Ekonomi II 19.Para ve Bankacılık Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.
2 19.1.Paranın Tanımı ve Fonksiyonları Para, mal ya da hizmet karşılığı bir ödeme aracı olarak kullanılan herhangi bir nesnedir. Günümüzde para daha çok, kağıt para, madeni para ve banka mevduatından oluşur. Banka mevduatı, tasarruf sahiplerinin banka hesaplarında bulunan paraları olup, temel olarak vadeli ve vadesiz mevduat diye ikiye ayrılır. Dar anlamdaki para, tedavüldeki kağıt ve madeni paralar ile vadesiz mevduattan oluşur.
3 19.1.Paranın Tanımı ve Fonksiyonları Paranın üç önemli fonksiyonu vardır. Değişim aracı, değer ölçüsü ve değer muhafazası 1.Değişim (Mübadele) Aracı: Para, mal ve hizmet alışverişinde bir değişim aracı olarak kullanılır. Paranın, taşınabilirlik, dayanıklılık, bölünebilirlik ve genel kabul görme özelliklerine sahip olması beklenir. Bu özellikleri, paranın mübadeleyi ve ticareti kolaylaştırır ve hızlandırır.
4 19.1.Paranın Tanımı ve Fonksiyonları 2.Değer Ölçüsü Olmak Fonksiyonu Mal ve hizmetlerin değeri fiyatları ile ölçülür. Fiyat da para cinsinden belirtilir. Böylece, para çeşitli mal ve hizmetlerin değerlerini ve birbirlerinin göreceli değerlerini belirler. Örneğin, bir ayakkabı fiyatına iki gömlek alınabilir 3.Değer Muhafazası Fonksiyonu İnsanlar gelirlerinin bir kısmını harcamayıp tasarruf edebilirler. Bu tasarrufları ile, şimdi satın alabilecekleri mal ve hizmetleri daha ileri bir tarihte satın alabilir. (fiyatların değişmeyeceği varsayımıyla)
5 19.1.Paranın Tanımı ve Fonksiyonları Gerçek hayatta ise fiyatlar değişir. Fiyat düzeyinde bir artış olmuş ise paranın değer muhafazası fonksiyonu yerine gelmemiş olur. Bu nedenle, tasarruf sahipleri genelde elindeki parayı atıl bırakmayıp, bankaya yatırırlar ve karşılığında faiz alırlar. Faiz oranı, fiyat düzeyindeki artış (enflasyon) oranına eşit ise tasarruflarının değeri aynen muhafaza edilmiş, faiz oranı enflasyon oranından fazla ise tasarruflarının değeri artmış, faiz oranı enflasyon oranından az ise tasarruflarının değeri azalmış olur.
6 19.1.Paranın Tanımı ve Fonksiyonları Bunun yanı sıra, paranın bir ekonomi politikası aracı olarak kullanılmaktadır. Yani, ekonomide bir durgunluk olduğunda para miktarını arttırılmak enflasyon olduğunda da para miktarı kısılmak suretiyle ekonomide istikrar ve tam istihdam gelir düzeyi elde edilmeye çalışılır.
7 19.2.Paranın Kısa Bir Tarihi İlkel toplumlarda ticaret, mal takası şeklindeydi. İnsanlar istedikleri malları kendi ürettikleri mallar ile değiştirmekte güçlüklerle karşılaştıklarından, zaman içinde bir değişim aracı olarak parayı keşfettiler. İlk madeni paralar M.Ö.7.yüzyılda Lidya da basıldı.
8 19.2.Paranın Kısa Bir Tarihi Paranın evriminde ikinci önemli aşama kağıt paranın ortaya çıkışıdır. Ortaçağın sonlarına doğru bazı İtalyan şehir devletlerinde altın paranın yerine kullanılan sertifikalar ile başlamış denebilir.
9 19.3.Para Arzının Tanımlanması Farklı tanımlanmalar vardır. M1=Dolaşımdaki para+vadesiz Mevduat M2=M1+Vadeli Mevduat M2Y=M2+Döviz Tevdiat Hesapları M3=M2+Resmi Kuruluşlar Mevduatı+TCMB deki Diğer Mevduat M3Y=M3+Döviz Tevdiat Hesapları Dolaşımdaki Para: Dolaşımdaki (bankadakiler dışındaki) kağıt ve madeni paralardır. Vadesiz Mevduat:Resmi kuruluşların dışındaki bütün vadesiz mevduatlar. Bankalar vadesiz mevduat için az bir faiz verebilirler.
