Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar: Geçmişten Geleceğe Yönelik Bir Değerlendirme

Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 12(1) Kış/Winter 97-118 2012 Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. www.edam.com.tr/kuyeb Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar: Geçmişten Geleceğe Yönelik Bir Değerlendirme Binnur YEŞİLYAPRAK a Ankara Üniversitesi Öz Küreselleşmenin yarattığı ekonomik ve toplumsal değişimler ve bu değişimlerin yarattığı yeni paradigmalar, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini, giderek dünya ölçeğinde sosyo-politik bir araç haline getirmiştir. Bu aracın bireysel ve toplumsal açıdan etkin olarak ve sorumlulukla kullanılması, bu alandaki paradigma değişimini doğru kavramayı gerektirmektedir. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki hizmetler, ABD de 1900 lü yılların başında başlamış, toplumsal yapı ve gereksinimler doğrultusunda çeşitli aşamalardan geçerek değişim ve gelişimini sürdürmüştür. Türkiye de ise, bu ülkeyi model alarak 1950 lerde başlanılan süreç; (i) Başlangıç dönemi (1953-1975), (ii) Arayış dönemi (1976-1994) ve (iii) Gelişme dönemi (1995-2010) olmak üzere, sırasıyla; öncü, kararsız ve sistematik adımların atıldığı aşamalar içinde incelenebilir. Son dönemde, Avrupa Birliği ile bütünleşme sürecinde alınan proje destekleri ile bu hizmetlerin rotası, Amerika dan Avrupa ya yönelmiş durumdadır. Her ne kadar bazı önemli adımlar ve girişimler görülse de, paradigma değişimlerini doğru değerlendirmeden yapılan tüm çabaların, hedefe yönelik etkin ve anlamlı sonuçlar yaratması beklenemez. Bu makalede, ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin; tarihsel perspektif içinde, küreselleşmenin yarattığı değişimler ve yeni paradigmalar ışığında incelenerek, bugünkü durumun eleştirel bir değerlendirmesinin yapılması ve geleceğe yönelik olası yansımalar ile önerilerin ortaya konması amaçlanmıştır. Kuşkusuz, bu alanda yapılan kestirimler, 21.yüzyılda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine duyulan gereksinimin giderek artacağı yönündedir. Bu gereksinim, bir bakıma küreselleşmenin yarattığı yeni eğilimlere ve sonuçlarına bağlanabilir. Bu eğilimler, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki algıları ve yaklaşımları son 10-15 yılda hızla değiştirmiştir. Bu alandaki paradigma değişimini nedenleri ve sonuçları ile betimlemek; geleceğe yönelik çözüm arayışlarının rotasını çizmede işlevsel bir katkı sağlayabilir. Anahtar Kelimeler Mesleki Rehberlik, Kariyer Danışmanlığı, Yeni Paradigmalar. a Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında profesördür. Çalışma alanları arasında mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı, gelişimsel rehberlik programları, aile rehberliği yer almaktadır. Çalışma alanlarında çok sayıda kitap ve makaleleri bulunmaktadır. İletişim: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, Cebeci 06590 Ankara. Elektronik posta: byaprak@education.ankara.edu.tr Tel: +90 312 3633350/3101 Fax:+90 312 3636145. Yirminci yüzyılın son çeyreğinde etkisini daha belirgin olarak hissettirmeye başlayan küreselleşmenin, iş dünyası ve çalışanlar üzerinde yol açtığı değişimler ve sonuçları, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine doğrudan yansımıştır. Küreselleşmenin yarattığı ekonomik ve toplumsal değişimler ve bu değişimlerin yarattığı yeni paradigmalar, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini; giderek dünya ölçeğinde sosyo-politik bir araç haline getirmiştir (European Centre for the Development of Vocational Training [CEDEFOP], 2008; Herr, 2003). Bu aracın bireysel açıdan bireyin kendini gerçekleştirmesinde olduğu kadar, toplumun gelişiminde de etkin olarak ve evrensel sorumlulukla kullanılması gereklidir. Küresel dünyada teknolojinin baş döndürücü bir hızla gelişmesi ve bilimsel bilginin günlük yaşama uygulanması, dünya ekonomisinde, insan yaşamı ve gelişimini etkileyen iki önemli sonuç yaratmıştır (Herr, Cramer ve Niles, 2004, s. 11): İşgücünün küreselleşmesi ve işsizliğin küresel hale gelmesi. Kuşkusuz bu durum ekonomik, politik ve organizasyonel hedeflere ulaşmada, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı

KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ alanında, bireylerin ve toplumun gereksinimlerini birlikte değerlendirip dönüşüm gücüyle dengeleyecek ulusal politikaların geliştirilmesini zorunlu hale getirmiştir (Althanasou ve Esbroeck, 2008). Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı, psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin çıkış noktasını ve bu alanın gelişiminin temel taşlarını oluşturur. Böyle olması da bir bakıma doğaldır, çünkü bireyin yaşam içindeki konumu, kendini ve yaşamı anlamlandırması büyük ölçüde işiyle/mesleği ile biçimlenir. Eğitim kademesinin hangi aşamasında görevli olursa olsun, psikolojik danışmanlardan beklenen en önemli işlev, öğrencilerin gelecek meslek ve kariyerlerine yönelik seçimler, kararlar ve hazırlıklarda yardımcı olmasıdır. Üstelik değişen çalışma koşulları ve yaşam gerçeklerine bağlı olarak artık bu işlev sadece öğrenciler için değil, her yaş grubundan yetişkinler için de önemli bir ihtiyaç haline gelmiştir. Ülkelerin kalkınmasında bireylere, üretken ve gelişmeye açık nitelikleri kazandırmayı amaçlayan çağdaş eğitim anlayışı, bireyin kendi potansiyelini maksimum düzeyde ortaya koyabileceği en uygun mesleki seçimleri yapmasına ve kariyer gelişimini sürdürmesine önem verir. İşte, eğitim sürecinde bireye bu alanda yapılan hizmetler mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı kapsamında yer alır. Bireyin, mesleki yönelişleri, tercihleri, seçimleri ve kariyer gelişimi sürecinde yer alan bazı mesleki gelişim görevleri, genel olarak eğitim süreci içinde gerçekleşir. Ancak, eğitimi bitirenler, yetiştikleri alanda iş bulabileceği gibi, mesleğini icra edeceği bir iş olanağı bulamayabilir. Mesleği değiştirebilir, farklı bir alana uyarlayabilir. İşsiz kalabilir, yeni beceriler geliştirip iş arayabilir. Emekli olduktan sonra başka alana yönelebilir. Böylece mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri, sadece okulda değil, yaşam boyu sürer (Yeşilyaprak, 2010). Bu çalışmada, küreselleşmenin yarattığı değişimler bağlamında, Türkiye de mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin tarihçesi incelenmiş, tarihsel süreç içinde ortaya çıkan paradigma değişimleri, toplumun beklentileri ve bu hizmetlerin işlevleri değerlendirilerek, güncel sorunlar ve geleceğe yönelik öngörüler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kuşkusuz geleceği yordamak ve biçimlendirebilmek; geçmişi ve bugünü doğru okumak ve iyi değerlendirmek ile mümkündür. Yirmibirinci yüzyılda dünyada ve toplumumuzda yaşanan değişimleri ve sorunları, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığına olası etkileri ve sonuçları açısından incelemek, tarihsel perspektif içinde ilgili paradigma değişimlerini ortaya koyabilmek ve toplumun bu alandaki ihtiyaçlarına dikkat çekebilmek amaçlanmıştır. Böylece, geçmişten geleceğe doğru bütünsel bir değerlendirme çerçevesinde var olan sorunların irdelenerek, bu alandaki politikaların, toplum ihtiyaçları bağlamında ve değişim paradigmaları perspektifine dayalı olarak geliştirilmesinin önemi ve gereği vurgulanmaya çalışılmıştır. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Toplum yaşamında her birey bir meslek sahibi olma, bir iş yapma ve etkin olma ihtiyacı içindedir. Çünkü insan ile yaşam arasındaki en kuvvetli bağ, iş tir. Freud a göre, iş, bireyin gerçekle bağlantısıdır. Tarih boyunca iş in anlamı değişse de, yaşam içindeki önemli yeri ve bireyin yaşamını etkileme gücü pek değişmemiştir. İş, genellikle yaşamın merkezine konur. Bireyin yaptığı iş/meslek, onun kimliğini oluşturan ve onu tanımlayan en önemli öğedir (Herr ve ark., 2004). Çünkü bireyin yaptığı iş, yaşamdaki diğer rollerini ve yaşam içindeki tüm konumunu etkiler. Yapılan iş, bireyin düşüncelerine ve yaşamına belli bir biçim verir (Kuzgun, 2009). Bireyin sosyal statüsünü belirleyen en önemli kriter işidir. Nasıl bir ortamda çalışacak, kimlerle ilişki kuracak, nasıl bir yaşam tarzı olacak, ne kadar tatil yapacak? gibi soruların yanıtları işi ile bağlantılıdır. Bu nedenledir ki yeni tanışılan kişiye ilk sorulan soru; Ne iş yapıyorsunuz/mesleğiniz nedir? olur genellikle. Meslek (Occupation); Bir kimsenin hayatını kazanmak için yaptığı, diğer insanlara yararlı bir hizmet ya da ürün sağlamaya yönelik olan, kuralları toplumca belirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerilere dayalı etkinlikler bütünü olarak tanımlanır (Herr ve ark., 2004, s. 44).Kariyer kavramı ise; Bir ömür boyu yaşanan olaylar dizisi, bireyin meslek ve diğer yaşam rollerinin birbirini etkilemesi ve izlemesi sonucu oluşan genel örüntü ve gelişim çizgisinde, özellikle iş ve mesleğe ilişkin rollerinde ilerleme, duraklama ve gerilemeleri de içeren bir süreçtir (Zunker, 2006, s.9). Bu açıklamadan anlaşılacağı gibi kariyer; bir kimsenin yaşamının herhangi bir anında sahip olduğu tüm yaşam rollerinin gerektirdiği etkinliklerin bileşimidir ve bu roller bireyin çalışan olarak üstlendiği rolleri de kapsar. Kariyer, yaşam boyu devam eden bir süreçtir, bir meslek seçmekle veya mesleğe girmekle tamamlanmaz. Çünkü kariyer kavramı meslek öncesi-meslek icrasımeslek sonrası görevleri olduğu kadar, boş zaman faaliyetlerini, toplumda üstlenilen diğer rolleri ve bütün bu rolleri oynarken bireyin kendine özgü uyumu ve gelişimini ifade eden bir kavramdır (Savickas, 2008). Bu alanın uzmanlarından Super in tanımına göre kariyer yaşamı yapılandıran olaylar dizgesi ni ifade eder (Isaacson ve Brown, 1997). 98

YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar... Meslek, seçilir; kariyer, oluşturulur! Birey kariyer gelişimi içinde çeşitli kararlar verir, seçimler yapar, kendi özellik ve koşulları içinde yaşamda mesleki rolleri ve diğer rollerini kendine özgü bir tarzda sürdürerek kariyerini oluşturur. Kariyer, bireye hazır sunulan ve seçilen bir alternatif değil, yaratılan/yapılan bir şeydir; onu birey kendisi oluşturur. O halde meslek seçiminden söz edilebilir ancak kariyer, seçimlerin ötesinde bireyin sorumlulukla yarattığı/ biçimlendirdiği bir süreçtir. Birey onu sürdürürse, çaba harcarsa ve koşullar elverirse, oluşturabilir (Herr ve ark., 2004).Bu alandaki hizmetlere ilişkin ilk yayınlanan kaynakta (1909) Frank Parsons Mesleki Rehberlik kavramını kullanmış ve bu hizmetleri gençlere kendi kapasitelerine uygun meslek seçmeleri için yapılan yardımlar olarak tanımlamıştı (Isaacson ve Brown, 1997). Daha sonra 1913 de bu alanda hizmet vermek için kurulan dernek de Ulusal Mesleki Rehberlik Derneği olarak adlandırılmıştır. Mesleki rehberlikten kariyer danışmanlığına geçiş, bir paradigma değişimi olarak görülebilir. Amerika da ve dünyada yaşanan değişimlere bağlı olarak bu alandaki hizmetlerin niteliği ile birlikte kavramlar da değişmiştir. Bu alandaki dergi ve kitap isimleri de 20.yüzyılın son çeyreğinde büyük ölçüde bu değişimi yansıtmaktadır. Amerika da 1913 de kurulan derneğin ismi 1985 de Ulusal Kariyer Gelişimi Derneği (NCDA) olmuştur (Herr ve ark., 2004). Bu bağlamda,mesleki rehberlik kavramı da bireyin mesleki seçim yapma ve mesleki kararlar vermesine yardım tanımı; kariyer danışmanlığı ile yaşam boyu kariyer gelişimine yardım süreci olarak değişmiştir. Genellikle, rehberlik kavramı danışmadan daha geniş kapsamlı olarak kabul edilir ve danışma hizmetleri onun içinde yer alır. Bu anlamda, kariyer danışmanlığı da, mesleki rehberlik hizmetleri içinde yer alan bir yardım şekli olarak kabul edilir (Niles ve Harris-Bowlsbey, 2009). Amerikan Ulusal Kariyer Gelişimi Derneği (NCDA), kariyer danışmanlığını şöyle tanımlamıştır: Bireylerin mesleklere, kariyerlere, kariyer rollerine ve sorumluluklarına, kariyer kararları verme ve kariyer planlama, serbest zaman aktiviteleri planlama, kariyer yolları ve diğer kariyer gelişim aktiviteleri (örneğin özgeçmiş yazma, iş görüşmesi, iş arama teknikleri) gibi onların kariyerleri ile ilgili çatışma ve sorunlara yönelik bireysel veya grupla sürdürülen danışma sürecidir (Herr ve ark., 2004, s. 42). Bu alandaki hizmetlerin nasıl başlayıp geliştiği, hangi aşamalardan geçtiği, tarihsel bir perspektif içinde paradigmaların (algılama şekli/algı çerçevesi) nasıl değiştiğini anlamadan ve paradigma ayarı yapmadan (algıların revizyonu) geleceğe yönelik kestirimler yapılamayacağı bir gerçektir. Bu nedenle öncelikle bu hizmetlerin geliştiği Amerika Birleşik Devletleri ve sonra da bu ülkeyi model alarak bu alanda yapılandırmaya gidilen Türkiye deki gelişim sürecine bakılarak bugünkü durum değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tarihsel Bir Yolculuk: ABD de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişimi: