NİTE 4 VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER Çizgili Düz örnektir örnektir Kaburgalar arası kaslar Kan Diyafram temizler çeşitleridir Kas Kalp Akciğer soluk alıp vermede görevlidir Böbrek görevlidir teknolojiye örnektir Böbrek nakli, diyaliz Solunum Boşaltım oluşur Destek ve Hareket Mekanik parçalar İskelet oluşur Sistemler Sindirim çeşididir Kimyasal Besin parçalar Kemik Eklem Enzim yardımcıdır Kıkırdak Dolaşım Denetleyici ve Düzenleyici içerir oluşur Lenf Sinir İç salgı bezleri küçük dolaşım Kalp büyük dolaşım pompalar oluşur Kan içinde dolaşır oluşur Damar ile ilgilidir oluşur Sinirler üretir Hormon Akciğer Organlar Bağışıklık bölümleridir Plazma Hücre karşı korur Merkezi Çevresel oluşur oluşur Mikroplar Beyin Omurilik
4 Giriş Etkinlikleri Yandaki şekilde vücudumuzda bulunan iki sistemin çalışması gösterilmiştir. Şekli inceledikten sonra hangi iki sistemin gösterildiğini ve her bir aletin hangi organımızı temsil ettiğini nedenleriyle tartışınız. Tartışma sonuçlarını not alınız ve ünite sonunda tekrar gözden geçiriniz. Yandaki düşünür ve bilim insanlarının dolaşım sistemi ile ilgili görüş ve gözlemlerini inceleyiniz. Doğruları ve yanlışları nelerdir? Arkadaşlarınızla tartışınız ve tartışma sonuçlarını defterinize not ediniz. Ünite sonunda notlarınızı tekrar gözden geçiriniz. 0 160 Romalı Filozof Galen: Dolaşım sisteminin civarı merkezi karaciğerdir. Kalp ise kanın akışını düzenler ve göğüs hareketleriyle kanın soğumasını sağlar. Kan, kalbin sağ tarafından sol tarafına aradaki çok küçük delikler bulunduran duvardan geçer. 1553 İspanyol Doktor Servetus: Kanın, kalbin sağ tarafından sol tarafına geçebilmesi için öncelikle akciğerden geçmesi gerekir. 1628 İngiliz Bilim insanı William Harvey: Kalp bir pompadır. Kalp dinlenirken, kan odacıklarına dolar. Kalp kasları çalışınca kanı odacıklardan uzaklaştırır. 1660 Marcello Malphighi: Mikroskopla ilk kez kılcal damarları gözlemledi. 50
Vücudumuzdaki Sistemler VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER İskelet Sistemi Yaşamsal olayların tümü vücudumuzda aynı anda nasıl gerçekleşir? Yaşamamız için gerekli olan bu olayları gerçekleştirebildiğimize göre Sinir Sistemi oldukça karmaşık bir yapıya sahip olmalıyız. Yaşamsal olayların (beslenme, hareket, boşaltım...) her biri vücudun farklı bir bölgesinde gerçekleşir. Sınıfınızdaki öğrencilerin her birinin aynı yerde ve aynı zamanda en sevdiği dersle ilgili bir Solunum çalışma yaptığını hayal edin. Bir arkadaşınız Sistemi İngilizce konuşurken, başka biri şarkı söylerken Dolaşım ve bir diğeri de futbol oynarken, fen deneyi Sistemi yapmaya çalıştığınızı düşünün. Bu şekilde yapılan çalışmalar birbirlerini engelleyecek ve verimli olmayacaktır. Bu nedenle okulunuz farklı faaliyetler için sizlere farklı çalışma alanları Sindirim (müzik odası, fen laboratuvarı...) sunar ve Sistemi sizlerin bu alanları kullanımınızı koordine eder. Vücudumuz da aynı şekilde koordine edilir. Vücudumuzda her biri ayrı bir görevi yerine getiren organlar bulunur. Organlar bir arada çalışarak sistemleri oluştururlar. Vücudumuzdaki sistemler, farklı görevler yaparlar fakat birbirleriyle bağlantılıdırlar ve koordineli çalışırlar. Sindirim sistemi, besinlerin parçalanıp kana karışmasını sağlar. Solunum sistemi, havadaki oksijenin vücuda alınıp kana karışmasını sağlar. Dolaşım sistemi ise sindirim ve solunum sisteminden gelen besin moleküllerini ve oksijeni vücutta dolaştırır ve hücrelere ulaştırır. Hücrelerde gerçekleşen faaliyetler sonucu oluşan bazı atıklar boşaltım sistemi ile vücut dışına atılır. İskelet sistemi hareketi sağlar ve bazı önemli organları korur. Tüm sistemlerimizin çalışmasını denetleyen ve düzenleyen ise sinir sistemi ve iç salgı bezleridir. Ünite içinde vücudumuzdaki sistemlerin hangi organlardan oluştuğunu ve görevlerini nasıl yerine getirdiğini öğreneceğiz. Böylece organizmayı yani kendimizi daha yakından tanıyacağız. Boşaltım Sistemi 51
