene) Yugoslavya nın çeşitli bölgelerindeki sayıları, 1991 nüfus sayımı sonuçlarına göre Makedonya'da 40 bin, Sırbistan'da 50 bin ve Kosova'da 30 bin olarak tespit edilmiştir. 9 Makedonya sınırları içinde bulunan Şuto Orizare adlı kentte yaşayanların tamamı Roman dır. 35 bin nüfuslu kentin ayrıca bir yasal parlamentosu bulunmaktadır. Tito dönemi Yugoslavyasında, Romanlara oldukça yumuşak ve iyi bir muamele gösteriliyordu. Romanlar, aynı zamanda siyasal hayata da etkin biçimde katılmaktadırlar. 1991 yılında Hırvatistan da Roman ulusallığının ve ulusal haklarının tanınmasını sağlamak amacıyla hareket edenler tarafından Hırvatistan Roman Partisi kurulmuştur. 10 Yugoslavya'da Türkler çoğunlukla Makedonya'da yaşamaktadır. Türklerin, 1953'de 203.938 olarak tespit edilen toplam nüfusu, 1960 da 131.481 e düşmüştür. Türkiye ye yoğun göç sebebiyle müteakip yıllarda daha da azalan Türk nüfusu, 1991'de 78,880 bine kadar gerilemiştir. 11 Diğer etnik grupların Yugoslavya daki sayıları ise şu şekilde sıralanmaktadır: Ulahça konuşan Ulahlar 50 bin kişidir ve bunların büyük bölümü 7 Hugh Poulton, Balkanlar (Çatışan Azınlıklar Çatışan Devletler), Çev: Yavuz Alagon, İstanbul, Sarmal Yayınevi, 1991, s. 107-108. 8 Ülger, op. cit. s.,81. 9 İbid., s.81. 10 Poulton, op. cit., s. 109. 11 Recep Çelik, 20. Yüzyılda Balkan Türklerinin Siyasal ve Toplumsal Örgütlenmeleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Tarih Programı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon, Haziran 2006, s.28. 9
Makedonya da yaşamaktadır. 36 bin kişiden oluşan Bulgarlar, Sırbistan- Bulgaristan sınırındaki Güney Moravya da; sayıları 109 bin olan Çekler ise Hırvatistan ın İtalya sınır bölgelerinde yaşamaktadır. İkinci Dünya Savaşı öncesinde, önemli bir azınlık olan Yahudilerin o tarihteki sayısı 75 bin kişiydi. Savaş ve göçler sebebiyle bu rakam giderek azalmış, 1990 başında 10 bine gerilemiştir. 12 Sonuç olarak Yugoslavya nın, sınırları içerisinde yaşayan ulus, etnik grup ve milliyetler bakımından tam bir mozaik görünümü taşıdığını söylenilebiliriz. b) Yugoslavya'da Milliyetçiliğin Tarihsel Kökenleri Yugoslavya Federasyonu nun çözülmesinde rol oynayan faktörlerin başında milliyetçilik gelmektedir. Fakat buna rağmen Yugoslavya daki milliyetçiliği tek tip olarak düşünmek yanlıştır. Ülke sınırları içerisinde yaşayan uluslar, milliyetler ve diğer etnik gruplar bakımından milliyetçiliğin işlevleri farklı olmuştur. Yüzyıllardan beri bu bölge değişik dil, din ve etnik kökenden gelenlerin yurdu olmuştur. Etnik bakımdan birbirine çok yakın olanları dahi yerel aidiyet duygusu diğerlerinden ayırmıştır. İmparatorluklar döneminde uluslar yan yana ama birbirinden ayrı olarak varlıklarını korumuşlardır. Bununla birlikte Fransız Devrimi nin meydana getirdiği milliyetçilik dalgasının bölgeyi derinden etkilediği de bir vakadır. Özellikle 19. yüzyılda bu durum belirgin bir hal almıştır. Balkanlarda yaşayan Slav ulusları, Osmanlı devleti ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu na karşı sık aralıklarla ayaklanmışlar ve milliyetçi taleplerini ortaya koymuşlardır. Yugoslavya da milliyetçiliğin yükselmesi her şeyden önce bölgenin tarihsel geçmişiyle yakından ilgilidir. Bu anlamda Balkan coğrafyasında milliyetçilik tarihin bir mirasıdır. Yugoslavya siyasal yaşamının ilk döneminde (1918-1941) ulusların eşitliği prensibine riayet edilmemesi nedeniyle, Slovenler ve Hırvatlar devletin kuruluşundan kısa bir süre sonra ayrılıkçı 12 Ülger, op. cit. s.,82. 10
