Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 19 (3), 243-257, 2007 19 (3), 243-257, 2007 Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma Arzu CANSARAN 1, Ömer Faruk KAYA 2 ve Cengiz YILDIRIM 1 1 Amasya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı, Amasya 2 Harran Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Botanik Anabilim Dalı, Şanlıurfa kardelen112@gmail.com (Geliş/Received:05.02.2007; Kabul/Accept:08.03.2007) Özet: Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler köyleri arasında halkın değişik alanlardaki bitki bilgisini belirlemeye yönelik etnobotanik çalışmaları, Eylül 2004 Mart 2006 tarihleri arasında sürdürülmüştür. 2 kişilik bir ekiple aralıklı olarak toplam 15 gün, 20 kaynak kişi ile görüşülmüş, 170 bitki örneği toplanmış ve etnobotanik özellikleri ortaya konmuştur. Bu örneklerden 10 u Türkiye ye endemik olup toplam 106 takson belirlenmiştir. Bazı örtüşen kullanımlar (özellikle gıda bitkileri ile tıbbi bitkiler arasında) da olmakla birlikte 59 gıda, 14 ilaç, 6 yakacak, 7 yem ve 20 el sanatlarında kullanımın yanı sıra 18 bitki türünün de farklı alanlarda yararlı oldukları saptanmıştır. Alandan; farklı bitki kullanımlarına ilişkin 136 kullanım biçimi (reçetesi) derlenmiştir. Ayrıca kullanımları saptanamayan ancak yerel adları tespit edilen 8 bitki de genel bitki listesine eklenmiştir. Anahtar Kelimeler: Karadeniz Bölgesi, Amasya, Etnobotanik. An Ethnobotanical Study (Amasya/Gümüşhacıköy) Between the Vicinity of Ovabaşı, Akpınar, Güllüce and Köseler Villages Abstract: The aim of this ethnobotany research carried out between September 2004 and March 2006 was to determine the population s use of plants for various purposes in Ovabaşı-Akpınar-Güllüce-Köseler villages, Gümüşhacıköy, town of Amasya. A team of 2 worked periodically for total 15 days. During this period 20 local people were interviewed and 170 plant samples were collected. 10 of these plants are endemic to Turkey and total 106 taxa were determined. Although there were some overlapping uses (especially between food and medicinal plants) 59 plants were used for food, 14 for medicinal purpose, 6 as fuel, 7 as animal feed and 20 for hand-crafts, as well as 18 plant species useful for diverse purposes. From the area 136 recipes were collected. On the other hand, 8 plants were listed in the general plant list although their use were not determined but their local names were well-known. Keywords: Black Sea Region, Amasya, Ethnobotany. 1. Giriş Kısaca insan-bitki etkileşimi şeklinde tarif edebileceğimiz etnobotanik araştırmalar, deneme yanılma yoluyla edinilmiş ve uzun bir zaman sürecinde nesilden nesile aktarılarak günümüze ulaşmış çok değerli bilgileri içerirler. Etnobotanik konusundaki ilk yayın; etnobotanik teriminin de ilk kez kullanıldığı The purposes of Ethnobotany (Harsberger) adlı eserdir [1]. Amasya ilinde; Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler köyleri arasında Eylül-2004 ile Mart- 2005 tarihleri arasında gerçekleştirilen bu etnobotanik çalışma ile, yöre halkının hangi tür bitkilerden hangi amaçlarla (beslenme, insan ve hayvan tedavisi, boya yapımı, nazara karşı; süs ve çit bitkisi, yem, yakacak bitkileri olarak vb.) ve nasıl yararlandıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Amasya ilinde etnobotanik alanında en eski çalışma, Alpınar ın (1979) çalışmasıdır [2]. Bundan başka Amasya da, Fujita ve arkadaşlarının (1995) [3], Cansaran ve Kaya nın (2007) [4], Ezer ve Mumcu-Arısan ın (2006) 243
A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım [5] araştırmaları olmuştur. Amasya ya yakın bölgelerde bunların dışında da birtakım etnobotanik çalışmalar yapılmıştır [6-10]. Araştırma yapılan yerleşim alanlarının rakımları altimetre ile ölçülmüştür. Buna göre Ovabaşı: 1200 m, Akpınar: 1300 m, Güllüce: 1400 m, Köseler: 1100 m yüksekliğindedir. Amasya Valiliği nden öğrenilen bilgilere göre [11] araştırılan alanlardaki nüfus sayıları da aşağıdaki gibidir: Ovabaşı (Gümüş bucağı): 437 (Erkek: 208, Kız: 229); Akpınar (Gümüş bucağı): 28 (Erkek: 17, Kız: 11); Güllüce (Gümüş bucağı): 50 (Erkek: 31, Kız:19 ); Köseler (Gümüş bucağı): 523 (Erkek: 258, Kız: 265). Amasya ili, Kuzey Anadolu ve İç Anadolu nun sınırı üzerindedir [12]. Araştırma alanı olarak seçilen Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler köyleri (Gümüşhacıköy-AMASYA), Amasya il merkezinin batısında olup, Amasya ve Çorum illeri sınırında yer alan Eğerli Dağı (1767 m.) üzerindedir. Türkiye florasındaki kareleme sistemine göre ise A5 karesi içerisine girmektedir [13]. Araştırma alanının topoğrafik yapısını gösteren harita Şekil 1. de verilmiştir. Orta Karadeniz bölgesinin güneyinde yer alan Amasya ili diğer Karadeniz illerine nazaran sert bir iklime sahiptir. Bununla beraber Amasya bölgenin diğer illeriyle kıyaslanırsa kurak sayılır. İl içinde yağış kuzeyden güneye inildikçe azalmaktadır [14]. Kısacası Amasya da geçit bölgesi iklimi egemendir. Genellikle ılıman olan olan iklim bazen Karadeniz, bazen de İç Anadolu karasal iklim özelliğini gösterir. Bununla birlikte alanın jeolojisi, topografik ve orografik yapısı da bölgenin iklimi üzerinde etkili olmaktadır. Amasya da Emberger e göre yarı kurak Akdeniz iklim katı (kışı son derece soğuk) hâkimdir [15]. İklim katı belirlenirken; Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünden alınan, Amasya ya ait 29 yıllık (1975-2003) meteorolojik verilerden yararlanılmıştır [16]. Şekil 1. Araştırma alanının topoğrafik haritası 244
Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma Çalışma sahasını içerisine alan Amasya da, daha çok flora çalışmaları yapılmıştır [12,17-20], vejetasyon çalışmaları ise birkaç tane olup [20, 21] devam etmekte olanları da mevcuttur. Çalışma sahasının vejetasyonu; yüksekliğe, coğrafi konuma ve iklim yapısına bağlı olarak değişiklikler göstermektedir. Alandaki orman vejetasyonu bazı kesimlerde güzel bir gelişim gösterirken bazı kesimlerde de oldukça tahrip edilmiştir. Bu tahrip alanlarında ise bazen bozuk orman, bazen de step vejetasyonları yayılış göstermiştir. Örneğin; Köseler köyü civarında 1200-1250 m. lerde Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica - Pinus sylvestris var. hamata karışık ormanları yer alırken, Ovabaşı köyü nde 1200 m. de Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica ormanları görülür. Ouercus macranthera ssp. syspirensis, Populus tremula, Carpinus betulus, Acer campestre ssp. campestre, Rhus coriaria alanda yaygın olan çalı türleridir. Step vejetasyonunun alandaki yaygın türü ise Astragalus microcephalus tur [21]. Jeolojik açıdan bakıldığında çalışma alanında Eosen; volkanik fasiyesler yaygın olup yer yer Holosen; yeni alüvyonlara da rastlanmaktadır [22]. Toprak açısından bakıldığında ise alanda iki tip toprak yaygındır. Bunlar daha çok Köseler ve Güllüce köylerinde yaygın olan kahverengi orman topraklarıyla, Ovabaşı ve Akpınar köylerinde yaygın olan kahverengi topraklardır [21]. 2. Materyal ve Metot Bu çalışmada Amasya ilinde Etnobotanik Alan Araştırması gerçekleştirilmiştir. Alan araştırmaları Eylül 2004 Mart 2006 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Alanda 20 kaynak kişi ile görüşülmüş ve alandan 170 bitki örneği toplanmıştır. Köylere; ilkbahar, sonbahar ve yaz aylarında 3 er kez ziyaret yapılmış; kış aylarında ise 1 er kez gidilmiştir. Bu ziyaretlerde o yörelerde kalınmamış, ancak oralarda konaklanılan süreler içerisinde (gün boyunca), hemen her an halktan bilgi edinilmeye çalışılmıştır. Teşhis işlemleri esnasında Türkiye Florası ndan [13,23,24] yararlanılmıştır. Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar- Güllüce ve Köseler köylerinde bire-bir görüşme yoluyla bitkilerin kullanılış şekilleri ve varsa yerel isimleri öğrenilmiştir. Soru formu, yeri, bitkinin latince adı, yerel adı, hangi amaçla kullanıldığı, kullanılan kısmı ve kullanım şekli kısımlarından oluşmaktadır. Ayrıca formun üst tarafında görüşme tarihi, yerleşim alanının adı ve görüşülen kişinin adı da belirtilmiştir. Daha sonra tüm yerleşim alanlarından toplanan bilgiler içerisinden sırayla gıda, tıbbi, yakacak, yem, el sanatları, yararlı-zararlı ve diğer amaçlar için kullanılan bitkiler çıkartılarak derlenmiştir. Bitkilerin kullanım kodları verilirken TÜBA- TÜKSEK kapsamında Buldan da yapılan Etnobotanik Pilot Projesi [25] esas alınarak düzenlenen sisteme uyulmuştur (Tablo 1). Bitkilerin kullanılan kısımları ise AMASYA İli Etnobotanik Alan Araştırması 2005 (Amasya Merkez İlçesi, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş köyleri ile Yassıçal ve Ziyaret beldelerinde) [7] esas alınarak aşağıdaki gibi kodlanmıştır (Tablo 2). 245
A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım Tablo 1: Bitki grubu/ kullanımı (Bitkilerin Kullanım Kodları) I. GIDA BİTKİLERİ Yaprak ve filizleri yenilenler- 01 Kök ve gövdeleri yenilenler- 02 Yumruları yenilenler- 03 Meyve ve tohumları yenilenler- 04 Mantarlar- 05 Çiçekleri yenilenler- 06 Çay olarak kullanılanlar -07 Baharat olarak kullanılanlar- 08 Diğer (bitki özleri, sakız, maya vb.)- 09 II. İLAÇ OLARAK YARARLA NILANLAR (ŞİFA BİTKİLERİ) İnsan tedavisinde- 01 Hayvan tedavisinde- 02 III. YAKACAK OLARAK YARARLA NILANLAR IV. YEM OLARAK YARARLA NILANLAR V. EL SANATLARINDA YARARLANILAN BİTKİLER Doğal boyamada kullanılan (boyar madde ve mordanlar)- 01 Hasır örme- 02 VI. DİĞER YARARLI BİTKİLER Çatı örtüsü, çardak, çit bitkileri- 01 Yağ elde edilenler (sığla, defne gibi)- 02 Sepet örme-03 Katran- 03 Süpürge- 04 Ağaç işleri (kap, kaşık, kovan, baston, oyuncak,ağızlık, müzik araçları)- 05 Tespih, boncuk-06 Nazarlık- 07 Diğer (ip, alet sapı, hediyelik eşya vb.)- 08 Zamk, tutkal- 04 Uyuşturucu, yatıştırıcı- 05 Muska, büyü, tütsü- 06 Kuş, balık avında kullanılanlar- 07 Süs bitkileri- 08 Gölge vericiler- 09 Böcek kovucu, öldürücüler- 10 Küf ve mantara karşı- 11 Sabun- 12 Arıların bal aldığı bitkiler- 13 Erozyona karşı kullanılanlar- 14 Su kurutma ve temizleme- 15 Sosyal kullanımlar (çocuk oyunları, süslenme)- 16 Rüzgâr kesiciler- 17 Diğer (kuluçka, dölleme)- 18 VII. YARARLI / ZARARLI KABUL EDİLEN BİTKİLER Zararlılar- 01 Bir başka yararlı bitkiye işaret edenler- 02 Hayvanların sevmediği,yemedi ği bitkiler- 03 Zehirli olduğu bilinen, zehirli olduğuna inanılan bitkiler- 04 Güzel kokusuyla sevilenler- 05 Kötü kokan bitkiler ve kötü koktuğu için ad verilenler- 06 Dış görünüşüyle adlandırılanlar-07 Çok görüldüğü bir yere dayanarak isim verilenler- 08 Diğer (mevsimsel işaretler)- 09 246
Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma Tablo 2. Bitkilerin Kullanılan Kısımları A Tüm bitki B C D E F G H I K L Kökleri Toprak-altı gövdesi Gövdesi Yaprakları-filizleri Çiçekleri Meyvesi Tohum Diğer Mantar Liken Ca Yumru gövde Cb Rizom Cc Soğan Cd sert soğan Ia Öz Ib Kabuk Ic Latex Id Reçine Ie Kozalak If Katran Daha sonra familyalarına göre alfabetik olarak sıralanan bitkiler sonuçlar kısmında verilmiştir (Tablo 3). Bitki taksonlarının otörleri yazılırken Authors of Plant Names isimli eserden [26] kontrol edilmiştir. Alandaki endemik bitkiler ise Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı ndan [27] kontrol edilerek verilmiştir. Bu çalışmada ayrıca; bir bitkinin farklı kullanımları var ise hepsi de alt alta yazılmıştır. Bu arada, halk tarafından farklı amaçlarla kullanılmasalar bile, ülkemizde bitkilerimizin yöresel adları konusunda büyük bir eksiklik olduğu görüldüğü için, sadece yerel isimleri tespit edilebilen bitkiler de kullanımı saptanamayan ancak yerel ad verilenler olarak asıl listeye eklenmiştir. 3. Sonuçlar 3. 