ÇYS HAZIRLIĞINDAKİ BİR AYDINLATMA ELEMANLARI TESİSİNDE İÇ ORTAM KİRLENMESİ DÜZELTME ÇALIŞMALARI M.Talha GÖNÜLLÜ Yaşar AVŞAR Ertan ARSLANKAYA Ömer APAYDIN Yıldız Teknik Üniversitesi, Çevre Müh. Bölümü, Beşiktaş 80750 İstanbul Tel: 0212-2597070(2347) Fax: 0212-2619041 gonul@yildiz.edu.tr avsar@yildiz.edu.tr akaya@yildiz.edu.tr apaydin@yildiz.edu.tr ÖZET İşletmede ÇYS kurma hazırlığı yapan bir aydınlatma elemanları tesisinde, iç ortam hava kirletici türleri ve kaynakları tespit edilmiştir. Boyama, polisaj ve zımpara işlerinden kaynaklanan partiküllerin, iç ortam hava kalitesini olumsuz etkilemesi nedeniyle, oluşan partiküller ortamdan uzaklaştırılmıştır. Yapılan ikinci ölçümlerde OSHA standartlarını karşılayacak düzeyde iyileşmenin olduğu görülmüştür. İşitme sağlığına zarar verecek düzeyde gürültü üreten makinelerin kullanıldığı alanlar tespit edilerek, kulak koruyucu kullanılması temin edilmiştir. ANAHTAR KELİMELER: Metal işleme endüstrisi, İç ortam hava kalitesi, partikül, organik buharlar, gürültü. AN IAQ AND NOISE AMENDMENT WORK IN A LIGHTING ELEMENTS PRODUCTION PLANT ABSTRACT In a lighting elements production plant trying to settle up Environmental Quality Management System (ISO 14000), pollutant kinds disturbing of indoor air quality in the plant and their sources were searched. Material preparing area for electostatic dyeing furnace, polishing room and sandpaper room were determined as main IAQ problem sources. By means of some arrangements of pollutant removing or reduction measures, the concentrations of particulate and organic vapors were pulled downward in order to met OSHA Standards. At the last of the work covering a noise research, meanwhile, ear protection equipment were advised for units effecting hearing health adversely. Correction KEY WORDS: Metal processing industry, IAQ, Particulates, Organic vapors, Noise. GİRİŞ ÇYS Standardı çevre problemlerinin nasıl önlenebileceğini belirlemeyi amaçlar. Mükemmeliyete erişmek esastır. Bu maksatla, mekanizma içinde tespit, ölçümlendirme de bulunmaktadır. ÇYS, geri besleme ve sistemi yenilemeyi öngörür. Bu suretle, sürekli olarak en iyiye doğru yol alınmış olunur. Çevre Yönetim Sistemi nin aşamaları:
Sistemin kurulması Sistemin sürdürülmesi şeklinde olup, birinci aşama belgelendirme kontrolleri ve ikinci aşama ise izleme kontrolleri gibi dış kontrollerle anlamlandırılmakta ve kalibre edilmektedir. Bununla beraber, sistemin gelişmesinde en önemli etkenin iç kontroller olduğu, inkar edilemez bir gerçektir[1]. Bu çalışmada, ÇYS kurulması amaçlı olarak, İstanbul-Kağıthane de kurulu bir aydınlatma elemanları üreten tesisi içindeki hava kirleticiler ve gürültü ile ilgili tespitler ve daha sonra yapılan düzeltmeler sonrasında tekrar yapılan ölçümler ile iyileşme düzeyi araştırılmıştır. TESİSİN TANITIMI Tesis Kağıthane-İstanbul da sanayi alanında kurulmuştur. Toplam 107 personel çalışmaktadır. Tesiste yılda takriben 340 bin adet aydınlatma elemanı, armatür vb. üretilmektedir. Bu maksatla alüminyum ve saç malzemeler başta olmak üzere çok metal malzemeler kullanılmaktadır. Tesis, yapısı itibariyle, metal eşya üretim sınıfına girmektedir (SIC 381). Tesise ait işletme akım şeması Şekil 1 de verilmiştir. Şekil 1. Tesis işletme akım şeması İşletme iç ortamındaki olumsuzluklar ile ilgili olarak, iç ortam hava kalitesi ve gürültü oluşması incelenmiştir. İç ortam hava kalitesinin partikül ve organik buharlarla bozulduğu birim veya noktalar olarak: 1. Boyahane ünitesi (partiküller) 2. Zımparahane (partiküller) 3. Polisaj Ünitesi (organik buharlar ve partiküller) belirlenmiştir.