4 4.1 A - Sindirim Sistemi Canlılar yaşamak için besine ihtiyaç duyar. Alınan besinlerin vücuttaki hücrelere ulaştırılabilmesi için kana karışması gerekir. Besinler ancak küçük moleküller halindeyken kana karışabilirler. Tükettiğimiz gıdalarda genellikle besinler büyük moleküller halindedir. Örneğin ekmekte büyük bir molekül olan nişasta vardır. Çiğnediğimiz zaman ekmek küçük parçalara ayrılsa bile nişasta molekülü küçülmez ve kana karışamaz. Nişasta gibi büyük moleküllerin küçük moleküllere dönüştürülmesi gerekir. Büyük besin moleküllerinin parçalanıp küçük moleküllere dönüştürülmesine sindirim denir. Besinlerin parçalanmasından sindirim sistemimiz sorumludur. ağız tükürük bezi yemek borusu karaciğer mide pankreas ince bağırsak kalın bağırsak anüs Besinlerin sindirimi ağızda başlar. Dişlerimiz yardımıyla çiğnediğimiz besinler, tükürük bezlerinin ürettiği tükürükle ıslatılır ve kolaylıkla yutulan lokma yemek borusuna geçer. Yemek borusu besinleri mideye taşır. Midede sindirim sıvıları üretilir. Besinler sıvılarla karıştıkça parçalanır ve bulamaç haline gelir. Bulamaç halindeki besinler belli bir süre midede bekledikten sonra ince bağırsağa geçer. İnce bağırsak karaciğer ve pankreastan gelen sıvıların akıtıldığı bölümdür. Besinlerin sindirimi burada da devam eder ve tamamlanır. Sindirilmiş besinler ince bağırsağın son bölümünde kana karışır yani emilir. Sindirilmemiş besinlerin de içinde bulunduğu posa kalın bağırsağa geçer. Kalın bağırsakta su emilir ve kalan atık maddeler katılaşır. Dışkı adı verilen atık maddeler anüs aracılığıyla vücut dışına atılır. İnsanda Sindirim Sistemi 1) Sindirim nedir? 2) Midenin sindirimdeki görevleri nelerdir? 3) İnce bağırsakta sindirim tamamlandıktan sonra ne olur? 4) Besinler neden sindirilir? Yetişkin bir insanın 9 metrelik sindirim sisteminde bulunan ince bağırsağın uzunluğu yaklaşık 7 metredir. Besinlerin sindirim süreleri farklıdır. Yağlar karbonhidratlara göre daha uzun sürede sindirilir. Kereviz gibi lifli gıdalar besinlerin sindirim sisteminde ilerlemesine yardımcı olur ve kabızlığı önler. 52
4.1 B - Mekanik ve Kimyasal Sindirim Vücudumuzdaki Sistemler Yediğimiz besinler genellikle büyük parçalar halindedir. Büyük parçaların küçültülmesi gerekir. Dişlerimiz ve sindirim sistemimizdeki kaslar bu görevi yerine getirir. Dişlerimizle besinleri çiğner daha küçük parçalara ayırırız. Kaslar da mide ve bağırsak duvarını sürekli hareket ettirir. Böylece besinler sıvılarla karışır ve sindirim hızlanır. Kaslar ayrıca besinlerin sindirim kanalında ilerlemesine de yardım eder. Dişler ve kasların yardımıyla büyük besin parçalarının daha küçük parçacıklara dönüştürülmesine mekanik sindirim denir. Sindirime yardımcı bir organ olan karaciğer safra üretir. Safra sıvısında bulunan safra tuzlarının büyük yağ parçalarını damlacıklar haline getirmesi mekanik sindirime örnektir. Mekanik sindirim sonucu besin parçalarının tümü kana karışabilecek küçüklüğe ulaşmamıştır. Bu parçalardaki moleküllerin daha küçük moleküllere dönüştürülmesi gerekir. Küçültme işlemi enzimler aracılığıyla gerçekleşir. Büyük besin moleküllerinin enzimler yardımıyla küçük moleküllere dönüştürülmesine kimyasal sindirim denir. Büyük molekül olan proteinlerin küçük amino asitlere dönüştürülmesi buna örnektir. Pankreasın üretip ince bağırsağa akıttığı sindirim sıvısında çeşitli enzimler bulunur. Bu enzimler büyük yağ, protein ve karbonhidrat moleküllerini küçük moleküllere dönüştürür. Böylece besin molekülleri bağırsak duvarından geçip kana karışabilirler. protein molekülleri aminoasitler Büyük besin molekülleri dişler yardımıyla küçük parçalara bölünür Küçük parçalar sindirim sıvılarında çözünür. proteinler enzimler tarafından aminoasitlere dönüştürülür. Balıktaki proteinin sindirilmesi Mekanik Sindirim Kimyasal Sindirim Bağırsak duvarı Ben büyük bir protein molekülüyüm, kana karışamıyorum. Sindirim Ben küçük bir amino asitim. Duvardan geçip kana karışabiliyorum. 1) Kasların sindirimdeki önemi nedir? 2) Mekanik sindirimle kimyasal sindirim arasındaki fark nedir? 3) Amino asitlerin sindirilmesi gerekmez fakat proteinlerin sindirilmesi gereklidir. Niçin? Sağlıklı beslenme için besinleri çok çiğneyelim. Enzimler özeldir. Proteini parçalayan enzim, yağı parçalayamaz. Bazı deterjanlara eklenen enzimler sayesinde, lekelerde bulunan yağ, protein gibi maddeler daha kolay parçalanabiliyor. 53