1. Genel Bulgular Eylül 2004 ile Mart 2006 tarihleri arasında yürütülen bu çalışma neticesinde 136 kullanım biçimi (reçetesi) derlenmiştir. Kullanımı saptanamayan ancak yerel adları tespit edilen bitkilerin de asıl listeye eklenmesiyle 106 takson değerlendirilmiştir (Tablo 3). Değerlendirilen toplam 106 bitki taksonunun 95 i doğal, 11 i de kültür bitkisidir. Genel olarak bitkilerin 4 ü Akdeniz, 10 u Avrupa-Sibirya, 8 i de İran-Turan fitocoğrafik bölgesi elementidir. Bazı örtüşen kullanımlar da olmakla birlikte, kullanım alanlarına göre bitki sayıları şöyledir: Gıda (59), İlaç (14), Yakacak (6), Yem (7), El sanatları (20), diğer yararlı bitkiler (15), yararlı/zararlı kabul edilen bitkiler (3), kullanımı saptanamayan ancak yerel ad verilenler (8). Tüm bitkilerin % 9.43 ü (10 tanesi) endemiktir. Endemik türlerin kullanımı Dünyanın başka hiçbir yerinde saptanamayacağından bu türlerin yerel olarak nasıl kullanıldıklarının bilinmesi kültür tarihi açısından olduğu kadar, gerektiğinde koruma önlemleri alınması açısından da önemlidir [25]. 247
A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım Tablo 3. Amasya Gümüşhacıköy (Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler Köyleri Arasında) Etnobotanik Çalışmasında Belirlenen Bitki Listesi Endemizm Familyası Cins/Tür adı Yerel adı Kullanıla Kullanım ve Örnek no n kısım kodu fitocoğrafik bölge 1 Divisio: ASCOMYCOTA Morchella sp. kuzu göbeği K I05 3355-B - 2 ACERACEAE Acer campestre L. ssp. akçaağaç D(genç) V08 (alet 4296 - campestre sapı) 3 AMARANTHACEAE Amaranthus retroflexus L. kelce/ karagöz E I01 3272 - otu 4 ANACARDIACEAE Rhus coriaria L. tetre / tetire/ D(genç),E II01 4317 - sumak 5 APIACEAE Conium maculatum L. baldıran otu A VII04 4309-6 7 8 9 10 11 ASTERACEAE Anthemis cretica L. ssp. argaea (Boiss.&Ball) Grierson A. cretica L. ssp. umbilicata (Boiss.&E. Huet) Grierson Cichorium intybus L. Helichrysum plicatum DC. ssp. plicatum Scorzonera cana (C.A.Mey.) H. Hoffm. var. jacquiniana (W. Koch) Chamb. Scorzonera pseudolanata Grossh. papatya F I07 4311-A End./ Ir.- Tur. El. papatya F I07 4342 - çıtlık yayla çiçeği tekelcan / teke sakalı Ic I09 (sakız) 4326 - A V04 F I07 4339 - II01 E I01 4337 - Pırçalak başı E I01 3377-12 Tanacetum vulgare L. koyun gözü F I07 4324-13 Tragopogon aureus Boiss. yemlik E I01 3378 End. 14 Tripleurospermum callosum koyun gözü F II01 3379 End. (Boiss.&Heldr.) E. Hossain 15 BERBERIDACEAE Berberis crataegina DC. kızamık E I01 3269-16 Berberis vulgaris L. kızamık D(genç) V04 3365 - BORAGINACEAE Anchusa leptophylla dikencik / E I01 3357-17 Roem.&Schultes ssp. leptophylla dikenli ot II01 18 BRASSICACEAE Capsella bursa pastoris kuş ekmeği / E I01 4343-B - (L.) Medik. kuşkuş 19 *Lepidium sativum L. ssp. tere E I01 - sativum A V04 20 Sinapis arvensis L. namzan A VII04 4180-B - CAPRIFOLIACEAE Lonicera caucasica Pall. kurt kulağı D (genç) V04 4180-A End. 21 ssp. orientalis (Lam.) Chamb.&Long 22 CARYOPHYLLACEAE Silene vulgaris (Moench) Garcke var. vulgaris gıcırdayık / gıcır tavuk E I01 3271-23 24 25 26 27 Stellaria media Vill. ssp. media (L.) Vill. gaz gursağı E I01 4318-B - CHENOPODIACEAE *Atriplex hortensis L. keskin A V04 - süpürgesi *Beta vulgaris L. provar. kocabaş / şeker E I01 - altissima (Döll) J. Helm pancarı Chenopodium album L. ssp. album var. album CORNACEAE Cornus mas L. kiren G 28 Cornus sanguinea L. ssp. australis (C.A.Mey) Jav. 29 CORYLACEAE Carpinus orientalis Mill. ssp. orientalis B(yumru) I02 aşlı sirken E I01 3358 - kiren isirin G D D(genç) I04 II02 I04 II02 III VI01 4344-A Euro.- Sib. El 4341 Euro.- Sib. El 4306-248
Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma 30 31 32 33 Corylus avellana var. avellana fındık D(genç) V08 (alet sapı) VI01 V03 4305 - G I04 kader çiçeği A VII09 4323 End. CRASSULACEAE Sempervivum brevipilum Muirhead CUCURBITACEAE Bryonia alba L. sarmaşık / E I01 3374 Euro.- Sib. El ineğimsağma CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L. ssp. ardıç Ie II01 4331 - oxycedrus ELAEAGNACEAE *Elaeagnus angustifolia L. iğde G I04-34 D(genç) V07 V06 (tespih) 35 FABACEAE Astragalus microcephalus keven A IV 4299 Ir.- Tur. El. Willd. 36 A. podperae Sirj. keven A IV 4315 Ir.- Tur. El. 37 Colutea cilicica Boiss. & patlangaç G VI16 4300 - Bal. 38 *Vicia anatolica Turril fiğ A IV - 39 Vicia cracca L. ssp. cracca dağ yoncası A IV 3361-B Euro.- Sib. El 40 *Vicia ervilia (L.) Willd. burçak A IV - 41 FAGACEAE Quercus robur L. ssp. robur. D III 4344-B Euro.- Sib. El Q. hartwissiana Steven. D(genç) V08 (alet 3371-B - 42 sapı) D III Q. macranthera Fisch &. G VI 16 (çoc. 4332-B End. 43 C.A. Mey. ex Hohen. ssp. Oy.) syspirensis (G. Koch) Menitsky D III 44 GERANIACEAE Erodium ciconium katır tırnağı E I01 4390 - (L.)L Hér. 45 Erodium cicutarium katır tırnağı E I01 4391 - (L.)L Hér. ssp. cicutarium 46 Geranium macrostylum deve dabanı Ca I03 3368 E. Medit. Boiss. (mt.) El. 47 HYPERICACEAE Hypericum perforatum L. kantoron E,F I07 3391-A - 48 IRIDACEAE Crocus ancyrensis (Herbert) çiğdem Cd I03 4389 End./ Ir.- Tur. Maw El. JUGLANDACEAE *Juglans regia L. ceviz D(genç) V05-49 (oyuncak) 50 LAMIACEAE Mentha longifolia (L.) Huds. ssp. longifolia 249 su nanesi / dağ nanesi G I04 E I08 4311-B - 51 Salvia sclarea L. ellik otu E VI18 4314-B - 52 Salvia tomentosa Mill. ellik otu E VI18 3373 Medit. El. 53 Salvia virgata Jacq. ellik otu E VI18 4312-B Ir.- Tur. El. 54 Teucrium chamaedrys L. ssp. chamaedrys cipkesen E II01 4178-55 56 Thymus sipyleus Boiss. ssp. kekik E I08 4325 - rosulans (Borbas) Jalas E,F I07 LILIACEAE Allium atroviolaceum Boiss. körmen E I01 4316-B - Allium scoradoprasum L. körmen E I01 4316-A - 57 ssp. rotundum (L.) Stearn 58 LORANTHACEAE Viscum album L. ssp. album gökçek E II01 4338-B - MALVACEAE Alcea apterocarpa (Fenzl) fatmagül A VI08 4335-B End./ Ir.- Tur. 59 Boiss. El. 60 Malva neglecta Wallr. kömeç E I01 3273 - ORCHIDACEAE Cephalanthera rubra (L.) şelep Ca I03 4310-B - 61 Rich.