Boyahanedeki partiküller; elektrostatik toz boyanın metal parçalara boya tabancası ile püskürtülmesi esnasında oluşmaktadır. Zımparahanede, çark taşı ile zımparalanan metallerden yayılan metal tozları kapalı odada havada birikmektedir. Polisaj kısmında ise, metal malzemelerin cilalanması esnasında fırçalardan cila tozları havaya yayılmaktadır. Bu odada metal malzemeleri temizlemek maksadıyla bir adet benzin dolu kabın ortama organik buhar yaydığı da tespit edilmiştir. Bilindiği üzere benzin, çok sayıda organik bileşiklerin bir araya gelmiş halidir. Benzin içindeki moleküler ağırlık bazındaki fraksiyonel dağılım takriben Tablo 1 deki gibidir. Tablo 1. Normal benzinin fraksiyonel dağılımı İzobütan : 0,755 n-bütan : 0,151 toluen : 0,143 ksilen : 0,083 2-metil-2-bütan : 0,063 n-pentan : 0,061 İzo pentan : 0,061 1,2,4-trimetil benzen : 0,058 2,3-dimetil bibütan : 0,052 n-heksan : 0,051 n-heptan : 0,044 n-oktan : 0,038 2,2,4-trimetilpentan : 0,038 1,1-dimetil 2-fenil etan : 0,033 2-dimetildekan : 0,028 benzen : 0,022 Metal işleme sektörü olması nedeniyle işletmede gürültüye neden olan bir çok metal şekil verme makinesi bulunmaktadır. MATERYAL VE METOTLAR Partikül ölçümleri SKC 224-PCXR8 marka Personal Aircheck Sampler cihazı yardımı ile yapılmıştır. Numune alma işlemi, OSHA Technical Manual TED 1-0,15A da ölçüm standartlarında belirtilen yönteme göre yapılmıştır[2]. Halihazırda yürürlükte olan 20635 numara ve 14 Eylül 1990 tarih ile Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Toz Mücadelesiyle İlgili Yönetmelik te silika toz için istenen sınır değer 10 mg/m 3 tür[3]. Amerikan OSHA Standards-29 CFR ye göre toplam toz miktarı 15 mg/m 3 ü geçmemelidir[4]. Polisaj kısmında kullanılan benzin içindeki çok sayıdaki bileşikleri temsilen, heksan ve toluen bileşikleri, Accuro Pump ve Drager Short Term Tubes Hexane 100/a ve Toluene 50/a yardımıyla ölçülmüştür. Bu bileşikler için TLV (Threshold Limit Value) değerleri Plunkett (1987) Handbook of Industrial Toxicology kitabına göre[5]: Toluen: 100 ppm Heksan: 50 ppm şeklindedir.
Gürültü ölçümleri ise ilgili mevzuatta belirtildiği üzere data logger imkanı olan HD 9018 Sound Level Meter marka cihaz ile gerçekleştirilmiştir. İLK ÖLÇÜM ÇALIŞMALARI SONUÇLARI İşletmenin değişik noktalarında belirlenen partikül ve organik buhar konsantrasyonları Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. İşletmede belirlenen partikül ve organik buhar konsantrasyonları (15.11.2001) Birim Partikül (mg/m3) Toluen (ppm) Heksan (ppm) Boyahane 32 - - Zımparahane 88 - - Cilahane - 10 33 Türkiye yönetmelik sınırı 10 - - OSHA 15 - - Plunkett (1987) TLV - 100 50 Boyahane ve Zımparahanede ölçülen partikül konsantrasyonları, halihazırda yürürlükte olan Toz Mücadelesiyle İlgili Yönetmelik te silika toz için istenen sınır değer 10 mg/m 3 ve Amerikan OSHA Standards-29 CFR deki toplam toz sınırı 15 mg/m 3 ü geçmiştir. Ölçümü gerçekleştirilen 2 noktadaki iç ortam hava kalitesi çalışanların sağlığı açısından çok önemli derecede olumsuzluğa sahip olması nedeniyle, bu iki noktada ve keza polisaj kısmında oluşan partiküllerin iç ortamdan alınarak uzaklaştırılması gerektiği ortaya çıkmıştır. Organik buhar ölçümleri ile, polisaj ünitesi içinde acil sağlık riski düzeyine erişilmediği görülmüştür. Buna rağmen, işlerin yoğunlaştığı zamanlarda bu düzeye gelinebilme ihtimali nedeniyle ve polisaj ünitesinde çalışanların uzun vadede (kronik) olumsuz etkilenmesi söz konusu olacağından, benzin tanklarının bulunduğu yerlere kirli havayı çeken başlık konulması tavsiye edilmiştir. Bu ölçüm faaliyeti sonucunda işletmeye tavsiye edilen hususlar aşağıdaki gibidir: İşyerinde iç ortam kirleticilerinin henüz kaynakta iken yayılmadan uzaklaştırılması gerekir. Bu suretle, minimum hava hacmiyle daha iyi bir şekilde kirleticiler çekilebilmekte ve hava temizleme maliyeti düşmektedir. Bu tür çekme sisteminde en önde gelen kısım davlumbaz olarak da ifade edilen başlıklardır. Şekil 2 de bazı başlık tertipleri fikir verme amacıyla gösterilmiştir. Başlık, kaynağa mümkün olduğunca yakın yerleştirilmelidir. Hava çekme başlığı, işçinin nefes aldığı seviyeden ve bulunduğu yönden havayı çekmemelidir.