arayışlar içerisine girmişlerdir. Sırplar, devletin kuruluşundaki ilkelerle çelişme pahasına diğerleri üzerinde tahakküm kurmuşlardır. 1929 dan sonra Sırplaştırma, devletin resmi politikası olmuş, Sloven ve Hırvatların dışında kalan ulusların varlığı dahi kabul edilmemiştir. Sırpların tahakkümü karşısında 1920 lerden itibaren eşitlik ve hak arama mücadelesi başlatan Hırvatlar, illegal teşkilatlar kanalıyla ülke içinde ve dışında örgütlenmişlerdir. Uzun bir mücadele döneminin ardından 1939 yılında Hırvatistan a özerklik verilmesi, Hırvat milliyetçiliğinin başarısı olarak kabul edilmiştir. 13 Milliyetçiliği canlı tutan bir diğer faktör de, Yugoslavya nın İkinci Dünya Savaşı deneyimleri olmuştur. Alman işgalinin başladığı 1941 den savaşın sona erdiği 1945 e kadar geçen 4 yıl içerisinde, Yugoslavya sınırları içerisinde yaşayan uluslar birbirleriyle kıyasıya mücadele etmişlerdir. Hırvatistan ve Bosna-Hersek topraklarını içine alan bölgede Alman koruması altında kurulan Ustaşa Devleti, Yahudi ve Romanlar da dâhil olmak üzere yüz binlerce Sırp ve Bosnalı Müslüman ı ortadan kaldırmıştır. 14 Aynı şekilde krallık adına hareket ettiğini vurgulayarak Alman işgaline karşı direniş örgütleyen sürgündeki General Draza Mihayloviç komutasındaki Çetnikler, Sırp olmayan uluslara karşı katliam yapmışlardır. Savaş sonrasında Partizan saflarına katılan Hırvatların yüz binlercesi ise Almanlarla işbirliği yapma suçlaması ile kurşuna dizilmiştir. 15 Savaş yıllarındaki bu katliam ve barbarlıkların gölgesi ikinci Yugoslavya üzerinde kara bir bulut gibi dolaşmıştır. Yugoslav ulusları belleklerinde savaş yıllarına ait anıları hep korumuşlardır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Yugoslavya topraklarında hayatını kaybedenlerin sayısı 1 milyon 700 bin kişidir. Kayıpların önemli bir bölümü, Yugoslav uluslarının birbirlerine karşı 13 İbid., s. 83-84. 14 İbid., s. 84. 15 Wucinich,op. cit., s. 237. 11
yürüttükleri mücadelede meydana gelmiştir. Böylece İkinci Dünya Savaşı yıllarında Yugoslavya, savaş öncesi nüfusunun %11 ini kaybetmiştir. 16 Yugoslavya da milliyetçiliği canlı tutan bir diğer faktör de, Yugoslav Komünist Partisi nin ulus sorununa yaklaşımındaki çelişkiden kaynaklanmıştır. Partinin kuruluş yıllarında, sağ kanat; Sırp, Hırvat ve Slovenleri tek bir ulusun kabileleri olarak kabul ederken; sol kanat Kominterin direktiflerini dikkate alarak, ulusal sorunun ancak, ulusların ayrı kimliği ve kendi kaderini tayin hakkı çerçevesinde çözüme kavuşacağı görüşünü savunmuştur. Parti, sonraki yıllarda sol kanadın görüşünü benimsemiştir. 17 Komünist partinin değişik kongrelerinde en çok tartışılan konuların başında ulus sorunu gelmiştir. 1922 Belgrad Kongresi nde federal bir yapı oluşturulması görüşü benimsenmiş, 1928 Dresden Kongresi nde ise; Ulus sorunu ancak, self determinasyon ve ayrılma hakkını da içeren Balkan çiftçiköylü federasyonu modelinde çözümlenebilir kararıyla partinin görüşü daha net hale gelmiştir. Yugoslavya Komünist Partisi nin ulus sorununa ilişkin bu görüşleri 1945 den sonra uygulamaya aktarılmıştır. 1946 anayasasının 1. maddesi, Yugoslavya yı ayrılma hakkı da dâhil olmak üzere, self determinasyon hakkına sahip uluslar topluluğu olarak tanımlamaktadır. Anayasanın 13. maddesinde ise her ulusa kültürel gelişimini sağlama ve kendi dilini kullanma hakkı verilmişti. 18 c) Yugoslavya'da Milliyetçiliğin Yükselmesi İkinci Yugoslavya da bir ulusun diğerleri üzerinde tahakküm kurmasını önlemek, bir başka ifadeyle, egemen ulus anlayışının önünü tıkamak için devlet örgütlenmesinin çatısı federalizm olarak belirlenmişti. Merkeziyetçilikten uzaklaşmayı öngören bu federatif devlet anlayışı, nüfus 16 İbid., s. 242. 17 İbid., s. 246. 18 Ülger, op. cit. s. 85. 12