A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım Dactilorhiza romana (Seb.) şelep Ca I03 4313-B Medit. El. 62 Soo ssp. romana Orchis mascula (L.) L. ssp. şelep Ca I03 4334 E. Medit. El. 63 pinetorum (Boiss.&Kotschy) E.G. Camus 64 PAPAVERACEAE Chelidonium majus L... A(özsu) II01 4335-A - Papaver lacerum Popov gelin eli / gelin E I01 4312-A - 65 parmağı 66 *Papaver somniferum L. haşhaş H I04 - Roemeria hybrida (L.) DC. haşhaş oynaşı E I01 4314-A - 67 ssp. hybrida PINACEAE Pinus nigra J.F. Arnold ssp. çam Id I09 (sakız) 4297 - nigra var. caramanica (Loudon) Rehder E I07 D(özsu) II01 68 D III Ie VI16(çoc. Oy.) If VI03 Pinus sylvestris L. var. çam Id I09 (sakız) 4298 - hamata E I07 Steven D(özsu) II01 69 D III Ie VI16(çoc. Oy.) If VI03 PLANTAGINACEAE Plantago major L. ssp. yaprağı bağ / E I07 4310-A - major bağ otu 70 71 PLUMBAGINACEAE Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss. var. acerosum II01 A IV 4304-72 POACEAE Hordeum bulbosum L. arpa A IV 4313-A - 73 *Zea mays L. mısır G(kabuk) V02 - G I04 74 POLYGONACEAE Polygonum aviculare L. telli E I01 4301 - Polygonum cognatum madımak / E I01 4307-75 Meisn. madımak pancarı Rumex patientia L. yağlı (sümüklü) E I01 3369-76 efelik / sarma efeliği Rumex scutatus L. ekşimik / E I01 4322-77 ekşimük / ekşi efelik 78 PORTULACACEAE Portulaca oleracea L. ssp. oleracea pirpürüm / soğukluk E I01 4330-79 80 81 ROSACEAE Cotoneaster nummularia Fisch.& C.A. Mey. sıçan kulağı D(genç) V04 4182 - Crataegus bornmuelleri yemişen D(genç) V08(alet 4302 - Zabel sapı) C. microphylla G. Koch yemişen D(genç) V08(alet 4303 H.Ö. El. sapı) Crataegus orientalis Pall. ex M. Bieb var. orientalis aluç G V16 (çoc oy.) 4332-A - 82 83 84 *Cydonia oblonga Mill. Malus sylvestris Mill. ssp. orientalis var. orientalis (A. Uglitzkich) Browicz 250 D(genç) I07 V08(alet sapı) G I04 ayva G I04 - E I07 acuk G I04 4320 -
Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma 85 *Mespilus germanica döngel / muşmula / beşbıyık Pyrus elaeagnifolia Pall. ahlat ssp. elaeagnifolia 86 G I04 3270 - E I07 87 Rosa canina L. kuşburnu G I04 4336 - I07 88 Rubus idaeus L. böğürtlen G I04 4340-89 Sorbus umbellata (Desf.) tavşan kulağı D(genç) V04 3355-A - Fritsch var. umbellata 90 SALICACEAE Populus nigra L. ssp. nigra dal kavağı D VI01 3359-91 Populus tremula L. dağ kavağı D VI01 4327 Euro.- Sib. El 92 Salix alba L. söğüt D(genç) V05 4321 Euro.- Sib. El V03 93 SCROPHULARIACEAE Verbascum caudatum sığır kuyruğu / D I02 4333 End./ Ir.- Tur. Freyn&Bornm. öküz götü E, H II01 El. 94 Veronica arvensis L.. E I01 3370 Euro.- Sib. El 95 Veronica multifida L. sabun otu E VI12 3360 End./ Ir.- Tur. El. ULMACEAE Ulmus minor Mill. ssp. kara ağaç D(genç) V04 4338-A - 96 minor V08(alet sapı) 97 URTICACEAE Urtica dioica L. ısırgan E I01 4319 Euro.- Sib. El I08 98 ZYGOPHYLLACEAE Peganum harmala L. yüzerlik A(kök VI06 (tütsü) 4308 - hariç) 99 POLYGONACEAE Polygonum convolvulus L. bakla oynaşı 3367-100 CARYOPHYLLACEAE Agrostemma githago L. karaca otu 3371-A - 101 RUBIACEAE Galium spurium L. ssp. zağar daşağı 3372 - spurium 102 CAPRIFOLIACEAE Viburnum lantana L. tavşan elması 4181-103 RANUNCULACEAE Clematis vitalba.l. hırsız urganı 4329 - Ranunculus mayıs çiçeği 4343-A - 104 constantinopolitanus (DC.) d Urv. 105 CUCURBITACEAE Ecballium elaterium (L.) yaban kavunu 4328 - A. Rich. 106 LILIACEAE Muscari armeniacum karga soğanı 4318-A - Leichtlin ex Baker Not: İle işaretlenen bitkiler kullanımları saptanamayan, ancak yerel ad verilen bitkilerdir. * İle işaretlenen bitkiler kültür bitkileri dir. 3. 1. 1. Gıda Olarak / Beslenmede Kullanılan Bitkiler Çalışma sahasında meyve yetiştiriciliği rakım ve biraz da iklimden dolayı çok fazla değildir. Ayva, döngel (muşmula), dut vb. birkaç meyvenin kültürü yapılırken ahlat (yabani armut), acuk (yabani elma), aluç, kuşburnu, böğürtlen, kızılcık (kiren), iğde vb. yabani meyvelerden özellikle yararlanılmaktadır. Bölge ekonomik açıdan fazla gelişmiş değildir. Sebzelerden de bilhassa, tütün, haşhaş, şekerpancarı (kocabaş), ayçiçeği ve buğday 251 G E I04 I07 tarımı gerçekleştirilmektedir. Çalışma alanında tespit edilen 59 bitki gıda amaçlı kullanılmaktadır. Bunların 8 i kültür bitkisidir. Gıda olarak tüketilen bitkilerin 4 ü ise endemiktir. Gıda olarak tüketilenler grubundaki bitkilerin 27 sinin filiz ve yaprakları (çoğunlukla pancarlar), 1 inin kökü, 1 inin gövdesi, 5 inin yumruları, 13 ünün de meyve ve tohumları yenilmektedir. 14 ü çay olarak, 2 si baharat olarak 3 ü de diğer amaçlar için (bitki özleri, sakız, maya vb.) kullanılmaktadır. Gıda olarak tüketilen bitkiler arasında en büyük çoğunluğu; yörede pancar olarak tabir edilen, filiz ve yaprakları yenen bitkiler oluşturur. Bu bitkiler şöyle sıralanabilirler: Rumex patientia (yağlı efelik): Yaprakları tek başına kavrularak yenir, yapraklarından sarma da yapılır. -
A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım Silene vulgaris var. vulgaris (gıcırdayık): Yaprakları tek başına kavrularak yenir veya taze yapraklarından salata da yapılır. Beta vulgaris provar. altissima (kocabaş): Yaprakları yumurta ile kavrularak yenir veya yapraklarının turşusu yapılır. Scorzonera cana var. jacquiniana (teke sakalı): Genç sürgünleri diğer pancarlarla karışık olarak kavrulur veya yumurta ile pişirilerek yenir. Urtica dioica (ısırgan): Haşlanıp ıspanak gibi sulu ve pirinçli pişirilir veya hamur işlerine iç olarak koyulur. Tragopogon aureus (yemlik): Gövde (dışı soyularak) ve yaprakları hem çiğ olarak yenir hem de diğer pancarlarla karışık olarak kavrulur. Verbascum caudatum (sığır kuyruğu): Gövdesinin dış kısmı soyularak içi çiğ çiğ yenir. Polygonum cognatum (madımak pancarı): Taze sürgün ve yaprakları tek başına kavrulur. Ayrıca bahçelerde kültüre de alınır. Kurutularak her mevsim tüketilir. Portulaca oleracea ssp. oleracea (pirpürüm / soğukluk): Taze sürgün ve yaprakları tek başına bulgurla az suda kavrulur veya taze yaprak ve sürgünlerden salatası yapılır. Amaranthus retroflexus (kelce): Taze sürgün ve yaprakları tek başına haşlanarak kavrulur ya da yumurta ile pişirilerek tüketilir. Chenopodium album ssp. album var. album (aşlı sirken): Bahçelerde kültüre alınır. Taze sürgün ve yapraklarının kısa tiritli (sulu) yemeği yapılır veya soğanla kavrulur. Sarması da yapılır. Ayrıca pidelere iç olarak da koyulur. Bryonia alba (ineğimsağma), Veronica arvensis, Capsella bursa-pastoris (kuşkuş), Malva neglecta (kömeç), Anchusa