Şekil 2. Bazı örnek başlık tertipleri İşletme içinde gürültü yapan noktalarda yapılan ölçülen gürültü değerleri Tablo 3 de sunulmuştur. Gürültü ölçüm çalışmaları sonucunda, tesisin boyama, ham hazırlık II, sıvama hane, pres hane, kaynak-saç işleme ünitesi ve zımpara hane birimlerinde aşırı düzeyde gürültü değerlerine rastlanılmış, elde edilen bu gürültü düzeylerine işçilerin maruz kalma süreleri dikkate alındığında, işçilerin bu gibi yerlerde kulak sağlığı açısından zarar görmemeleri için işçilerin mutlak surette kulak koruyucu kullanmaları gerektiği belirtilmiştir. Tablo 3. İşletmede ölçülen gürültü değerleri ve işitme sağlığı açısından değerlendirilmesi (15.11.2001). Kaynak Gürültüye Maruz Ölçüm Standart Ölçüm Yeri/ Ünitesi No Kalınan Süre Saat (leqdba) (leqdba) Önlem 1 Montaj 8 saat 75.7 80 2 Ham hazırlık I 6 saat 76.5 92 Gereksiz 3 Kalıphane 3 saat 81.6 97 4 Boyahane 8 saat 80.4 80 5 Ham hazırlık II 4 saat 98.6 95 6 Sıvamahane 8 saat 81.1 80 Kulak koruyucu önlem 7 Preshane 8 saat 87.6 80 alınması gerekmektedir 8 Kaynak-saç işleme 8 saat 95.0 80 9 Zımpara 8 saat 90.8 80
DÜZELTME ÇALIŞMALARI VE YAPILAN İKİNCİ ÖLÇÜMLERİN SONUÇLARI İç ortam hava kalitesi açısından sorunlu üç birimde ilk ölçümlerden sonra aşağıdaki tedbirler alınmıştır: 1. Boyahane ünitesi: Boya kabini dışında yapılan boyamalar kaldırılmıştır. Boyalar tümüyle kabin içinde yapılmaya başlanmıştır. Kabin içinde boyanın asıldığı askı çubuğu kabinin içine doğru takriben 15cm kaydırılarak monte edilmiştir. Kabin içinden tozlar takriben 8000 m 3 /h çekişle önce bir siklon seperatör ve sonrada filtreden geçirilmektedir. Bu toz arıtma kısmında önceki çalışmaya göre bir değişiklik yapılmamıştır. 2. Zımparahane: Taşlama işi pencereye yakın olan zımpara makinesinde yapılmaya başlanmış ve bu makineden çıkan taşlama tozları, oluşan tozun aldığı yolda makine altından davlumbaz ağzı teşkili ile yaklaşık 5000 m 3 /h de çekiş yapılarak ortamdan uzaklaştırılmıştır. Çekilen metal çapakları ve tozlarının fan donatısına zarar vermemesi için fandan önce bir toz kapanı maksatlı bir tertip teşkil edilmiştir. Fandan çıkan hava ise bir bidon içindeki suya çarptırılarak geriye kalan tozların kısmen tutulmasına çalışılmıştır. 3. Polisaj Ünitesi: Ünitedeki 4 adet polisaj makinelerinin hemen altından hava çekişleri ile oluşan tozların çekilmesi sağlanmıştır. Yaklaşık 2000 m 3 /h debide hava çekilmiştir. Çekilen hava yine bir bidon içindeki suya çarptırılarak içindeki partiküllerin su ile tutulması sağlanmaya çalışılmıştır. Bu ünitedeki benzin teknesi kapaklı hale getirilmiş ve üstünde bir davlumbaz teşkil edilerek oluşan organik buharların ortama yayılması engellenmiştir. Yukarda sıralanan düzeltme tedbirlerinden sonra 19. ve 29 Mart.2002 tarihlerinde Tablo 4 teki sonuçlar elde edilmiştir. Tablo 4. İkinci ölçüm sonuçları ve ilk ölçümlerle mukayesesi (19. ve 29.03.2002) Partikül (mg/m3) Toluen (ppm) Heksan (ppm) İkinci ölçüm İkinci ölçüm Birim İlk ölçüm İlk ölçüm İlk ölçüm 19.03.2002 19.03.2002 15.11.2001 15.11.2001 15.11.2001 İkinci ölçüm 19.03.2002 29.03.2002 29.03.2002 