MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu 21-22 EKİM 2010-DÜZCE ZEMİN ELEMANLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA İSTANBUL PARK VE BAHÇELERİ NDEN ÖRNEKLER Yıldız AKSOY 1 Şevki KOCABAŞ 1 Erol EKİNCİ 1 Fuat Nuri ÖZPAY 1 1 Meslek Yüksek Okulu Bahçeşehir Üniversitesi - İSTANBUL yaksoy@bahcesehir.edu.tr ÖZET Zemin elemanlarını (yüzey kaplamalarını) oluşturan döşemeler zemin üzerinde yer alan üçüncü boyuta yani çevreleme elemanlarına taşıyıcı mekân teşkil ederek peyzaj tasarımının önemli bir konusunu oluşturmaktadır. Zemin yüzeyi kullanım amaçlarına göre düzenlendiği ve bir materyalle kaplandığı zaman döşeme olarak değerlendirilmektedir. Zemin elemanları toplumsal yaşam içinde gelişen, değişen etkinliklerin üzerinde gerçekleştirildiği uzun ömürlü yüzeylerdir. Bu sebeplede peyzaj mimarlığı çalışmalarının düzlem üzerindeki ilk ayağını oluşturmaktadır. Zemin elemanlarını oluşturan malzemeler değişik renk, boyut, desen ve dokuda olabilir ve malzemeleri seçilirken döşeme materyalinin teknik ve estetik özellikleri dikkate alınırken aynı zamanda tasarımın fonksiyonları yönünden birçok işlevlere sahip olması da gerekmektedir. Bu araştırmada İstanbul park ve bahçelerinin Peyzaj konstrüksiyonu çalışmalarında kullanılan zemin elemanları ya da döşemeler, canlı materyaller (çim, yerörtücü vb. gibi bitkilerle) ya da cansız materyaller olarak ele alınıp incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Zemin elemanları, Peyzaj konstrüksiyonu, Park ve bahçeler. 1.GİRİŞ İnsanlık doğuşundan itibaren yaşadığı çevreyi düzenleme çabası içine girmiş; köyler, kasabalar, kentler oluşturulmuştur. Bu yapay çevre içindeki kamusal mekanlarda, insanların basit gereksinimlerini karşılayan alanlar park ve bahçeler olmuştur [1]. Kentler, toplumsal aktivitelerin ve bireysel davranışların zaman ve mekân boyutunda biçimlendirdiği ortamlar olduğu için sürekli bir değişim ve gelişim gösterirler. Günümüzde kentlerde yaşanan bu değişim ve dönüşümler ile birlikte sosyo-kültürel simgeler ve yaşam biçimleri, kentlere yeni bir kurgu getirmektedir. Kentte yaşayanların, kent mekânı ile kurdukları ilişkinin önemli parçalarından birini mekânsal kimlik oluşturmaktadır. Kentte yaşayanların, kent mekânını nasıl benimsediği, ne ölçüde kullandığı, ne tür anlamlar yüklediği, nasıl deneyimlendirdiği gibi konular bir mekânın kimliğini oluşturmada en önemli konulardır [1]. Ülkemizde yaşanan hızlı kentleşme olgusu sonucu değişen yaşam koşulları, toplum yapısı, teknolojik gelişmeler, kentlerin plan ve görünümleri üzerinde etkili olmaktadır. Bu bilinçle kent plancıları, peyzaj mimarları tasarımcılar, sosyal bilimciler, yerel yöneticiler ve endüstri ürünler üreticileri, uygar, yaşanabilir insan gereksinimlerine cevap veren, estetik değerlere sahip çağdaş kentler yaratmaya çalışmaktadır [2]. 1
Park ve bahçeler her kentlinin serbestçe girip kullandığı, kent insanlarının birbiriyle karşılaştıkları kamuya ait mekanlar olup bu mekanlarda insanlara özel bazı objeler kullanılmaktadır. Bu objelerin bir bölümünüde zemin elemanları oluşturmaktadır [3]. Park ve bahçelerin Peyzaj konstrüksiyonu çalışmalarında kullanılan zemin elemanları kullanıcıların farklı gereksinimlerinin ötesinde toplumun kültürel, sosyal ve ideolojik yapısına referansla düşünülmeleri gerekmektedir [4]. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın materyalini İstanbul Kenti park ve bahçelerinin zemin elemanları oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında Ataşehir Buhara parkı, Bayrampaşa Şehir parkı, Bezmi Alem Valide Sultan Vakıf Üniversitesi bahçesi, Esenyurt Tayyip Erdoğan parkı, Küçükçekmece Atatürk parkı, Maçka Demokrasi parkı, Bağcılar Nilüfer Kadayıfçıoğlu parkı, Esenler Şehit Celal Demir parkı, Esenler Deprem parkı, Gülhane parkı, Küçükçekmece Gölü parkı, Bayrampaşa Mehmet Akif parkı, Bağcılar Osmangazi parkı, Yahya Kemal Parkı incelenmiştir. Araştırmada iki yöntem kullanılmıştır. Bu yöntemler ikincil kaynak