leptophylla ssp. leptophylla (dikencik), Erodium ciconium (katır tırnağı), Erodium cicutarium ssp. cicutarium (katır tırnağı), Scorzonera pseudolanata (pırçalak başı), Stellaria media ssp. media (gaz gursağı), Papaver lacerum (gelin eli), Roemeria hybrida ssp. hybrida (haşhaş oynaşı), Polygonum aviculare (telli): Sadece kavrularak (karışık) yenir. Ayrıca tüm bu bitkilerin yanında Berberis crataegina (kızamık) ve Rumex scutatus (ekşimük) un yaprakları çiğ olarak yenmektedir. Allium atroviolaceum (körmen) ve Allium scorodoprasum ssp. rotundum yaprakları da çiğ soğan gibi tüketilmektedir. Beta vulgaris provar. altissima (kocabaş) metamorfik yumru kökleri yenilen bir bitkidir. Kocabaş kökü ya soba veya fırınlarda pişirilerek yenir ya da pekmezi yapılarak tüketilir. Orchis mascula ssp. pinetorum (şelep); yumru (tuber) benzeri kökleri, Cephalanthera rubra (şelep); rizomları ve Dactilorhiza romana ssp. romana (şelep); yumruları çiğ olarak yenen bitkilerdir. Crocus ancyrensis bitkisinin ise kormları (sert soğan) ya çiğ çiğ yenmekte ya da bulgur pilavına katılarak pişirilmektedir ( çiğdemli pilav ). Geranium macrosytlum (deve dabanı) da yumruları çiğ olarak yenen bitkiler arasındadır. Yörede meyve ve tohumlarından yararlanılan bitkiler ise aşağıdaki gibi sıralanabilir: Crataegus orientalis var. orientalis (aluç): Meyveleri hem taze olarak yenir hem de meyvelerinden özellikle kahvaltılarda yenmek üzere pekmez yapılır. Cornus mas (kiren) ve Cornus sanguinea (kiren): Meyveleri çiğ yenir ya da marmelatı ( kiren ekişisi ) yapılır. Ayrıca marmelatı sulandırılarak (halk dilinde şurup olarak) komposto niyetine içilir. Rosa canina (kuşburnu): Meyvelerinden marmelat yapılarak yenir. Cydonia oblonga (ayva): Meyveleri çiğ yenir ya da marmelatı veya kompostosu yapılır, Mespilus germanica (döngel/muşmula): Meyveleri çiğ olarak tüketilir. Pyrus elaeagnifolia ssp. elaeagnifolia (ahlat): Meyveleri çiğ yenir veya pekmez yapılır. Bu pekmez yörede yapılan diğer pekmezlere göre biraz daha sıvı olur. Malus sylvestris ssp. orientalis var. orientalis (acuk): Meyveleri ya taze olarak tüketilir veyahut da meyvelerinden pekmez yapılır. Pekmezi oldukça katı olup horpuk adını alır. Papaver somniferum (haşhaş): Tohumları önce kavrulur sonra da dövülerek çörek yapımında kullanılır. Elaeagnus angustifolia (iğde): Meyveleri çiğ olarak yenir. Çalışma alanında çeşitli kısımları çay yapımında kullanılan bitkiler de mevcuttur. Bunlar yararlanılan kısımlarına göre dört grup altında toplanabilir: 252
Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma a) Genç dalları veya sürgünlerinden çay yapılan bitkiler: Crataegus orientalis var. orientalis (aluç): Genç dalları suda kaynatılır, çay gibi demlenip içilir. Pinus sylvestris var. hamata (sarı çam) ve Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam): Genç sürgünleri (halk dilinde burçlar ) ince ince doğranır, kurutulur ve çay gibi demlenerek içilir. b) Meyvelerinden çay yapılan bitkiler: Rosa canina (kuşburnu): Meyveleri suda kaynatılır, çay gibi demlenerek içilir. Ihlamura da katılabilir. c) Yapraklarından çay yapılan bitkiler: Cydonia oblonga (ayva), Mespilus germanica (döngel/muşmula), Plantago major ssp. major (bağ otu), Pyrus elaeagnifolia ssp. elaeagnifolia (ahlat). d) Çiçeklerinden çay yapılan bitkiler: Anthemis cretica ssp. argaea (papatya), Anthemis cretica ssp. umbilicata (papatya), Tanacetum vulgare (koyun gözü), Helichrysum plicatum ssp. plicatum (yayla çiçeği). Tüm bunların dışında Thymus sipyleus ssp. rosulans (kekik) ve Hypericum perforatum (kantoron) yaprak ve çiçeklerinin birlikte kullanılmasıyla çayları elde edilen ve içilen bitkilerdir. Yörede; Mentha longifolia ssp. longifolia (su nanesi / dağ nanesi), Thymus sipyleus ssp. rosulans (kekik) ve Urtica dioica (ısırgan) nın yaprakları baharat olarak kullanılmaktadır. Ayrıca yörede yetişen Cichorium intybus (çıtlık) un latexinden sakız yapılır. Öncelikle bu bitkinin kökü bir miktar kesilir, sonra kökü aşağıya gelecek şekilde bitki güneşte kurutulur. Kökten çıkan latex sakız olarak çiğnenir. Alanda yetişen çam türlerinin (Pinus sylvestris var. hamata / sarı çam ve Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica / karaçam) gövdelerinden alınan reçine (yöresel adıyla akılgan ) de sakız olarak çiğnenmekte hatta bunun mide rahatsızlıklarını giderdiğine de inanılmaktadır. 3.1. 2. Halk Tıbbında Kullanılan Bitkiler Amasya geçmişte başka bir çok alanda olduğu gibi tıp alanında da Osmanlı 253 İmparatorluğu nun önemli şehirlerinden biri olmuştur. Türkçe ilk akrabazin ile ilk Türkçe cerrahi eserin Amasya da işlenip yayınlanmış olması bu yöreye tıp ve eczacılık tarihi bakımından ayrı bir değer kazandırmaktadır [2]. Çalışma alanında toplam 14 bitkinin tedavi amaçlı (fitoterapi: alternatif tıp) kullanıldığı gözlemlenmiştir. Bunların hepsi de doğal bitkilerdir. Tıbbi amaçlı kullanılan bitkilerin 2 tanesi endemiktir. Bunlar; Tripleurospermum callosum ve Verbascum caudatum dur. Yörede; hayvan hastalıklarından anlayan ve sadece bununla ilgilenen kişilere rastlanılmamıştır ancak hayvan tedavisinde kullanılan iki bitki not edilebilmiştir. Bunların ikisi de kızılcık (kiren) türleridir (Cornus mas ve Cornus sanguinea ssp. australis). Bu bitkilerin meyvelerinden elde edilen marmelat kiren ekşisi adını almakta ve hayvanlarda tabak (şap) hastalığında ağza sürülmektedir. Kiren ekşisi aynı zamanda hayvanlarda ishal (amel) kesici olarak da kullanılmaktadır. İnsan tedavisinde yararlanılan bitkiler arasında ise aşağıdakiler sayılabilir: Helichrysum plicatum ssp. plicatum (yayla çiçeği): Çiçekleri çay gibi demlenerek içildiğinde astım-bronşite iyi gelir. Chelidonium majus: Gövdesinden çıkan turuncu renkli özsu, egzamalı (demralı) ve siğilli ciltlere sürülür. Bu özsuyun aynı zamanda ciltteki mantar hastalıklarına da iyi geldiğine inanılır. Pinus sylvestris var. hamata (sarıçam) ve Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam): Gövdelerinin dış kabukları soyulur ve alttan çıkan beyaz renkli ve hafif yoğun özsu (kazımık) kazınarak yenir. Bunun karın ağrısını giderdiğine inanılır. Ayrıca; bu bitkilerin reçineleri mide rahatsızlıklarına karşı sakız olarak çiğnenir. Teucrium chamaedrys ssp. chamaedrys (cipkesen): Yaprakları çiğ olarak çiğnenir. Ağrıları, özellikle de karın ağrısını kısa sürede keser. Anchusa leptophylla ssp. leptophylla (dikenli ot / dikencik): Yaprakları kavrularak yendiğinde bronşite iyi gelir.