bakımından göreli çoğunluk oluşturan Sırplar tarafından tepkiyle karşılandı. Federal yapı Sırpların sahip oldukları sayısal çoğunluklarının temsil mekanizmasına yansımasına engel oluyordu. Bu nedenle Yugoslavya da Sırp milliyetçiliği devlet mekanizmasının Sırpları gerçek güçleriyle temsil edilmekten alıkoyan anlayışa karşıtlığı esas alıyordu ve fiili durumdan memnuniyetsizlik Sırp milliyetçiliğini besliyordu. 19 Yugoslavya da Tito nun kurduğu devletin örgüt yapısı aynı anda farklı milliyetçi eğilimlere imkân veriyordu. Sırp milliyetçiliği ülke genelinde hâkimiyet kurmayı, Hırvat ve Sloven milliyetçilikleri ise federasyondan ayrılmayı planlıyordu. Makedon milliyetçiliği, içeride Sırplara ve Arnavutlara, dışarıda Yunanistan a karşı varlığını kanıtlama çabasındaydı. Kosova Arnavutları, Arnavutlukla birleşmeyi amaçlarken, Bosna Müslümanları ise ayrı ulus kimliği mücadelesi veriyorlardı. Karadağlılar ise ayrı bir ulus kimliği oluşturmak yerine Sırplarla birlikte hareket etmeyi tercih ediyorlardı. 20 Cumhuriyetlere tanınan yetkilerin zaman içinde artması hem ayrılıkçı milliyetçiliğe hem de tahakkümcü eğilimlere ivme kazandırıyordu. 1965 yılında Pazar Sosyalizmine geçiş milliyetçiliğin ekonomik bir zemine oturmasını sağladı. Federe Cumhuriyetler, refahı öncelikle kendi sınırları içerisinde gerçekleştirmeyi amaçlıyordu. 1966 yılında Sırp kökenli İstihbarat Şefi Alexander Rankoviç in görevden alınmasıyla birlikte liberalizmin eksik olan siyasi boyutu tamamlandı. Uluslara ve etnik gruplara yönelik baskılar bu tarihten sonra büyük oranda ortadan kalktı ve milliyetçi kümelenmeler Cumhuriyetlerdeki Komünist Parti bürokrasisini ele geçirecek boyutlara ulaştı. Federal Yönetim belli aralıklarla yerel Komünist Parti bürokrasisinde temizlik yapıyordu. Ancak kurulu sistem nedeniyle, kısa bir süre sonra milliyetçi güçler yeniden parti içinde belirmeye başlıyordu. 21 19 İbid., s.87. 20 Tanıl Bora, Yugoslavya-Milliyetçiliğin Provokasyonu, 2. Baskı, İstanbul, Birikim Yayınları, 1995, s. 109-113. 21 İlhan Uzgel, Sosyalizmden Ulusçuluğa Yugoslavya da Ulusçuluğun Yeniden Canlanması, SBF Dergisi, Cilt:47, Ocak-Haziran 1992, s. 226. 13
Yugoslavya anayasasında 1967 ve 1971 yıllarında yapılan değişiklikler, Federe Cumhuriyetlerin merkezle bağlantılarını daha da zayıflattı. Yönetim artık gevşek bir federasyona dönüşmüştü. 1974 yılında kabul edilen yeni anayasa ise bu alanda önemli bir aşamayı simgelemektedir. Yeni anayasada Cumhuriyetlerin hak ve yetkileri kendi geleceğini tayin etme hakkı da dâhil olmak üzere, öylesine ayrıntılı ve kapsamlı olarak belirtiliyordu ki, federasyonun arada bağlantı sağlayan bir organ olmanın ötesinde işlevi kalmamıştı. 22 Federasyon bağının zayıflamasıyla birlikte Cumhuriyetlerde ekonomik açıdan Yugoslavya genelinden ayrı bir pazar oluşmaya başladı. Refah ülke geneline dağılmak yerine büyük oranda Cumhuriyet sınırları içerisinde kalıyordu. Öte yandan 1974 Anayasası nın Sırbistan a bağlı Kosova ve Voyvodina özerk bölgelerine 23 Cumhuriyetlerle eşit haklar tanıması, hem bu bölgelerde ayrılıkçı milliyetçiliği, hem de buna tepki olarak Sırp milliyetçiliğini tırmandırıyordu. 24 Sırp liderliği, özellikle Tito nun ölümünden sonra, milliyetçi eğilimlerin yükselmesinden dolayı Yugoslavya nın toprak bütünlüğü adına kaygı duyuyordu. Milliyetçilik, Yugoslavya halkları arasında cepheleşmeye yol açmıştı. 1981 yılında Arnavutların Kosova da Cumhuriyet statüsü elde etmek için başlattıkları ayaklanma, Slovenya ve Hırvatistan tarafından sempati ile karşılanıyordu. 25 Bu olayda Karadağ, Sırbistan ın yanında yer alıyordu. Tito, en kalabalık ulus olan Sırpların Yugoslavya geneline hâkim olmasını önlemek istiyordu. Bu nedenle uluslara geniş yetkiler tanımış ve adem-i merkeziyetçi bir yapı oluşturmuştu. Bu durum; Yugoslavya'da tarihsel bakımdan güçlü temelleri bulunan milliyetçiliği daha da popüler hale getirmiştir. 1990 yılında Yugoslavya Komünist Partisi nin iktidar tekeline ve 22 İbid., s.230. 23 Bora, op. cit., s. 101-102 ve 236-239. 24 Ülger, op. cit. s.,85. 25 Vasil Tupurkovyky, The Dissolution of Yugoslavia-An İnseder View, Mediterranian Quarterly, Vol:4, No.2, Spring 1993, s.20. 14