4 4.2 A - Dolaşım Sistemi Aldığımız besinlerin vücutta kullanılabilmesi için kana karışması gerektiğini öğrenmiştik. Kana karışan besinler vücuttaki hücrelere ulaştırılmalıdır. Bunu yapan dolaşım sistemidir. Dolaşım sisteminde kalp, damarlar ve kan bulunur. Dolaşım sistemi besinleri taşıma yanında başka görevler de yapar: Atık maddeleri ve karbondioksiti hücrelerden uzaklaştırır. Hücrelere oksijen taşır. Mikroplarla savaşır. Isıyı vücuda dağıtır. kalp Koştuğumuz zaman vücudumuzdaki değişikliği fark ediyor muyuz? Göğsümüzün sol tarafında hızlı hızlı atan bir organ hücrelerimize oksijen ve besin göndermek için uğraşır. Bu organ dolaşım sistemimizin bir parçası olan kalptir. Kalp kanın hücrelere ulaşmasını sağlayan kastan yapılmış bir pompadır. Kalpte dört tane odacık vardır. Üstteki odacıklara kulakçık, alttakilere ise karıncık denir. Kalbin sol tarafındaki odacıklarda her zaman oksijence zengin (temiz) kan, sağ tarafındakilerde ise oksijence fakir (kirli) kan bulunur. Sağ kulakçık Vücuttan gelen kirli kan Kapakçık Akciğere gönderilen kirli kan Sağ karıncık İnsan kalbinin kesiti Vücuda pompalanan temiz kan Akciğerden gelen temiz kan Sol kulakçık Sol karıncık 1) Dolaşım sistemini oluşturan yapılar nelerdir? 2) Kalbin görevi nedir? 3) a) Kalbin hangi odacığı vücuttan gelen kanı alır? b) Kalbin hangi odacığı kanı vücuda pompalar? 4) Kalp kapakçıklarının görevi nedir? 5) By-pass ameliyatı ve kalp pili ile ilgili bilgi toplayın. Kalp sağlığımız için spor yapalım. Temiz kan Kirli kan Akciğerlerden ve vücuttan gelen kan kulakçıklardan kalbe girer. Kulakçıklar kasılınca, kan karıncıklara geçer. Karıncıkların İnsanda dolaşım sistemi kasılmasıyla kan kalpten uzaklaşır. Kalbin yapısında bulunan kapakçıklar kanın geriye doğru akmasını engeller. Böylece kan tek yönde ilerler. 54 damarlar Kalbimiz 1 dakikada ortalama olarak 70-80 kez atar. Kalp ve damarlar üzerine uzmanlaşmış doktorlara kardiyolog denir. Kalp kapakçıkları bozulan kişilere yapay kapakçıklar takılabilmektedir.
Vücudumuzdaki Sistemler 4.2 B - Kan Damarları ve Dolaşım toplardamar kanı kalbe getirir KALP atardamar kanı kalpten vücuda götürür kılcaldamar kanı hücrelere ulaştırır Kan Damarları Ayak ucumuzdan başımıza kadar vücutta bulunan her hücreye kanın ulaşması gerekir. Kanı pompalayan kalptir fakat kanın hücrelere ulaşmasını sağlayan kan damarlarıdır. Kan damarları, kalple vücudun diğer organları arasında bulunur. Kanı kalpten alıp diğer organlara taşıyan damarlara atardamar, kanı kalbe geri getiren damarlara toplardamar denir. Atardamar ve toplardamar arasında bulunan ve kanı hücrelere ulaştıran damarlara kılcal damar Küçük ve Büyük Dolaşım Kalpten çıkan kanın bir bölümü kalbe geri dönebilmek için uzun bir yol izler. Bir bölümü ise kalbe kısa yoldan geri döner. Yani damarlar içinde dolaşan kanın vücutta izlediği iki önemli yol vardır. Bunlardan biri küçük dolaşımdır. Küçük dolaşım, kanın kalbin sağ karıncığından akciğerlere pompalandıktan sonra oksijence zenginleşerek sol kulakçığa dönmesidir. Kanın izlediği ikinci yol büyük dolaşımdır. Büyük dolaşımda oksijence zengin olan kan sol karıncıktan çıkar ve vücudu dolaşır. Taşıdığı oksijeni hücrelere bırakır, hücrelerdeki karbondioksiti alır. Karbondioksitçe zengin (kirli) kan kalbin sağ kulakçığına döner. kirli kan kalbe taşınır Büyük ve Küçük Dolaşım kirli kan Akciğer akciğere taşınır kalbin sağ tarafı Küçük Dolaşım Büyük Dolaşım Vücut kalbin sol tarafı temiz kan kalbe döner temiz kan vücuttaki hücrelere taşınır 1) Atardamarlarla toplardamarların görevleri arasındaki fark nedir? 2) Kandaki maddeleri hücrelere ulaştıran damarlar hangileridir? 3) Büyük ve küçük dolaşım arasındaki fark nedir? Hayvansal yağları fazla tüketmek damarların tıkanmasına ve kalp hastalıklarına neden olur. Kanın vücudu dolaşması ortalama bir dakika sürer. Yetişkin bir insanda damarların toplam uzunluğu 100 000 km dir. 55