A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus (ardıç): Kozalakları (halk arasında enek adını alır) suda kaynatılır ve bu su nefes darlığına karşı ılıtılarak içilir. Plantago major ssp. major (bağ otu): Yaprakları ya göğüs yumuşatıcı olarak kurutulup çay gibi demlenerek içilir ya da külde ısıtılıp olgunlaştırıcı olarak çıbanlara sarılır. Viscum album ssp. album (gökçek): Yaprakları kaynatılarak suyu içilirse nefes darlığını giderir. Verbascum caudatum (öküz götü): Yaprak ve tohumları suda birlikte kaynatılır ve bu su süzülerek içilir. Bunun nefes darlığına iyi geldiği düşünülür. Rhus coriaria (tetre / tetire/ sumak): Genç gövde ve yaprakları suda kaynatılır ve bu su ılık halde yaraları temizlemek için kullanılır (antiseptik özellik). 3.1.2. Yakacak Olarak Kullanılan Bitkiler Alanda 6 bitkinin yakacak olarak kullanımı belirlenmiştir. Bunların hepsi de yabani bitki olup sadece bir tanesi endemiktir (Quercus macranthera ssp. syspirensis-pelit). Diğer yakacak bitkileri ise; Q. robur ssp. robur (pelit), Q. hartwissiana (pelit), Pinus sylvestris var. hamata (sarıçam), Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam), ve Carpinus orientalis ssp. orientalis (isirin) dir.. 3.1.4 Yem Olarak Kullanılan Bitkiler Çalışma sahasında; hayvanların beslenmesinde 7 bitkiden yararlanıldığı saptanmıştır. Bunlardan 2 si kültür bitkisidir (Vicia ervilia- burçak ve Vicia anatolica- fiğ). Bunların yanında Hordeum bulbosum (arpa) ve Vicia cracca ssp. cracca (dağ yoncası) da yem olarak kullanılan bitkilerdendir. Ayrıca, Astragulus podperae (keven), A. microcephalus (keven) ve Acantholimon acerosum var. acerosum (keven) bitkileri de yem bitkileridir. Bu türlere ait bireylerin gövdelerindeki dikenler yakılır, sonra bu gövdeler kıyılarak dövülür ve samana katılarak hayvanlara yedirilir. Bu işlemler bu üç tür için ayrı ayrı veya birlikte uygulanabilir. 3.1. 5. El Sanatlarında Yararlanılan Bitkiler Çalışma sahasında, bitkilerden yararlanılarak yapılan el sanatları arasında; hasır ve sepet örme, süpürge yapımı, ağaç işleri (oyuncak), tespih yapımı, nazarlık yapımı, alet sapı yapımları sayılabilir. Alanda bu amaçla 5 i tarımı yapılan 20 bitki kullanılmaktadır. Bu bitkilerin 1 i endemiktir (Lonicera caucasica ssp. orientalis). Alanda mısır bitkisinin (Zea mays) meyve kabuklarından hasır elde edilirken; fındık (Corylus avellana var. avellana) ve söğüt (Salix alba) bitkilerinin genç dallarından sepet örülmektedir. Yöredeki süpürge bitkileri iki grup altında toplanır: Otsu süpürgeler odunsu süpürgeler (çalkı süpürgeleri). Otsu süpürgeler: Otsu süpürgelerin en güzel örneği, bahçelere ekilen ve sonra tohuma geçip kuruyunca yan yana getirilerek bağlanıp süpürge yapılan Atriplex hortensis (keskin süpürgesi) dir. Bunun yanında Cichorium intybus (çıtlık), Lepidium sativum ssp. sativum (tere) vb. bitkilerin kurumuş gövdeleri de yan yana bağlanmak suretiyle süpürge olarak kullanılır. Odunsu süpürgeler (çalkı süpürgeleri): Çalışma bölgesinde, genç gövdelerinden süpürge (çalkı süpürgesi) yapılan odunsu bitkiler ise Berberis crataegina (kızamık), Berberis vulgaris (kızamık), Lonicera caucasica ssp. orientalis (kurt kulağı), Sorbus umbellata (tavşan kulağı) ve Cotoneaster nummularia (sıçan kulağı) dır. Alanda; Salix alba (söğüt) ve Juglans regia (ceviz) nın genç gövdelerinden çocukların oynamaları için düdük yapılmaktadır. Elaeagnus angustifolia (iğde) nın genç gövdelerinin küçük parçalar halinde yontularak ipe dizilmesiyle de tespih elde edilmekte veya bu gövde parçaları nazara karşı insanların özellikle de çocukların üzerlerinde taşınmaktadır. Crataegus bornmuelleri (yemişen), Crataegus microphylla (yemişen), Crataegus orientalis var. orientalis (aluç), Acer campestre ssp. campestre (akçaağaç), Carpinus orientalis ssp. orientalis (isirin), Q. robur ssp. robur (pelit), Q. hartwissiana (pelit) ve Quercus macranthera ssp. syspirensis (pelit) ise düzgün ve genç gövdeleri seçilerek alet sapı (balta, kürek, kazma vb.) yapılan bitkilerdir. 254
Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma 3. 1. 6. Diğer Bitki Kullanımları Yörede, bitkilerin temel kullanım alanlarının dışında kalan çeşitli sosyal ve tekil uygulamalar da bu araştırmayla ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Örneğin; Populus tremula (dağ kavağı) ve Populus nigra ssp. nigra (dal kavağı) gövdeleri; ahır, koruluk, odunluk vb. yerlerin yapımında kereste olarak kullanılmaktadır. Corylus avellana var. avellana (fındık) ve Carpinus orientalis ssp. orientalis (isirin) in genç gövdeleri ise kesilerek çit yapımında kullanılır. Pinus sylvestris var. hamata (sarıçam), Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam) dan elde edilen katran çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır. Öncelikle bu katran sıcaktan etkilenmemeleri için hayvanların başlarına sürülür, başa sürülen katran aynı zamanda sinek vb. böcekleri de kovar. Yaralara uygulanan katran ise yaraların mikrop kapmasını engeller. Peganum harmala (yüzerlik) nın özellikle meyve ve yapraklarının nazara karşı tütsüsü yapılır. Ayrıca yine nazara karşı bu bitki, evlerin kapı önlerine asılır. Alcea apterocarpa (fatmagül) süs bitkisi olarak evlerin önlerine ekilir. Veronica multifida (sabun otu) yaprakları köpüren bir bitkidir. Çocuklar Q. robur ssp. robur (pelit), Q. hartwissiana (pelit) ve Quercus macranthera ssp. syspirensis (pelit) in palamutları (pelit kozalağı) ile, Pinus sylvestris (sarıçam), Pinus nigra ssp. pallasiana (karaçam) nın da kozalakları ile oynarlar. Crataegus orientalis var. orientalis (aluç) in meyvelerini ipe dizerek kolye yapan çocuklar, Colutea cilicica (patlangaç) nın şişkin meyvelerini de oyun olsun diye patlatırlar. Salvia tomentosa (ellik otu), Salvia virgata (ellik otu) ve Salvia sclarea (ellik otu) bitkileri orak biçerken gevşemesin diye elliklere koyulur. Sinapis arvensis (namzan) ın özellikle küçükbaş hayvanları zehirlediği, Conium maculatum (baldıran otu) un da zehirli olduğu yöre halkınca belirtilmiştir. Ayrıca Sempervivum brevipilum yörede kader çiçeği olarak bilinir. Köylüler bu bitkiyi kökü ile birlikte sökerek tavana asar ve bir dilek tutarlar. Bitkinin gövdesi uzamaya devam ederse dileklerinin kabul olacağına, etmezse kabul olmayacağına inanırlar. 