araştırması ve birincil kaynak araştırmasıdır. İkincil kaynak araştırmasında, konuyla ilgili toplanmış veri ve bilgiler bir araya getirilip, özetlenmiş, analiz edilip değerlendirilmiştir. Bu veri ve bilgiler, kitaplar, süreli yayınlar, tezler, resmi yayınlar ve özel belgelerden elde edilmiştir. Birincil kaynak araştırmasında ise gözlem tekniği ile bilgiler toplanmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Zeminin değişik malzeme, boyut, renk ve dokuda döşenmesi, döşeme materyalinin teknik ve estetik özellikleri yanında, tasarımın fonksiyonları yönünden birçok işlevlere sahip olmasını gerektirir [5]. İstanbul park ve bahçelerinde kullanılan yüzey kaplamaları ya da döşemeler, çevre koşullarına göre canlı materyaller (çim, yerörtücü vb. gibi bitkilerle) ya da cansız materyaller olarak kullanılmıştır. 3.1. Cansız Materyallerle Yüzey Kaplamaları Cansız materyallerle yapılan ve genel karakterleri itibariyle sert yüzeyler olan döşemeler, canlı organik yapı göstermezler. Bu özellikleri nedeniyle, değişik çevre koşullarından canlı bitkisel materyaller gibi çok çabuk etkilenmeyip, değişik tepkiler ortaya koyarlar. Çünkü materyalin cansız olma özelliği döşemeye dayanıklılık, sağlamlık ve sertlik getirir. Bazı uygulamalarda yüzey kaplamalarının sert oluşu, zeminin pek sempatik görünmemesine ve aynı zamanda estetik özelliklerinin kaybına neden olur. Buna karşılık, döşemenin birçok fonksiyonunu sıcak görünümlü, yumuşak, canlı yüzeylerden çok daha iyi yerine getirebilirler [5]. İstanbul park ve bahçelerinde kullanılan yüzey kaplamaları yani döşemelerin ilk işlevi, sert, kuru, kaygan olmayan bir yüzey yaratarak üzerinde yaya ve araç trafiğini taşımaktır. 2
Resim 1. Ataşehir Buhara Parkı Resim 2. Bayrampaşa Şehir Parkı Bunun yanında düzgün yüzeyli döşemeler, insanı bir yöne yönelterek onun gideceği nokta ile bulunduğu yer arasında bir bağlantı kurmasına yardım eder. Böylece, kişi yön ve yol arama çabası sarf etmeden amaçlanan bir noktaya kolayca ulaşabilir [5]. 3
Resim 3. Bezmi Alem Valide Sultan Vakıf Üniversitesi Bahçesi 3. 1. 1. Cansız Yüzey Kaplamaları İçin Materyal Seçimi Cansız yüzey kaplamalarının fonksiyonu ve kullanılabilecek materyaller bazı kriterlerin ışığında belirlendiği zaman kolay ve doğru kararlara varılabilinir. Yüzey kaplamasında kullanılacak materyal için fiyat ve kolay sağlanabilirlik önemlidir. Genel olarak kullanılabilecek materyal, ucuz ve bakım masrafları düşük olmalıdır. Ayrıca uzun ömürlü ve dayanıklı olmalıdır [5]. Döşeme materyalinin görünümü, dış koşullara dayanıklılığı ve temizlenebilirliği ile doku ve renk çeşitliliği (düz ve desenli) tasarıma uygun olmalıdır. Materyal, ilk kullanıldığı zamanki renk uygunluğunu uzun yıllar koruyabilmelidir Döşemeler yüzey sertliklerine göre yumuşak, gevşek yüzeyli (flexible) ve sert yüzeyli (rijit) olarak iki grup altında toplanabilir. Gevşek, yumuşak yüzeyli zemin kaplamaları (flexible döşeme) ile sabit yüzeyli zemin kaplamaları (rijit döşeme) arasında taşınabilir yükler için gerek duyulan döşeme kalınlıklarından başka önemli bir fark göstermezler [6]. 4
Resim 4. Esenler Şehit Celal Demir Parkı Resim 5. Beşiktaş Yahya Kemal Parkı 5
Resim 6. Gülhane parkı Resim 7. Gülhane Parkı 6
3. 2. Canlı Materyallerle Yüzey Kaplamaları Canlı materyalle yapılan yüzey kaplamaları bitkisel uygulamaları kapsar. Peyzaj konstrüksiyonunda yer alan bu materyaller; çim, tek ve çok yıllık yer örtücüler, bordür ve yayılıcı özellik gösteren çalılar gibi ana başlıklar altında toplanabilir [5]. Resim 8. Gülhane Parkı Resim 9. Küçükçekmece Gölü Canlı materyallerle yapılan yüzey kaplamaları yeşil ve yumuşak zemin örtüsü tasarım çalışmaları olarak bitki kompozisyonu içinde derinliğe işlenen konular arasındadır. Konstrüksiyonel peyzaj mimarlığı çalışmaları ile birlikte tasarlanıp uygulanırlar. Bu amaçlar için yapılacak çalışmalarda bitkisel yeşil örtü planlamasına yönelik proje çalışmaları için 7