öncü rolüne son verilmesi ile birlikle etnik temelde onlarca parti kurulmuş ve böylece parçalanmaya giden süreç son aşamaya ulaşmıştır. Neticede 25 Haziran 1991 de Slovenya ve Hırvatistan ın ve akabinde 9 Eylül 1991 de Makedonya ve 3 Mart 1992 de Bosna-Hersek in bağımsızlıklarını ilan etmeleriyle Yugoslavya Federasyonu resmen dağılmıştır. B) SOSYALİST VE BAĞIMSIZ MAKEDONYA CUMHURİYETİ NDE TÜRK NÜFUS RAKAMLARI İLE İLGİLİ İHTİLAF VE TÜRKLERİN TEPKİSİ Osmanlı döneminde Müslümanlar, Türkiye Cumhuriyeti nde ise Türkler olarak adlandırılan bu millet (Balkan Türkleri veya Balkan Müslümanları), savaşlar, katliamlar, yağmalar, tecavüzler, baskı ve ayrımlar, tecritler, sürgünler ve zorla asimilasyonlardan dolayı göç etmek zorunda kalmışlardır. Makedonya dan ilk göç hareketi 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı yla başlamış, 1912-13 Balkan Savaşı yla ağırlıklı olarak Anadolu toprakları yönünde devam etmiş, 1923-51 döneminde fert ve aile düzeyinde, 1952-67 döneminde kitlesel düzeyde, 1968-96 döneminde de yine fert ve aile düzeyinde Anadolu topraklarına göç devam etmiştir. 26 Böylece Makedonya da dengeler Türklerin lehinde iken, aleyhine dönmeye başlamıştır. Diğer yandan çok uluslu, çok kültürlü ve çok dinli bir yapıya sahip olan Makedonya Devleti, bir nevi azınlıklar ülkesidir. Makedonya da Makedonlar, Türkler, Torbeşler, Arnavutlar, Çingeneler, Ulahlar, Sırplar, Yunanlılar, Bulgarlar ve Boşnaklar yaşamaktadır. 27 Bu nedenden dolayı, kimlikler arasında kaynaşma ve geçişlerin var olabileceğini göz önünde bulundurmak gerekir. 26 Halim Çavuşoğlu, Yugoslavya-Makedonya Topraklarından Türkiye ye Göçler ve Nedenleri, Bilig, Sayı: 41, Bahar/2007, s. 123-124. 27 Ömer Turan, Makedonya'da Türk Varlığı ve Kültürü, Bilig, Sayı: 3,Güz/1996, s.22. 15
Aşağıda açıklandığı üzere Makedonya da Sırp Hırvat Sloven Krallığı (SHSK), Yugoslavya ve bağımsızlık sonrası Makedonya Cumhuriyeti dönemlerinde, Türk nüfusu ile ilgili verilen resmi rakamlar, burada yaşayan Türkler tarafından kabul edilmemektedir. a) Sosyalist Makedonya da Türk Nüfus Rakamları İle İlgili İhtilaf ve Türklerin Tepkisi Balkan Savaşları na kadar Selanik, Kosova ve Manastır vilayetlerinden oluşan Makedonya bölgesinde, Türkler en yüksek nüfusu teşkil etmekteydi. Osmanlı Makedonya sında yaşayan Türk nüfusun sayısı ile ilgili farklı istatistiklerde farklı bilgileri görmek mümkündür. 1877 yılında yapılan Rus istatistiği, Makedonya daki Türklerin nüfus sayısını göstermez. 1889 da Sırpların yaptığı istatistiğe göre ise Makedonya nın tüm nüfusu 1.949.043 tür, Türklerin sayısı ise 240.264 tür. 1899 da Berlin de yayınlanan Yunan istatistiğine göre Makedonya nın toplam nüfusu: 1.820.500 dür, Türklerin sayısı ise 576.000 dir. 1889 Alman istatistiğine göre Makedonya nın nüfusu: 2.275.000 dir, Türkler ve Arnavutların sayısı ise 695.000 dir. 1905 Türk istatistiğine göre (Türk İstatistik Bürosu nca hazırlanan bu çalışma, Selanik te yayınlanan Asr Gazetesi nde yayınlanmış), Makedonya nın toplam nüfusu: 2.903.920 dir, Türkler ve Arnavutların sayısı ise 1.500.507. dir. 1912 de hazırlanmış fakat 1920 de yayınlanmış olan Bulgar istatistiğine göre Makedonya nın genel nüfusu: 2.342.524 tür, Türklerin sayısı ise 548.225 tir. 28 Osmanlı Devleti nin istatistiğine göre Makedonya da Türk nüfusu 1.5 milyon olarak gösterilirken diğer istatistiklerde ise Makedonya da Türk nüfusu 1\3 daha az olarak gösterilmiştir. Balkan savaşlarından sonra, 1923 yılına kadar (SHS Krallığı döneminde) Türklere uygulanan baskı neticesinde 300 bin Türk, Türkiye ye 28 Süleyman Baki, Makedonya Türkler, Uluslararası Balkan Kongresi / International Balkan Congress, [http://www.tasam.org/tr-tr/icerik/3758/makedonya_turkler], (Erişim Tarihi: 13-12-2011), s.477-479. 16