19.3.Para Arzının Tanımlanması Vadeli Mevduat: Resmi Kuruluşların mevduatı dışındaki bütün vadeli mevduatı kapsar. Bankalarda vadeli mevduatı olanlar, normal olarak, vadesi dolmadan paralarını bankadan çekemezler; çekmek isterlerse vade sonunda alacakları faizi alamazlar. Döviz Tevdiat Hesapları: Tasarruf sahiplerinin bankalardaki döviz hesapları olup, vadesiz ise istenildiği an, vadeli ise vade sonunda bankadan çekilebilir. Türkiye de insanlar tasarruflarının değer muhafazası (enflasyondan korunması) için bazen döviz satın alıp bankalara yatırırlar. Para teorisi ve para politikası ile ilgili analizlerde para arzı için daha çok M1 ve M2 kullanılır. 10
19.4.Bankacılık Sistemi Türk bankacılık sistemi, T.C.Merkez Bankası, ticaret, kalkınma ve yatırım bankalarından oluşur. 19.4.1.Merkez Bankası ve Fonksiyonları Bir ülkenin para otoritesi o ülkenin merkez bankasıdır. Kağıt para ve madeni para (bozuk para) basma yetkisi merkez bankasında aittir. Ülkenin altın ve döviz rezervlerini yönetmek de merkez bankasının sorumluluğundadır. MB nın 4 temel fonksiyonu vardır. Ticari bankalara bankerlik yapmak, devlet için bankacılık yapmak, para piyasalarını düzenlemek ve fiyat istikrarı için para arzını kontrol etmek. 11
19.4.Bankacılık Sistemi 1.Ticari Bankalara Bankerlik: MB, ticari bankaların mevduatlarını kabul eder ve istenildiği zaman bu paraları başka bankaya transfer eder. Likidite sıkıntısı çeken ticari bankalara kısa dönem krediler açar. Bu krediler için uygulanacak faiz oranına reaskont oranı denir. 2.Devlet İçin Bankacılık: Devlet, fonlarını merkez bankasında muhafaza eder ve harcamaları merkez bankasındaki fonları kullanmak suretiyle gerçekleştirir. Böylece, merkez bankası devletin alacaklarını tahsil eder ve giderlerini öder. 3.Para Piyasalarını Düzenlemek: Merkez Bankası para piyasalarının en iyi şekilde çalışması ve banka iflaslarını önlemek için para piyasalarını denetler, gerekli yasal düzenlemeleri yapar. 12
13 19.4.Bankacılık Sistemi 4.Para Arzını Kontrol: Hükümetler para politikalarını merkez bankaları aracılığıyla yürütür. Para arzının artırılması veya azaltılması, faiz oranlarını ayarlanması gibi düzenlemeleri yapmak.
14
15 19.4.2.Ticari Bankalar Ticari bankaların temel fonksiyonları mevduat kabul etmek ve bu mevduatı paraya ihtiyacı olanlara borç olarak vermektir. Ticari bankalar, kendilerine yatırılan paralar için bir faiz öderler ve kredi şeklinde verdikleri borçlar için de bir faiz alırlar. Kredi faizleri mevduat faizlerinden fazladır. Ticari bankalar, genelde, paraya ihtiyacı olanlara kısa dönem (1 yıl) krediler verirler ve bono gibi bir yıldan kısa vadeli tüm finansal enstrümanlara aracılık yaparlar. Ticari bankaların faaliyet gösterdikleri mali piyasalara para piyasaları denir.
16 19.4.3.Kalkınma ve Yatırım Bankaları Ekonomik açıdan yatırımlara ihtiyaç vardır. Firmalar yatırım için uzun dönemli borç para ihtiyaçlarını kalkınma ve yatırım bankalarından alırlar. Bu bankaların faaliyet gösterdiği mali piyasalar sermaye piyasaları olarak adlandırılırlar. Bu piyasalarda, hisse senetleri ve uzun vadeli tahviller alınıp satılır.
17
19.5.Bankacılık Sisteminde Kaydi Para Yaratılması Ticari bankalar kendilerine yatırılan mevduatın bir kısmını merkez bankasına rezerv olarak yatırmak zorundadırlar. Bu miktarı merkez bankası belirler, ve bu rezerv oranına zorunlu karşılık oranı veya karşılık oranı adı verilir. 18
19 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA baltufan@yahoo.com http://tufanbal.net