uygulama alanın ekolojik verileri ve yapımcı istekleri dikkate alınmalı ve ayrı bir proje halinde hazırlanmalıdır. Yapılacak çalışmalar genel konstrüksiyon karakter ve materyali ile uyumlu olarak ele alınmalı, değişik etki ve fonksiyonlar için bitki seçimi ve planlaması yapılmalıdır [5]. 4. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Peyzaj, içinde sayısız materyallerden oluşan görsel bir bütünlüğe sahiptir. Materyallerde görülen değişmeler, peyzaj tipi ve karakterini etkiler. Ayrıca peyzaj mimarının yaptığı tasarımlar ile fikirlerin gerçekleştirilebilmesi bir ölçüde materyalin uygunluğuna bağlıdır. Çünkü konstrüksiyonda kullanılan materyalin genel özelliklerinin; elde ediliş biçimi, yapıda kullanış şekli ve birbiriyle olan görsel ilişkilerinin bilinmesi peyzaj konstrüksiyonunu doğrudan etkiler. Döşeme konstrüksiyonunda emniyet, gürültü, ışık yansıtma özellikleri önemli tasarım kriterleridir. Özellikle kentsel düzenlemelerde yaya emniyeti için kaygan olmayan materyal den yapılmış döşemeler kullanılmalıdır. Yumuşak ve kaba döşeme dokusu gürültüyü emer ve yansıtmaz. Diğer taraftan binaların yakın çevrelerinde yer alan döşemelerin güneş ışınlarını yansıtması, üzerinde düşünülmesi gereken önemli bir tasarım kriteridir [5]. Döşeme zeminine giden yüzey suyu veya yükselen taban suyu, döşemenin taşıma kapasitesini olumsuz yönde etkileyerek çökme ve kırılmalara neden olabilir. Bu su ayrıca kışın soğuk geçen yörelerde donarak döşemeyi tahrip edebilir. Bu nedenle döşeme zeminin drenajının da yapılması sağlıklı döşeme yüzeyi için gereklidir. Döşeme altında ağaç kökleri, yabancı ot tohum ve ayrık parçaları kalmamalı, gerektiği hallerde ot öldürücü ilaçlar kullanılmalıdır [5]. Alt toprağın, döşeme materyali olarak geçirimsiz bir yüzeyin, kullanılmasına olanak sağlayıp sağlamadığı ya da yağış sularının tamamını alt toprağın absorbe edip edemeyeceği daha önceden araştırılmalıdır. Bu çalışmalardan sonra ise, drenaj çalışmaları için rögar ve benzeri elemanlara gerek olup olmayacağı araştırılmalı ya da alt yapı arıza ve bozuklukları için sık sık kazı yapılıp yapılmayacağı belirlenmelidir. Yerinde sabitleştirilmiş sert materyaller, sık sık çeşitli nedenlerle kazıların olabileceği yerlerde döşeme malzemesi olarak kullanılmamalıdır [5]. İstanbul genelinde incelenen park ve bahçelerde malzeme seçiminde gerekli duyarlılık gösterilmemistir. Ayrıca egitsel ve görsel kompozisyonlara uygun malzeme seçimine sınırlı sayıda parkta rastlanmaktadır. Malzemelerin islevsel, ekonomik ve uygulamasının basit olması yalnız basına yeterli degildir. Bir malzemeden digerine geçiste dolasımı yönlendirecek derzler olusturmada yeterince duyarlı davranılmamıstır. 8
Resim 10. Maçka Demokrasi Parkı Resim 11. Maçka Demokrasi Parkı 9
Birçok parkta yalnızca prekast döseme elemanlarının kullanılmasında tek düzelik olusmaktadır. Resim 12. Esenler Deprem Parkı 3. KAYNAKLAR [1] Kartal, B.,(2004). Beşiktaş Belediyesi Sporcular Parkının Peyzaj Mimarlığı Açısından İrdelenmesi, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Bitirme Ödevi, İstanbul. [2] Özsoy, E.,(2006). İstanbul İl Sınırları İçerisindeki Kent Mobilyalarının Araştırılması ve Uygulama Örnekleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, İstanbul. [3] Şişman, E.E., Yetim, L., (2004). Tekirdağ Kentinde Donatı Elemanlarının Peyzaj Mimarlığı Açısından İrdelenmesi T rakya Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 5(1), 43-51. [4] Bayraktar, N., Tekel, A.,Yalçıner Erçoşkun, Ö., (2008). Ankara Atatürk Bulvarı Üzerinde Yer Alan Kentsel Donatı Elemanlarının Sınıflandırılması, Değerlendirilmesi ve Kent Kimliği İlişkisi, Gazi Üniversitesİ Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 23(1), 105-118. 10
[5] Uzun, G., (2004). Yapı Materyalleri, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:148, Ders Kitapları Yayın No:A-49, Adana. [6] Uzun, G., (2004)., Peyzaj Konstrüksiyonu 1, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Genel Yayın No:125, Ders Kitapları Yayın No:A-37, Adana. 11