göç etmiştir. 29 1923-1960 yılları arasında Makedonya dan Türkiye ye 269 bin Türk göç etmiştir. 30 Bu göçler sonrasında Türkler azınlık durumuna düşmüştür. Türklerin nüfusunun azalmasındaki başka bir etken ise, Türkiye ile Yugoslavya arasında 1952 yılında yapılan Serbest Göç Anlaşması dır. Ayrıca 1953 Balkan Paktı na, Yugoslavya ile Türkiye, Türklerin gönüllü göç edebilmelerine olanak sağlayan bir madde koymuştur. Bu madde, pek çok Arnavut ve Çingene nin bu maddenin tanıdığı esnekliği fırsat bilerek kendilerini Türk olarak yazdırmalarına vesile olmuştur. Bu geçiş kolaylığının yaşandığı süreçte Türk nüfus yeniden yükselişe geçmiştir. Neticede 1953 den 1960 a kadar olan sürede 151.812 kişi Yugoslavya dan Türkiye ye göç etmiştir. 1948 de Türk nüfus Yugoslavya da 95.940 iken 1953 de aşırı yükselerek 203.938 e çıkmıştır. Fakat daha sonra 1961 de Yugoslavya da Türklerin sayısı 131,108 e düşmüştür. 31 Tablo 1. de 1953-1991 arası yapılan Makedonya sayımlarında, Türklerin Nüfus sayısı verilmiştir. Tablo 1. Makedonya Nüfus Sayımlarında, Etnik Grupların Daığılımı Yıl 1953 1961 1971 1981 1991 Makedonlar 860,699 (%66,0) 1.000.854 (%71, 2) 1.142.375 (%69,3) 1.279.328 (%67,0) 1.328.178 (%65,3) Arnavutlar 162,524 (%12,5) 183,108 (%13,0) 279,879 (%17,0) 377,208 (%19,8) 441,987 (%21,7) Türkler 203,938 (%15,6) 131,108 (%9,4) 108,552 (%6,6) 88,591 (%4,5) 78,880 (%3,9) Sırplar 35,112 (%2,7) 42,728 (%3,0) 46,465 (%2,8) 44,468 (%2,3) 42,775 (%2.1) 29 Hamza İlbeği, Dağılan Yugoslavya-Kosova Ekseninde Türk Olma Bilinci, Avrupa dan Asya ya Sorunlu Türk Bölgeleri, İstanbul, 2005, s.191. 30 Çavuşoğlu, op. cit., s.133. 31 Çelik, op. cit., s.28. 17
Toplam 1.294.371 1.392.491 1.617.121 1.828.884 1.964.285 *Kaynak: Devlet İstatistik Kurumu, Üsküp, 1991. Tablo 2. 1991 Yılında Yapılan Nüfus Sayımına Göre Türklerin Belediyelere Göre Dağılımı Üsküp 22.978 Kruşova 1.615 Gostivar 12.484 Valandova 1.611 Ustrumica 7.076 Struga 1.038 Debre 6.775 Gevgeli 794 Kalkandelen 5.076 Negotino 792 Prilepe 4.932 Berova 547 Radoviş 4.855 Koçana 511 Tito Köprülüsü 4.325 Kavadar 465 Kırçova 4.241 Viniça 385 Resne 3.218 Demir Hisar 233 Manastır 3.158 Sveti Nikola 232 İştip 2.909 Delçeva 221 Ohri 2.785 Kratovo 23 Makedonski Brod 2.497 Pobiştip 19 *Kaynak: Devlet İstatistik Kurumu, Üsküp, 1991. 1981 yılında yapılan nüfus sayımına Türkler itiraz etmiş ve Avni Engüllü (TDP NİN Yönetim Kurulu Üyesi) 1953 yılında yapılan nüfus sayımını nazara vererek, Türk nüfusunun azalmasında tek sebebin göç olmadığını, Türk nüfusunun devlet tarafından gizlendiğini iddia etmiştir. Avni Engüllü, Türklerin sayısının 1971 sayımında 108,000 ve 1981 sayımında 86,000 olarak ilan edilmiş olduğunu belirterek, 1981 sayımlarında Türklerin nüfusunun 111.000 olarak tespit edildiğinin kendisine bildirilmesine karşın iki ay sonra ilan edilen 18
sayının 86,000 olduğunu belirterek konuya ilişkin kaygısını dile getirmiştir. 32 Tito nun ölümüyle milliyetçiliğin yükselişe başladığı bir zamanda, böyle iddiaların ortaya çıkması akılları karıştırmıştır. Makedonya TDP Genel Başkanı Erdoğan Saraç, Avni Engüllü (TDP Yönetim Kurulu Üyesi) ve Fadil Hoca (TDP Yönetim Kurulu Üyesi) 33 tarafından Türk nüfusu ile ilgili iddia edilen 200 bin rakamı, Makedonya Cumhuriyeti nin ilk Cumhurbaşkanı Kiro Gligorov un 1991 yılında basına yaptığı açıklamada: 200.000 Türk ün Makedonya da yaşadığını 34 itirafı ile desteklenmiştir. Sonuç olarak Türkler, Türk nüfusu ile ilgili istatistiklerde ilan edilen resmi sayıları kabul etmemektedir. 32 Mustafa Kahramanyol, Türk Halkları, 2. Baskı, Ankara, Ankara Üniversitesi Basım Evi, 1995, s.235. 33 İbid., s. 235-237. 