4 4.2 C - Kan ve Kan Grupları Kan kırmızı renkli bir sıvı gibi görünse de aslında sıvı kısmının rengi farklıdır. Bir tüp içerisinde belli bir süre bekletildikten sonra kanın görüntüsü aşağıdaki gibi olur. Üstte kalan sarı renkli sıvıya plazma denir. Plazmanın büyük bir kısmı sudur. Ayrıca çözünmüş besinleri ve atıkları içerir. Tüpün altında kalanlar ise kan hücreleridir. Kan hücrelerini mikroskopla inceleyebiliriz. Kırmızı renkli olanlar Çekirdekli olanlar Mikroskopta göremediğiniz alyuvarlardır.oksijen akyuvarlardır. Mikropları yok çok küçük hücreler ve karbondioksit taşırlar. etmek için çalışırlar. kan pulcuklarıdır. Kanın Çekirdekleri yoktur ve disk pıhtılaşmasını sağlarlar. şeklindedirler. Kan Grupları ve Kan Alışverişi Hasta, yaralı ya da ameliyat geçiren bir kişi kan nakline ihtiyaç duyabilir. Plastik bir çantada bulunan kan bu kişinin damarına verilir. Acaba herkes birbirine kan verebilir mi? Herkesin kanı aynı mıdır? Sınıfınızdaki kişilere kan gruplarını sorarsanız insanlarda dört çeşit kan grubu olduğunu göreceksiniz. Kan grupları A, B, AB ve O'dır. Kan alışverişinde kan grupları önemlidir. Kan naklinde bulunan kişilerin kan gruplarının aynı olması gerekir. Zorunlu durumlarda belirli 0 gruplar arasında yapılabilecek alışverişler şemada verilmiştir. 0 Kan naklinde kan grupları yanında Rh faktörü de önemlidir. Bir A A B B kişinin alyuvarlarında Rh faktörü varsa Rh+ (pozitif), Rh faktörü yoksa Rh- (negatif) tir. Kan alışverişinde Rh faktörünün de aynı AB olması gerekir. AB Kan alış-verişi 1) Parmağımızı kesince kanar fakat kan akışı bir süre sonra durur. Bunu sağlayan kan hücreleri hangileridir? 2) Alyuvarların görevi nedir? 3) Araştır: Kan grupları uymayan kişiler arasında kan alışverişi olursa ne olur? Sağlıklı yaşam için kan verilmelidir. Oksijeni fazla olan kan, oksijeni az olan kana göre daha açık kırmızıdır. Kan hücreleri kemik iliğinde üretilir. 1 saniyede 5 milyon kırmızı kan hücresi üretilir. 56
4.2 D - Lenf Dolaşımı ve Doğal Engeller Vücudumuzdaki Sistemler Kan dolaşımı sayesinde vücudumuzdaki hücrelere besin ve oksijen kılcal damarlar yoluyla ulaşır. Kılcal damarlar hücrelerin yanından geçerken plazmanın bir kısmı damardan çıkıp hücrelerin arasına dolar. Madde alışverişi de bu sıvı aracılığıyla olur. Sıvının bir kısmı kılcal damara geri döner. Bir kısmı ise lenf sistemine geçer. Lenf sistemi lenf düğümleri ve lenf damarlarından oluşur. Lenf damarlarına geçen sıvı vücutta dolaşır. Lenf düğümlerinde üretilen akyuvarlar da bu sıvıya katılır ve vücut savunmasında görev yapar. Lenf sıvısı adı verilen bu sıvı daha sonra kan dolaşımına katılır. Şiştikleri zaman bizi mikroplara karşı korumaya çalışan bademciklerimiz lenf düğümleridir. lenf damarları lenf düğümleri Lenf Sistemi Doğal Engeller Vücudumuz mikroplara karşı nasıl korunur? Vücudun mikropları durdurmak için doğal engelleri vardır. Ter: Derideki terbezlerinin ürettiği terdeki asit mikropları yok eder. Göz yaşı: Göz yaşı mikropları öldüren bir sıvıdır. Göz kırptıkça göz yüzeyine yayılır. Mide: Midenin ürettiği asit besinlerle vücuda giren mikropları öldürür. Solunum yolları: Solunum yollarındaki burun, soluk borusu gibi organlarımızda bulunan hücreler mukus denilen bir sıvı üretir. Bu hücrelerde bulunan küçük tüycükler (siller) ve mukus yardımıyla tozlar ve mikroplar yukarı doğru itilir. 1) Lenf dolaşımının vücudumuz için önemi nedir? 2) Solunum sistemimiz mikropların girişini nasıl engeller? Deri: Derinin ölü olan dış tabakası mikroplara karşı önemli bir bariyerdir. 57
4 4.2 E-Bağışıklık ve Mikroplar Bağışıklık Mikroplar doğal engelleri aşıp vücudumuza girerse ne olur? Vücut buna nasıl tepki verir? Bazı hastalıkları niye ikinci kez geçirmeyiz? Doğal engelleri aşıp vücuda giren mikroplar akyuvarlar yardımıyla yok edilir. Akyuvarların bazıları mikrobu içine alıp yok eder, bazıları ise mikroplara karşı antikor denen maddeler üretir. Antikorlar mikrobu etkisiz hale getirir. Aynı mikrop vücudumuza ikinci kez girerse akyuvar mikrobu tanır ve hızlı bir şekilde antikor üretir. Mikroplar ölür ve hasta olmayız. Vücudumuz hastalığa karşı bağışıklık kazanmıştır. akyuvar Mikroplar zararsız hale gelir ve iyileşiriz. Mikrop vücudumuza girer. antikor Akyuvarlar mikroba karşı antikor üretmeye başlar Vücudumuz antikor üretirken mikrop çoğalır ve hastalanırız. Bir hastalığa karşı bağışıklık kazanmak için hasta olmak gerekmez. Aşı ile vücudumuza zayıflatılmış ya da ölü mikrop verilerek de bağışıklık kazanabiliriz. Böylece vücudumuz mikrobu tanımış olur ve onları yok etmek için antikor üretir. Antikorlar vücuda serum içinde hazır olarak da verilebilir. Mikroplar antibiyotik denilen ilaçlarla da öldürülebilir fakat ilaçlar bağışıklık sağlamaz. Yeterince antikor ürettiğimiz zaman antikorlar mikroplara saldırır. Aynı mikrop tekrar vücudumuza girmeye çalışırsa akyuvarlar tanıdıkları bu mikroba karşı hızlı bir şekilde antikor üretir ve onları öldürür. Artık vücudumuz bağışıklık kazanmıştır. Mikroplar Vücudumuza girip bizleri hasta eden mikroplar çeşitlidir. Bakteriler kolera, difteri, verem ve tifo gibi hastalıklara neden olur. Viruslerin neden olduğu hastalıklardan bazıları ise grip, nezle, kabakulak, kızamık, hepatit B ve AIDS'dir. AIDS'e neden olan HIV çok tehlikeli bir virüstür. Vücuda girdiği zaman akyuvarlara saldırır ve onları etkisiz hale getirir. Böylece bağışıklık sistemi çöker ve vücut hastalıklara karşı savunmasız kalır. AIDS kan yoluyla bulaşan bir hastalıktır. Bu yüzden kan verecek kişilerin kanlarının kontrol edilmesi ve tıbbi aletlerin her zaman temiz olması gerekir. AIDS'ten korunmak için ayrıca diş fırçası ve tıraş bıçağı gibi kişisel temizlik için kullandığımız aletleri kimseyle paylaşmamalıyız. 1) Aşı yaptırmak neden önemlidir? 2) Antikorların görevi nedir? 3) AIDS hastalığı hakkında bilgi veriniz Sağlıklı yaşam için hijyen ve sterilizasyona dikkat edelim. 58 Bazı aşılar bağışıklığın korunması için tekrarlanır. AIDS, korunmazsız cinsel ilişki yoluyla da bulaşır ayrıca hamilelikte anneden bebeğe geçebilir. Su çiçeği aşısını Edward Jenner üretip kullanmıştır. İlk antibiyotik 1928 yılında Alexander Fleming tarafından bulundu.
Vücudumuzdaki Sistemler 4.3 A - Solunum Sistemi Solunum ile nefes alıp vermek aynı anlama mı gelir? Aslında ikisi birbirinden ayrılamaz. Vücudumuz biri olmadan diğerini gerçekleştiremez. Oksijen Karbondioksit Solunum, besindeki enerjinin açığa çıkarılmasıdır. Oksijen yardımıyla besin yavaş yavaş parçalanır Enerji ve enerji üretilir. Karbondioksit ve su da yan ürünler Besin Su olarak ortaya çıkar. Solunum hücrelerde gerçekleşir. Hücrelerin solunum yapabilmesi için oksijen alması ve karbondioksitten kurtulması gerekir. Bunu da sağlayan nefes alış verişimizdir. Nefes aldığımızda oksijenli temiz havayı içimize çeker, nefes verdiğimizde de karbondioksitten kurtuluruz. Gazların vücudumuza giriş çıkışı solunum sistemi ile, vücutta taşınması ise dolaşım sistemi ile olur. Kaburgalar arası kaslar: Kaburgaları hareket ettirir. Kaburga: Akciğerleri korur. Alveol: Gaz değişiminin olduğu yerdir. Diyafram Solunum Sistemi Burun: İçindeki siller ve mukus ile giren avayı temizler Burundan giren temiz hava, soluk borusuna, oradan bronşlara ve daha ince dallar olan bronşçuklara geçer. Bronşçukların sonunda bulunan hava keseciklerinde ( alveollerde) gaz değişimi olur. Alveollerin etrafında çok sayıda kılcal damar bulunur. Alveoldeki oksijen kana, kandaki karbondioksit alveole geçer. Nefes alışverişi diyafram ve kaburgalar arası kaslar kontrol eder. Nefes alırken kaburgalar arası kaslar kasılır ve kaburgalar dışarı doğru hareket eder. Diyafram aşağıya doğru iner ve hava akciğerlere dolar. Nefes verirken, kaslar gevşer. Kaburgalar içeri doğru, diyafram yukarı doğru hareket eder. Hava akciğerlerden dışarı atılır. Soluk borusu: Havayı bronşlara taşır. Akciğer Bronş: Havayı bronşçuklara iletir. Bronşçuk: Havayı hava keseciklerine taşır kirli kan gelir alyuvar hava giriş ve çıkışı temiz kan gider CO2 alveole geçer O2 kana geçer alveolde gaz değişimi kılcaldamar hava girer nefes alırken kaburgalar dışarı diyafram kasılır hava çıkar nefes verirken kaburgalar içeri diyafram gevşer Sigara dumanının olduğu ortamlardan uzak duralım, sağlığımızı koruyalım. 1) Nefes alıp vermekle solunum arasındaki farkı açıklayınız. 2) Alveollerin görevi nedir? Hava kesciklerinin duvarı bir hücre kalınlığındadır. Yetişkin bir insan dakikada 16 kez nefes alır. Sigarada bulunan birçok madde solunum sitemine zarar verir. Akciğerlerde 1.5 litre hava vardır. Toplam hacim (akciğer kapasitesi) 3 ile 5 litre arasındadır. 59