29.03.2002 Boyahane 32 13.0 - - - - Zımparahane 88 11.1 - - - - Cilahane - 8.3 10 1 33 5 Türkiye yönetmelik sınırı 10 - - OSHA 15 - - Plunkett (1987) TLV - 100 50 Tablo 4 te belirlenen değerler işçilerin ölçüm esnasında yoğun biçimde çalıştırılması ile elde edildiğinden en olumsuz koşulları yansıtmaktadır. Ölçüm sonuçlarına dayanarak aşağıdaki değerlendirmeler yapılmıştır: - Boyahanede çalışan işçi, yapılan çalışma düzenlemesi ve kabin içindeki boyanacak malzeme askısının kabin içine doğru kaydırılmış olması gibi tedbirler ile yaklaşık 2.5 kez rahatlatılmıştır. A.B.D. OSHA standardını sağlamış olmakla beraber, ilgili birimde çalışan işçinin ülkemiz yönetmeliğine göre yine de iyileştirilecek koşullarda çalıştırılmak durumunda olduğu belirlenmiştir. Bu ünitedeki toz boyama kabini fan gücünün artırılması ve sık bakımla aynı performansta tutulmasının gerektiği sonucuna varılmıştır.
- Zımparahanede oluşan metal tozlarının işçiye ulaşan kısmının yaklaşık 8 kat azaldığı görülmektedir. Ancak Ülkemiz yönetmelik sınır değeri 10 mg/m 3 nin altına inilemediğinden; oluşan tozları çekiş biçiminde ve çekiş yapan davlumbaz ağzında düzenlemeler yapılarak durumun iyileştirilmesi gerektiği belirlenmiştir. - Önceki çalışmada ölçülmeyen polisaj kısmındaki işçilere ulaşan partikül miktarı yönetmelikte istenen sınır değerin altında belirlenmiştir. - Polisaj birimindeki organik buharları azaltmak için yapılan düzenlemelerin ölçülen iki bileşikte sırasıyla: 10 ve 7 kat azaltma sağladığı tespit edilmiş olup, iç ortam havasında önemli bir rahatlatma sağlamıştır. Birinci ölçümlerde elde edilen gürültülerin, kulak koruyucular ile önlenemez derecede yüksek gürültüler olmaması nedeniyle, gürültü kaynaklarında gürültü oluşumunu azaltıcı tedbir alınmasına gerek duyulmamış ve ikinci ölçümler esnasında gürültü ölçümleri tekrarlanmamıştır. SONUÇ ÇYS, işletmelerin kendilerini sürekli düzenleme ve geliştirme imkanı sağladığında dış çevreye olan olumlu katkıları yanında, iç ortamda bulunan çalışanlar için de sağlıklı ve rahat çalışma ortamlarının oluşmasına neden olan bir olumlu katkısı söz konusu olmaktadır. Bu çalışmada ele alınan metal işleme sektörü örneği tesiste, boyama, polisaj ve zımpara işlerinin gerçekleştirildiği iç ortam havasındaki partiküller ve organik buharların azaltılması çabalarında önemli başarılar temin edilmiştir. Ölçüm sonuçlarına göre, işletmede tümüyle OSHA sınır değerleri sağlanmıştır. Buna rağmen, aynı birimlerdeki partikül konsantrasyonların daha da düşürülmesi için tavsiyede bulunulmuştur. Tesiste işitme sağlığını olumsuz yönde etkileyecek düzeyde gürültüye sahip olan kısımlarda işçilerin kulaklık kullanması gerektiği belirtilmiştir. KAYNAKLAR 1. Gönüllü,M.T. (2001), Endüstriyel Kirlenme Notları, Yıldız Teknik Üniversitesi 2. OSHA, (1999), Personal Sampling for Air Contaminants, OSHA Technical Manual TED 1-0.15A, New York 3. Resmi Gazete, 20635 numara ve 14 Eylül 1990 tarih, Toz Mücadelesiyle İlgili Yönetmelik 4. OSHA Standards-29 CFR 5. Plunkett (1987) Handbook of Industrial Toxicology, 3rd Ed., Chemical Publ. Co., Inc.