34 İlker Alp yazdığı makalesinde 1991 yılında yapılan nüfus sayımında Türkler açısından sevindirici bir gelişme olduğunu söylemektedir. İlker Alp, yapılan bütün propagandalara ve alınan sosyo-kültürel, siyasi ve iktisadi tedbirlere rağmen Torbeşlerin birçoğunun kendini Türk olarak kaydetmiş olduğunu vurgulamıştır. Ayrıca önceden Arnavut olarak belirtilen bazı Türklerin de milliyetlerini yeniden Türk olarak yazdırmaya başladıklarını aktarmıştır. Böylece göçlerden dolayı sürekli olarak azalan Türklerin sayısında yeniden bir artış olduğu ve bu yüzden sadece Makedonya da, kendilerini Arnavut olarak kaydedenler de dahil edildiğinde, 300.000 civarında Türk ün yaşadığı tahmin edilebildiğini söylemiştir. Bunun dışında 600.000-800.000 (Makedonlara göre 600.000, Arnavutların iddialarına göre 900.000-1.000.000) civarında Arnavut yaşadığını ve geri kalan nüfusun 1.000.000-1.200.000 arasındaki kısmını (Makedonlara göre 1.500.000 den fazlasını) Makedonlar ın teşkil ettiğini ve ayrıca 150.000 e yakın Roman(Çingene), 150.000 civarında Sırp, Bulgar, Rum, Ulah v.s etnik azınlıkların da mevcut olduğunu beyan etmiştir. Bundan hareket ederek Makedonların nüfusunun % 45,6 veya % 54,3; Arnavutların % 26 - % 34; Türklerin % 8,69 - % 13,04 ve diğerlerinin nüfusunun % 10,8 oranında olduğunu tahmin etmek mümkündür. 1991-1992 yıllarında, söz konusu bölgede toplam nüfusun 2.200.000-2.300.000 civarında olduğu sanılmaktadır. Makedon, Arnavut, Türk ve diğer unsurların iddialarını karşılaştırdığımızda nüfusun milliyetlere göre tahmini dağılımının ise şöyle olması gerekmektedir: Makedonlar 1.000.000-1.200.000 arasında; Arnavutlar 600.000-800.000 arasında; Türkler 200.000 in üzerinde (300.000 civarında); Çingeneler (Romanlar) 150.000 e yakın; Sırp, Bulgar, Rum, Ulah v.s 150.000 civarındadır. Daha geniş bilgi için bakınız: İlker Alp, Makedonya Üzerindeki Mücadeleler ve Makedonya Cumhuriyeti, Makedonya Sorunu Dünden Bugüne, der. Murat Hatipoğlu, Ankara, ASAM Yayınları, 2002, s. 80-81; ve Fati Murtezan, Makedonya da Yönetsel Değişim ve Yerel Yönetimler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2007, s.43-46. 19
b) Bağımsız Makedonya Cumhuriyeti nde Türk Nüfus Rakamları İle İlgili İhtilaf ve Türklerin Tepkisi 8 Eylül 1991 tarihinde Makedonya nın bağımsızlığına yönelik bir referandum düzenlenmiş ve bu referandumda %78 oranında bağımsızlığa evet oyu çıkmış ve 9 Eylül 1991 de Makedonya, Makedonya Cumhuriyeti adıyla bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu referandumda Makedonya Cumhuriyeti nde yaşayan Türk nüfusu, Makedonya nın bağımsızlığından yana oy kullanarak Makedonları desteklemiştir. Fakat Türkler Makedonları bağımsızlık konusunda desteklemelerine rağmen, Makedon hükümeti tarafından kendilerine vaat edilen geniş hak ve özgürlükler verilmemiş olmakta birlikte bir takım baskılara da maruz kalmışlardır. 35 Bu baskıların yansımalarını nüfus sayımında da görmek mümkündür. Makedonya da 1991, 1994 ve 2002 yıllarında yapılan genel nüfus sayımlarında Türk nüfusu ile ilgili ilan edilen rakamlara Türkler tepki göstermiştir. 1991 yılında yapılan nüfus sayımında Türklerin sayısı 78,880 dir. 1994 yılında yapılan nüfus sayımında ise Türklerin sayısı 87.019 dur. Bu nüfus sayımlarına göre 3 sene gibi kısa bir zamanda önceki sayıma göre Türk nüfusu 10 binden fazla artış göstermiştir. Hâlbuki bu dönemde göç olmamakla birlikte bu dönem Türklerin siyasi örgütlenme dönemidir. Türkler, 1991 yılında Türk nüfusu 78.880 olarak ilan edilmişken, 1994 yılında 87.019 olarak ilan edilmesi ve ardından 2002 yılında ise sayının 77.959 a düşürülmesine tepki göstererek, bu tutarsız verilerin kabul edilecek bir tarafı olmadığını vurgulamışlardır. 36 35 Kahramanyol,, op. cit., s.233. 36 Avni Engüllü, 1994 seçimleri ilan edilmeden, Makedonya Cumhurbaşkanı Kiro Gligorov, bir kâhin gibi, bu sayıyı 77.000 olarak önceden bilebilmiş ve bu konuda beyanat vermiştir. Bizim kanaatimize göre, Türklerin sayısı 170.000 ile 200.000 arasındadır. İngilizler bize, gerekli çalışma için maddi imkânımızın olmamasına rağmen bu sayıya nasıl ulaştığımızı sordular. Bizim halk içinde çalışan temsilcilerimiz bu sayıyı bulmuştur. Gerçi bizim için sayı değil, nitelik önemlidir diye cevaplandırmıştır. İbid., s.235. 20