4. Tartışma Amasya da (Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler köyleri arasında) halkın çeşitli alanlardaki bitki kullanımlarını gözlemlemeye yönelik olarak yürütülen bu çalışma ile sonuç olarak 136 reçete (değişik kullanım biçimi) derlenmiştir. Değerlendirilen toplam 106 bitki taksonunun 95 i doğal, 11 i de tarımı yapılan kültür bitkileridir. Özellikle gıda ve tıbbi amaçlı kullanılan bitkiler arasında bazı örtüşen kullanımlar da olmakla birlikte, yörede toplam 1 bölüm (mantarlar) ve 43 familyada (tohumlu bitkiler) yer alan 106 takson arasında; 59 gıda, 14 ilaç, 6 yakacak, 7 yem, 20 el sanatları ve 18 de diğer alanlar kullanımı saptanmıştır. Kullanımları saptanamayan ancak yerel ad verilen 8 bitkinin isimleri de envanter ana listesinin sonuna eklenmiştir. Değerlendirilen 106 bitki taksonunun 10 u (% 9.43) Türkiye ve Ege Adalarına özgüdür (endemik). Çeşitli amaçlarla yararlanılan bu 10 endemik bitkinin, 8 tanesi tehlike kategorilerinden LR (Ic) ye girmektedir (LR-Lower risk: Az tehdit altında; Ic-least concern: En az endişe verici). Yani bu endemikler herhangi bir koruma gerektirmeyen ve tehdit altında olmayan bitkilerdir. Geri kalan 2 endemik bitkiden 1 tanesi (Anthemis cretica ssp. argaea) tehlike kategorilerinden LR (cd) ye (cd-conservation dependent: koruma önlemi gerektiren); diğeri (Sempervivum brevipilum) de LR (nt) ye (nt-near threatened: tehdit altına girebilir) dahildir [27]. Amasya ilinde etnobotanik alanında en eski çalışma, 1979 yılında yapılan Alpınar ın çalışmasıdır [2]. Bu çalışma Akdağ ve çevresindeki köyler ile Amasya (merkez) da gerçekleştirilmiş olup, çalışmada ilaç olarak kullanılan 36 bitkinin yerli kullanılışı tartışılarak 60 bitkinin de Amasya yöresi için özel olan adları saptanmıştır. Bunun dışında 1995 de Amasya yı da kapsayan Orta ve Batı Karadeniz Bölgesinde Fujita ve diğer araştırmacıların gerçekleştirdiği [3] bir çalışma mevcuttur. Bu araştırmada ise Amasya-Merkez (Amasya 255
A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım Kalesi, Beldağ ve Yuvaköy köyleri) ile Amasya nın Taşova ilçesinden (Destek) toplanan bitkiler yöre halkının da katkılarıyla değerlendirilmiştir. Amasya da bu alanda gerçekleştirilen bir diğer araştırma ise Cansaran ve Kaya tarafından Amasya il merkezi, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş köyleri; Yassıçal ve Ziyaret beldelerinde yapılan çalışmadır [4]. Bu çalışmayla da 350 bitki örneğinin değerlendirilmesiyle; 127 gıda, 93 ilaç, 12 yakacak, 16 yem ve 60 el sanatlarında kullanımın yanı sıra 49 bitki türünün de farklı alanlarda yararlı oldukları saptanmıştır. Ayrıca alandan farklı bitki kullanımlarına ilişkin 407 kullanım biçimi (reçetesi) derlenmiştir. Amasya da etnobotanik sahasında bir başka araştırma da Ezer ve Mumcu-Arısan tarafından ortaya konmuştur [5]. Araştırıcılar bu çalışmada; Merzifon (Amasya) da 35 bitki ve 4 hayvan türü ile 3 hayvansal ve 1 inorganik kaynağın çeşitli şekillerde halk ilacı olarak kullanıldığını tespit etmişlerdir. Geleneksel (yerel) bitki bilgisi duruma göre zaman ve mekan içinde değişiklikler gösterebilir. Ancak, yine de etnobotanik çalışmaların yapılması kültürümüzü yansıtması açısından, son derece gerekli ve önemlidir. Bu araştırmada da, daha önce yapılan bu tür çalışmaların büyük bir çoğunluğunda olduğu gibi, bitkilerin besin amaçlı kullanımları ön plana çıkmıştır. Her ne kadar diğer bitki kullanımlarına da önem verilip, her türlü kullanım amacı öğrenilmeye çalışılsa da sonuç yine de değişmemiştir. Bu durum; halkımızın bitkilerden daha çok gıda amaçlı yararlandığını ortaya koymuştur. Genellikle tıbbi amaçlı kullanım da birçok çalışmada gıda amaçlı kullanım ile birlikte başta gelmektedir. Örneğin; yine Amasya da (Amasya Merkez İlçe, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş köyleri; Yassıçal ve Ziyaret beldelerinde) yapılan bir diğer çalışmada [4] da gıda amaçlı bitki kullanımı ilk sırada yer alırken onu hemen arkasından tıbbi kullanım izlemektedir. Yine Amasya da yapılmış olan üç farklı araştırma [2, 3, 5] sırf halk ilaçları üzerinedir ve bu araştırmalarla çok değerli bilgilere ulaşılmıştır. Amasya da daha önce yapılmış olan çalışmaların bu çalışma ile birtakım benzerlikleri vardır. Örneğin; Amasya/Merkez deki çalışmada [4] da, bu çalışmada da gıda bitkileri denilince ilk akla gelen bitkiler Amasya yöresinde 256 pancar olarak tabir edilen bazı bitkilerdir ve her iki çalışmadaki pancarların çoğu benzerdir. Yine, sadece halk ilaçları üzerine yapılan çalışmalardaki bazı sonuçlara bu çalışmada da ulaşılmıştır. Örneğin; Helichrysum plicatum ssp. plicatum, Pinus sylvestris var. hamata, Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica, Plantago major ssp. major vb. bitkilerin tıbbi kullanımları bu çalışma ile Fujita ve arkadaşlarının yapmış olduğu çalışmada [3] benzerlikler göstermektedir. Tüm bunlara karşılık elbette ki aynı yörede gerçekleşmiş olan şu anki çalışma dahil bu beş farklı araştırmada [2-5] birtakım farklı sonuçlara da ulaşılmıştır. Mesela; Amasya/Merkez deki çalışmada [4] şu anki çalışmadan farklı olarak, çayı