4 4.4 A - İskelet, Eklem, Kas Önemli organları korur. kafatası kaburga omurga kalça kemiği Vücudu destekler Kaza geçirip başını çarpan ya da maçta sert bir darbe alan birinin hemen röntgen filmi çekilir. Röntgen filminde gözlenen vücudun önemli bir sistemidir: İskelet sistemi İskeletimiz olmasaydı ne olurdu? Ayakta durabilir miydik? Hareketlerimiz nasıl olurdu? İskeletimiz kemik ve kıkırdaktan oluşmuştur. Kemikler sert yapıdadır. Darbeye ve basınca karşı dayanıklıdır. Kemiğin aynı zamanda hafif oluşu da hareketi kolaylaştırır. Hareketi sağlar İnsan İskeleti Vücuda şekil verir Kemiklerin birleştiği yere eklem denir. Eklemler hareketi kolaylaştırır. Başınızı yukarıya kaldırırken, çenenizi hareket ettirirken, yere eğilirken, koşarken ve yürürken eklemler yardımcıdır. Aşağıdaki röntgenlerde değişik eklemler gösterilmiştir. Bunları inceledikten sonra nasıl hareket ettiklerini görmek için tabloya bakınız. Eklem Oynar a) Menteşe: b) Döner: Yarı oynar Oynamaz Hareket çeşidi Tek eksende hareket eder Döner Hareketleri sınırlıdır Hareket etmez Eklemleri oluşturan kemiklerin ucu kıkırdakla kaplıdır. Kıkırdak şoku emer ve kemiklerin birbirine sürtünmesini engeller. Kemikleri bir arada tutan bağlardır. Kas Vücudumuzda çok sayıda kas bulunur. Bunların çoğu kemiklere bağlıdır ve onları hareket ettirir. Diğer kaslar vücut içindedir. Kalp kası kalbin yapısında bulunur ve sürekli çalışır. Düz kaslar kalp dışındaki organların (mide, bağırsak, kan damarları vb.) yapısında bulunur ve yavaş çalışır. Kemiklere bağlı olan kaslara çizgili kas denir. Çizgili kaslar hızlı çalışır. Bir kemiğin hareket edebilmesi için çizgili kasların kasılması gerekir. Kasılan kas kemiği çeker fakat itemez. Bu yüzden çizgili kaslar genelde çiftler halinde bulunurlar. Bir kas kemiği belli bir yönde hareket ettirirken diğeri zıt yönde hareket ettirir. Kolumuzdaki zıt çalışan Bir adım attığımızda yaklaşık 100 kaslar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir tane kasımız çalışır. Vücudumuzdaki en küçük kemik gevşer kulaktaki çekiç kemiğidir. kasılır kasılır İskeletimizde 206 tane kemik gevşer vardır. Koldaki Kaslar Vücutta bulunduğu yer Diz, dirsek Kalça, omuz Boyun, Omurgadaki omurlar arasında Kafatasındaki kemikler arasında 60
Vücudumuzdaki Sistemler 4.5A-BoşaltımSistemi Vücudumuzda dolaşan kanda bir çok madde bulunur. Kanda dolaşan maddelerin belirli miktarlarda olması gerekir. Zaralı veya fazla olanlar vücuttan uzaklaştırılmalıdır. Sizce bu nasıl gerçekleşir? Kanı böbreğin içine taşıyan damar Böbrek: zararlı maddeleri ve fazla suyu kandan ayırır İnsanda Boşaltım Sistemi İdrar borusu: idrarı idrar kesesine taşır İdrar kesesi: idrarı depolar İdrar kanalı: idrarı vücut dışına atar Boşaltım sisteminin en önemli organı böbreklerdir. Böbrek içine giren kandan, fazla suyu ve atık maddeleri alır. Böbrekte oluşan sıvıya idrar denir. Vücudumuzda fazla su yoksa oluşan idrar miktarı az olur. Çok su içtiğimizde ise fazla miktarda idrar üretiriz. Böbrekte biriken idrar, idrar borusu ile idrar kesesine taşınır. Kesede depolanan idrar belirli aralıklarla idrar kanalından dışarı atılır. Kanın süzülmesini ve zararlı maddelerin dışarıya atılmasını sağlayan organların tümü boşaltım sistemini oluşturur. İnsanda iki tane böbrek bulunur. Bir tanesi hastalanırsa kişi tek böbrekle yaşamına devam edebilir. Fakat iki böbreği de hastalanan birey problemler yaşar. Kanın süzülmesi ve temizlenmesi için diyaliz makinesine bağlanması ya da böbrek nakli yaptırması gerekir. Boşaltımda görev yapan başka organlar da vardır. Örneğin karaciğer ürettiği safra suyu yardımıyla bazı atık maddelerin atılmasını sağlar. Akciğerlerle karbondioksiti, deri ile de tuz ve suyu atarız. Diyaliz Makinesi 1) Böbreğin görevi nedir? 2) Diyaliz makinesine kimler bağlanır? Niçin? 3) Çok su içtiğimizde neden fazla miktarda idrar üretiriz? Böbreğimizde kanı temizleyen 1.000.000 tane küçük filtre( nefron) bulunur. Günde 2-3 litre idrar üretiriz. Böbrek nakli yapılabilmesi için uygun vericinin bulunması gerekir. Ürologlar boşaltım sistemi üzerine uzmanlaşmış doktorlardır. 61