Tablo 3. 1994 ve 2002 Yılları Arasında Yapılan Nüfus Sayımın Sonuçları 1994 2002 YIL % % Makedon Arnavut Türk Çingene(Romen) Ulah Sırp Müslüman(Torbeş) Bulgar Yunan Boşnak Yugoslav Diğer Toplam 1.328.830 442,914 87,019 43,732 8,467 39.260 15.315 1.547 349 7.244 594 8.703 1936877 1.297.971 500, 083 77,959 53,879 9,605 35,939 16.451 2.640 900 17.084 915 20.933 2.034.359 66,5 22,9 4.3 2,3 0.4 2.0 0.8 0.1 0.0 0.4 0.0 0.4 100 64,18 25,17 3.85 2,66 0.48 1.78 0.8 0.1 0.0 0.84 0.0 1.04 100 *Kaynak: Devlet İstatistik Kurumu, Üsküp, 1994, 2002. 21
Tablo 4. 1994 Yılında Makedonya Cumhuriyeti ndeki Türklerin Belediyelere Göre Dağılımı Belediye Sayı Yüzdelik (%) Üsküp 12.978 15.0 Gostivar 12.486 14.6 Ustrumca 7076 8.1 Debre 6.775 7.8 Kalkandelen(Tetova) 5.076 5.6 Prilepe 4.932 5.5 Radoviş 4.855 5.4 Köprülü 4.325 5.0 Kırçova 4.241 4.5 Manastır 3.258 3.8 Resne 3.218 3.8 İştip 2.909 3.5 Ohrid 2.885 3.5 Makedonski Brod 2.497 2.8 Kumanova 2.314 2.6 Valandova 1.719 1.8 Kruşova 1.611 1.6 Struga 1.068 1.6 *Kaynak: Devlet İstatistik Kurumu, Üsküp, 1994. Ayrıca bu yeni sayımlarda daha önce adına rastlamadığımız Müslümanlar (Torbeşler) diye bir millet ortaya çıkarılmıştır. Avni Engüllü nün bu yeni meydan getirilmeye çalışılan millet için tepkisi; Müslümanlar adı altında yeni bir millet oluşturulduğu ve bugünkü şartlarda bunun tamamen uydurma olduğu, herkesin milliyetine göre tasnif edilmesi gerektiği şeklinde olmuştur. 37 Arnavutlar, kendileri adına beyan edilen sayıyı kabul etmemektedirler. Nüfuslarının yüz bin civarında olduğunu iddia eden 37 Kahramanyol,, op. cit., s.235. 22
Çingenelerin nüfusu da 43.730 olarak gösterilmiştir. Sayıları 8.467 olarak gösterilmiş olan Ulah toplumunun önderleri de, kendilerinin 100.000 civarında olduklarını iddia etmektedirler. Sonuç olarak Makedonya Cumhuriyeti nde Türk nüfusu ile ilgili ilan edilen rakamların kendi içinde tutarsızlıklar taşıdığını ve rakamların şüpheli göründüğünü söyleyebiliriz. C) MAKEDONYA DAKİ TÜRK AZINLIĞIN SOSYAL, KÜLTÜREL VE YAYIN HAYATI Makedonya bölgesi, Osmanlı Devleti zamanında siyaset, kültür ve basın hayatı bakımından canlı bir merkez olmuştur. II. Abdülhamit in muhalifleri burada faaliyetlerini sürdürmüşler, İttihat ve Terakki burada teşkilatlanmış, önemli siyasi ve kültürel dergiler Selanik, Manastır ve Üsküp gibi merkezlerde çıkarılmıştır. 38 Osmanlı Devleti nin bölgeden çekilmesi ve yönetimin el değiştirmesiyle, 1913 ten itibaren burada yaşayan Türklerin kültür, eğitim, bilim, sanat ve yayın hayatında bir duraklama dönemi başlamıştır. 39 Yeni rejim, yeni yöneticiler, Makedonya da Türklerin 543 yıllık çabalarının sonucunda kurup geliştirdikleri bütün milli eğitim ve kültür kurumlarını dağıtmış, okulları kapatmış ve Türklerin toplanıp örgütlenmelerini yasaklamıştır. Ayrıca yeni idareciler milli kimliklerini unutturmak için Türkleri; Arnavut, Boşnak ve İslamiyet e mensup diğer unsurlarla birlikte Müslümanlar ya da Müslüman Cemaat olarak adlandırıyor, milli varlıklarını tanımak akıllarına bile gelmiyordu. 40 Fakat 1920 yılından sonra, Türklere karşı bir yumuşama politikası izlendiği söylenebilir. Zira aşağıda beyan edeceğimiz gibi bu 38 Ömer Turan, Makedonya da Türkler, Makedonya Sorunu Dünden Bugüne, Der. Murat Hatipoğlu, Ankara, ASAM Yayınları, 2002, s.183. 39 Emine Hilal Ercan, Makedonya da Adak ve Ziyaret Yerleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı Türk Halk Bilimi Bilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2006, s.6. 40 Fahri Kaya, Makedonya da Türkçe Yayın Hayatı, Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi Şöleni Bildiriler (20-24 Nisan 1998), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. s.251-252. 23