yapılan bitkiler; Matricaria chamomilla var. recutita, Nepeta italica, Sideritis dichotoma, Thymus sipyleus ssp. rosulans, Tilia rubra ssp. caucasica iken şu anki çalışmada diğerinden [4] farklı çay bitkileri; Pinus sp., Mespilus germanica, Plantago major ssp. major, Pyrus elaeagnifolia ssp. elaeagnifolia, Anthemis cretica ssp. argaea, ve Hypericum perforatum dur. Ayrıyeten; yöresel isimlerde bazı uyuşmazlıklar göze çarpabildiği gibi; farklı bitkilere aynı adın verildiğine de rastlanılmıştır. Örneğin; Matricaria chamomilla var. recutita / koyun gözü (Amasya / Merkez - [4] ) ve Tanacetum vulgare / koyun gözü (Amasya / Gümüşhacıköy) de olduğu gibi Sonuç olarak, bitkileri açısından son derece zengin olan ve bitkilerinin üçte biri endemik olan yurdumuzda bu tür etnobotanik çalışmalarının yapılması, çeşitli yörelerdeki kültürlerimizin ortaya konulması son derece önemlidir. Özellikle kullanımları saptanan endemik bitkiler; ekonomik açıdan hem yöre insanlarına hem de ülkemize değerli katkılar sağlayabilecektir. Bitki kullanımı bilgilerinin kaydedilmesi, envanterlenmesi ve geniş kitlelere ulaştırılması hem bizler hem de gelecek kuşaklar için paha biçilmez değerdedir. Bu çalışma ile Amasya ilinin belli bir bölgesinin etnobotanik zenginliği ortaya konulmuştur. Teşekkür Bu çalışmanın yapılmasındaki desteklerinden dolayı Ondokuz Mayıs Üniversitesi Araştırma Fonuna (AE-029) teşekkür ederiz
Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma Kaynaklar 1. Yıldırımlı, Ş., (2004). Etnobotanik Ve Türk Etnobotaniği. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Sayı: 17, Sy: 183. 2. Alpınar, K. (1979). Amasya Yöresi Bitkilerinin Yerli Ad Ve Tıbbi Kullanılışları. Bitki, 6 (3 4): 243-249. 3. Fujıta et al. (1995). Traditional Medicine In Turkey VII: Folk Medicine In Middle and West Black Sea Regions. Economic Botany, 49, 406-422. 4. Cansaran, A., Kaya Ö.F. (2006). Amasya Merkez İlçesi, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş Köyleri İle Yassıçal ve Ziyaret Beldeleri Etnobotanik Envanteri 2005, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, 5, 135-170. 5. Ezer, N., Arısan-Mumcu, Ö. (2006). Folk Medicines In Merzifon (Amasya, Turkey), Turk J Bot, 30, 223-230. 6. Sezik, E., Yeşilada, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T. (2001). Traditional Medicine In Turkey X:Folk Medicine In Central Anatolia. Journal of Ethnopharmacology, 75: 95 115. 7. Sezik, E., Zor, M., Yeşilada, E. (1992). Traditional Medicine In Turkey II :Folk Medicine In Kastamonu. International Journal of Pharmacognosy, 30, 233 239, 1992. 8. Vural, M., Karavelioğulları, F.A., Polat, H. (1997). Çiçekdağı (Kırşehir) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri. Ot Sistematik Botanik Dergisi, 4, 117-124. 9. Ertuğ, F. (2000). An Ethnobotanical Study In Central Anatolia (Turkey). Economic Botany, 54 (2) pp. 155-182. 10. Dönmez, A.A. (2000). An Ethnobotanical Study In The Karagüney Mountain (Kırıkkale): Uses, Nutriational Value And Vernacular Names. Hacettepe Bulletin Of Natural Sciences And Engineering Series A, 28, 22-32. 11. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (2000). Genel Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyal Ve Ekonomik Nitelikleri İl 05 Amasya, Ankara. 12. Baytop, A., Alpınar, K. (1980). Amasya ve Akdağ florası üzerinde yeni gözlemler. Doğa Bilim Dergisi, 1: 6-9. 13. Davis, P.H. (1965-1985). Flora of Turkey And The East Aegean Islands, Vol. 1-9, Edinburgh Univ. Press., Edinburgh. 14. Tarım Orman Ve Köy İşleri Bakanlığı (1991). Amasya İli Arazi Varlığı, Köy Hizmetleri Genel Müd, İl Rapor No: 05, Ankara. 15. Akman, Y. (1990). İklim ve Biyoiklim. Palme Yayınları, Ankara. 16. Çevre ve Orman Bakanlığı, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (2003). Ortalama Ekstrem Sıcaklık Ve Yağış Değerleri Bülteni, Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara. 17. Cansaran, A., Aydoğdu, M. (1998). Flora of the Area between Amasya Castle and the Villages of Vermiş and Yuvacık. Turkish Journal of Botany, 22: 269-283. 18. Cansaran, A. (2002). The Flora of Eğerli Mountain (Amasya Turkey). Doğa Tr. J. of Botany, 26, 453 475. 19. Korkmaz, H., Yalçın, E., Engin, A., Yıldırım, C. (2005). Flora of Tavşan Mountain (Merzifon- Amasya). OT Sistematik Botanik Dergisi, 12, 2: 103-140. 20. Ketenoğlu, O., Aydoğdu, M. (1994). Amasya- Yozgat-Çorum Arasında Kalan Bölgenin (Karadağ, Kırlar Ve Buzluk Dağları) Floristik Ve Sintaksonomik Yönden Araştırılması, TÜBİTAK, Proje No: TBAG-1129, Ankara. 21. Cansaran, A., Aydoğdu, M. (2001). Phytosociological Research on Eğerli Mountain (Amasya, Turkey). Israel Journal of Plant Sciences, 49, 4, 309-326. 22. M.T.A. Genel Müdürlüğü, Enerji Hammadde Etüd Ve Arama Daire Başkanlığı (1982). Gümüşhacıköy (Amasya) Yöresinin Jeolojisi Ve Petrol Olanakları, M.T.A. Rapor No: 8122, Ankara. 23. Davis, P.H., Mıll, R.R. and Tan, K. (1988). Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 10 (Supplement), Edinburgh Univ. Press., Edinburgh. 24. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K.H.C. (2000), Flora of Turkey And The East Aegean Islands, Vol. 11 (Supplement), Edinburg Univ. Press., Edinburgh. 25. Ertuğ, F., Tümen, G., Çelik, A., Dirmenci, T. (2004). Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan Araştırması 2003. TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, 2, 187-218. 26. Brummit, R.K., Powell, C.E. (1992). Authors of Plant Names, Kew: Royal Botanic Gardens. 27. Ekim, T., Koyuncu, M., Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z., Adıgüzel, N. (2000). Red Data Book of Turkish Plants. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ankara. 257