4 4.6 A - Sinir Sistemi merkezi sinir sistemi çevresel sinir sistemi beyin omurilik Vücudumuzun kontrol merkezi beyindir. Beyin kafatası tarafından korunur. Beyinle vücudun diğer bölümleri arasında sinirler bulunur. Sinirlerin görevi mesaj taşımaktır. Beynin alt kısmından başlayıp aşağıya doğru devam eden yapıya omurilik denir. Omurilik omurga tarafından korunur. Beyin, omurilik ve tüm sinirler sinir sistemini oluşturan yapılardır. Beyin ve omurilik merkezi sinir sistemi, geriye kalan tüm sinirler ise çevresel sinir sistemi olarak adlandırılır. İnsanda Sinir Sistemi * Gözden beyine mesaj iletilir: Çeşitli bisküviler var. * Beyin karar verir: Çikolatalısı çok güzel görünüyor. * Beyin eldeki ve koldaki kaslara mesaj gönderir: Çikolatalıyı al Seçimimize sunulan bisküviler Yukarıda beyinin çalışmasıyla ilgili bir örnek gördük. Beyine sinirler aracılığıyla sürekli olarak mesaj iletilir. Mesajların çoğu duyu organlarından gönderilir. Beyin kendisine gelen mesajları yorumlar, ne yapılacağına karar verir ve çoğunlukla kaslara mesaj gönderir. Böylece vücut gerekli cevabı vermiş olur. Vücutta gerçekleşen bazı olaylarda bisküvi seçimindekinin aksine beyin devrede değildir. Otomatik olarak gerçekleşen bu hareketlere refleks denir. Sıcak bir nesneye dokunduğumuz zaman hemen elimizi çekeriz. Düşünmeden yaptığımız bu hareket reflekstir. Aynı zamanda öksürmek ve hapşırmak da refleks örnekleridir. Burnumuza bir şey kaçtığında hapşırırız. 1)Sinir sisteminin kısımlarını yazınız. 2)Beynin görevi nedir? 3) Refleksin önemi nedir? Omuriliğimiz zarar görürse felç olabiliriz. Oynarken ya da şakalaşırken dikkatli olalım Beynimizde milyarca sinir hücresi bulunur. Beyin saniyede 50 milyon civarında mesajla ilgilenir. Sinir sistemi üzerine uzmanlaşmış kişiler nörologlardır. 62
Vücudumuzdaki Sistemler 4.6 B - Beyin beyin kabuğu Beyin çok karmaşık bir organdır. Bilim insanları beynin işleyişini anlamak için yoğun çalışmalar yapmaktadır ve bazı sonuçlara ulaşmayı başarmıştır. beyincik omurilik soğanı Beyinin Bölümleri dokunma Beynin üst kısmına beyin kabuğu ( korteks) denir. Zeka, hafıza, öğrenme ve düşünme ile ilgili merkezler buradadır. Ayrıca görme, işitme gibi duyu merkezleri de beyin kabuğundadır. İsteğe bağlı olarak yapılan hareketler korteks tarafından kontrol edilir. düşünme ve hafıza hareket işitme koku alma tat alma görme Beyin Kabuğundaki Bazı Merkezler Omurilik soğanı, iç organların çalışmasını düzenler. Örneğin nefes alış veriş hızı ve kalp atışları onun kontrolündedir. Beyincik ise vücudun dengede olmasını kontrol eder. Hareket ederken dengede kalmamızı sağlar. Örneğin sörf yapan birinin sörf tahtası üzerinde durabilmesinde beyincik önemli bir görev yapar. 1) Beynin kısımlarının isimlerini ve her birinin görevlerini yazınız. 2) Beynin hangi bölümünün aşağıdaki faaliyetlerle ilgili olduğunu belirtiniz. a) Kalp atış hızının kontrol edilmesi: b) Öğretmenin anlattığı dersin öğrenilmesi: c) İp üzerinde dengede durmak: Beyin ortadan iki yarımküreye ayrılmıştır. Sol yarımküre vücudun sağ tarafını, sağ yarımküre vücudun sol tarafını kontrol eder. 63
4 4.7 A - İç Salgı Bezleri Korku filmi izlerken ya da bir köpek bizi kovalarken vücudumuzda bazı değişiklikler olur. Nefes alış verişimiz hızlanır. Kalbimiz yerinden çıkacakmışçasına atmaya başlar. Bunların sebebi iç salgı bezlerimizdir. İç salgı bezleri sinir sistemi ile birlikte vücudun çalışmasını düzenler. İç salgı bezleri hormon adı verilen kimyasal moleküller üretir. Hormonlar üretildikleri iç salgı bezinden kana verilirler ve hedef organlarına dolaşım sisteminde taşınırlar. Korktuğumuz zaman iç salgı bezlerimizden biri olan böbreküstü bezimiz adrenalin hormonunu üretir ve kana verir. Vücudu dolaşan adrenalin kalp atışlarını ve nefes alış verişini hızlandırır. Böylece vücudu tehlikeye hazırlar. Hormonlar kanla taşındıkları için sinirsel mesajlardan çok daha yavaş etki gösterirler. Büyüme, vücudun çalışma hızı ve cinsel gelişim hormonlar tarafından kontrol edilen olaylardan bazılarıdır. Hipofiz: Büyüme hormonu üretir. Tiroit: Vücudun çalışma hızını kontrol eden tiroksin hormonunu üretir. Pankreas: Kandaki şeker miktarını ayarlayan insülin ve glukagon hormonlarını üretir. Böbreküstü bezleri: Korku, heyecan anında adrenalin üretir. Eşeysel bezler: Dişiye ya da erkeğe ait cinsiyet özeliklerinin ortaya çıkmasını sağlayan hormonlar üretirler. 1) Hormon nedir? 2) Vücudumuzdaki iç salgı bezlerinden iki tanesinin adını yazıp ürettiği hormonlara örnek veriniz. 3) Hormonların vücuttaki görevi nedir? İç Salgı Bezleri Adrenalinin diğer adı kaç ya da savaş hormonudur. Her iki durumda da vücudun enerjiye ihtiyacı vardır. Adrenalinin sebep olduğu değişiklikler vücudun daha fazla enerji üretmesini sağlar. 64