yıllardan sonra kısmen de olsa Türklerin gazete ve dergi çıkarmalarına izin verilmiştir. a) Dergi ve Gazeteler Yeni kurulan SHS Krallığı nda zamanla bazı baskıların ortadan kalkmasıyla ilk Türkçe gazeteler çıkmaya başlamıştır. Bunların sayısı 10 olarak bilinmektedir. SHS Krallığın egemenliği altında yaşayan Türk aydınları ilk olarak 1919 yılında Rehber adlı gazeteyi Müslüman menfaatlerine hizmet etmek amacıyla çıkardılar. Salı ve Cuma günleri çıkan bu gazete 1920 yılına kadar faaliyete devam etti. Aynı yıl Makedonyalı iki Türk tarafından Uhuvvet adlı ikinci bir haftalık gazete çıkarıldı. Fakat bu gazetenin ömrü kısa olup kapatıldı. 1920 yılında Hak başlıklı üçüncü bir gazete Yugoslavya da İslam Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti nin Mürevviç-i Efkâr ına hizmet etmek amacıyla çıktı. Bunun akabinde Hak Yolu, Mücadele, Sosyalist Fecri, Yeni Vakit, Sadayı Milliyet, Birlik, Işık, Doğru Yol gazeteleri çıktı. 41 23 Aralık 1944 de Üsküp te Birlik Gazetesi çıkmaya başladı. 42 Bu, Makedonya da Latin harfleriyle çıkan ilk Türkçe gazetedir. Gazetenin başında Şükrü Ramo bulunuyordu. Bu gazetenin yanı sıra 15 Eylül 1950 tarihinde çıkan Pioner Gazetesi Latin harfli ikinci Türkçe gazetedir. 1951 yılının Eylül ayında Pioner Gazetesi yerini Sevinç Dergisi ne bıraktı. Ayrıca 1949 yılında Yeni Kadın Dergisi çıkmaya başlamıştı. 1957 yılının Eylül ayında Sevinç in küçük kardeşi olan Tomurcuk Dergisi meydana çıktı. 1960 yılında ise Sesler Dergisi 43 çıkmaya başladı. 44 41 İlk çıkan Türkçe gazeteler İslamiyet diniyle ilgili olup, milliyetçilik veya başka bir siyasi içerik barındırmıyordu. Daha geniş bilgi için bakınız: Kaya. op.cit., s.252. 42 Balkan Savaşlarından Günümüze Kadar Makedonya'da Yaşayan Türklerin Toplumsal, Ekonomik, Kültür-Eğitim Durumu ve Göçler, [http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-82267/h/bsgkmyt.pdf], (Erişim Tarihi: 03.12.2011). 43 Şükrü Ramo dan sonra Fahri Kaya (1963-1969), Necati Zekeriya (1969-73), Arif Ago (1973-79), Vefki Hasan (1980-88), son olarak Drita Karahasan (1988- ) dir. Daha geniş bilgi için bakınız: Çağdaş Makedonya Türk Edebiyatı, 24
Dergilerden söz ederken, 1967 ile 1968 yılları arasında Üsküp te İzler (Belezi) adında bir edebiyat, sanat ve kültür dergisi çıktığını söylemek gerekir. 1994 yılına geldiğimizde, Üsküp te Vardar adında aylık bir dergi çıkmaya başladı. İsmini zikretmemiz gereken diğer gazeteler ise Makedonya İslam Birliği nin yayınladığı El-Hilal Gazetesi ve Mart 1994 yılında çıkmaya başlayan Zaman Gazetesi dir. Zaman Gazetesi başta aylık, sonra 15 günlük ve Mart 1998 den itibaren haftalık olarak çıkmaya başlamıştır. 45 Makedonya da Türkçe çıkarılan Birlik Gazetesi, 2003 yılından itibaren yayınlanmamaktadır. Bununla birlikte Sevinç ve Tomurcuk dergileri de yayından kaldırılmıştır. Birlik Gazetesi nin kapatılmasının ardından yerini doldurmaya çalışan haftalık Yeni Balkan Gazetesi ile dergi alanında aylık çıkarılan Köprülü Kültür Sanat Dergisi ve yılda iki sayı yayınlanan Hikmet İlmi Araştırmalar Dergisi 46 yayınlanmaya devam etmektedir. Makedonya Zaman Gazetesi de haftada bir olarak yayınlanmaktadır. Sonuç olarak, gerek SHS Krallığında ve gerek Yugoslavya döneminde ve gerekse Bağımsız Makedonya Cumhuriyeti nde Türkler, dergi ve gazete çıkararak, Türk basın ve yayın hayatını canlı tutmaya çalışmışlardır. b) Radyo ve Televizyon Yayını İkinci Dünya Savaşı nın sonlarına doğru Köprülü ye bağlı bir Türk köyü olan Yukarı Vranovça da 28 Aralık 1944 de günde 15 er dakika olmak üzere Türkçe ve Makedonca radyo programları başlamış. 1945 yılında ise devlet radyosu kurulmuş, 15 dakika süre ile haberler Makedonca dan Türkçe ye çevrilerek yayınlanmıştır. Bu durum 1967 yılına kadar sürmüştür. Üsküp Radyosu nda 1967 yılında Türkçe bölümü kurularak başına İlhami Emin getirilmiştir. Bu tarihten itibaren Türkçe yayın süresi 30 dakikaya [http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-82269/h/cagdasmakedonyaturkedebiyati.pdf], (Erişim Tarihi: 09.12.2011). 44 Kaya, op. cit., s. 258-269. 45 İbid., s.270-272. 46 Baki, op. cit., s.484. 25