Vücudumuzdaki Sistemler TEST 4 1) Aşağıdaki şekilde insana ait sindirim sistemi gösterilmiştir. B C a) Numaralandırılmış kısımların isimlerini yazınız. b) Aşağıdaki görevleri hangi organların yerine getirdiğini belirtiniz. i) Dışkının dışarı atılmasını sağlar. ii) Besinleri bulamaç haline getirir. iii) Safra üretir. iv) Besinlerin çoğu bu bölümde kana karışır. I 2) Aşağıda verilen kan hücrelerini ve damarları görevleriyle eşleştiriniz. a) Akyuvar 1) Kanı hücrelere ulaştırır. b) Atardamar 2) Oksijen ve karbon dioksit taşınmasında görevlidir. c) Kılcaldamar 3) Vücuttaki kanı kalbe getirir. d) Kan pulcukları 4) Vücut savunmasında görevlidir. e) Toplardamar 5) Kanı kalpten vücuda taşır. f) Alyuvar 6) Kanın pıhtılaşmasını sağlar. 3) a) Kanın vücuttaki görevleri nelerdir? b) Yandaki şekilde kalbin odacıkları gösterilmiştir. i) Odacıkların isimlerini yazınız. ii) Temiz kan bulunduran odacıkları kırmızıya, kirli kan bulunduranları maviye boyayınız. A C B D 4) a) Niçin nefes alırız? Açıklayınız. b) Bronş Alveol Burun Kan Bronşçuk Soluk borusu Yukarıda verilen yapıları sıralayarak havadaki bir oksijen molekülünün vücutta izleyeceği yolu belirtiniz. 5) a) İskeletin görevleri nelerdir? b) Aşağıda verilen organları koruyan kemiklerin adlarını yazınız. Kalp:..., Beyin:..., Akciğer:..., Omurilik:... c) Eklem çeşitleri nelerdir? Her birine birer örnek veriniz. 6) I- Tencerede kaynayan suyun altını kapatmak. II- Toz girdiği zaman gözümüzü kapatmak. Yukarıda verilen hareketlerden hangisi reflekstir? Nedenini açıklayınız. 7) Aşağıdaki olaylarla ilgili olan hormonların adlarını yazınız. a) Kan şekerinin düzenlenmesi: b) Vücudun çalışma hızının kontrolü: 65
4 Çoklu Zeka Etkinlikleri Aşağıda verilen ve ünitede öğrendiğiniz diğer kavramları da kullanarak bir sözlük hazırlayınız. Enzim Mekanik sindirim Kalp Toplardamar Bağışıklık Akyuvar Dinlediğiniz şarkılarda geçen, vücudumuzdaki sistemlerle ilgili cümleleri bir araya getirerek bir müzik kolajı oluşturunuz. Bu kalp seni unutur mu? Kan ve gül, gül ve diken, aşkım ve ben Beyin Eklem Alveol Hormon A B Akyuvar: Vücudu mikroplara karşı koruyan kan hücreleridir. Alveol: Akciğerin yapısında bulunan hava keseciğidir. Bağışıklık:... Beyin:.................. Nakarat............... Ünitede öğrendiğiniz kavramları kullanarak aşağıdaki gibi bir çengel bulmaca hazırlayınız. Soldan sağa: 1) Kanın sıvı kısmıdır. 2) Kemiklerin ucunu kaplar. Yukarıdan aşağıya: 1) Vücuda ölü ya da zayıflatılmış mikrop verilmesidir. 2) Böbrekte oluşan sıvıdır. 1 P L 1 A Z M A İ D 2 K Ş I K I R D R A R K 2 Aşağıda verilenler arasındaki benzerlik ve farklılıkları yazınız. Alyuvar Atardamar Kulakçık Akyuvar Toplardamar Karıncık Benzerlikler: 1)... 2)... 3)... Farklılıklar: 1)... 2)... 3)... 66
Vücudumuzdaki Sistemler Çoklu Zeka Etkinlikleri Aşağıdaki malzemeleri kullanarak akciğerlerin çalışmasını gösteren bir model yapınız. Malzemeler: Tek delikli lastik tıpa, plastik su şişesi, 2 küçük balon, 1 büyük balon, makas, Y tüpü, bıçak. Yapılışı: Su şişesinin tabanını bıçak ile dikkatli bir şekilde kesiniz. Y tüpünün iki ucuna küçük balonları takıp, diğer ucu da lastik tıpadan geçiriniz. Lastik tıpa ile şişenin ağzını kapatınız. Büyük balonun ağzını sıkıca bağlayıp yuvarlak kısmını 1-2 cm kesiniz. Kestiğiniz balonu şişenin kesik kısmına geçiriniz. Büyük balonu aşağıya doğru çekerken ve şişeye doğru iterken küçük balonları gözleyiniz. Yaptığınız bu modelde, şişe, büyük balon ve küçük balonların solunum sistemindeki hangi yapıları temsil etmekte olduğunu belirtiniz. Sınıf arkadaşlarınız ile 4 kişiden oluşan bir grup oluşturup aşağıdaki soruları sınıfınızda bulunan diğer öğrencilere sorunuz. Elde ettiğiniz verileri sınıfla paylaşınız. Ünite'de öğrendiğiniz kavramları aşağıdaki gibi kartlara yazınız. Kartlarda yazılı kavramları sessiz sinema oyunu ile sınıftaki arkadaşlarınıza anlatınız. İsim Kan Grubu Kan alabildiği gruplar Kan verebildiği gruplar Can A A ve O A ve AB AŞI BÖBREK AKCİĞER OMURİLİK DÜZ KAS MEKANİK SİNDİRİM 67
NOTLAR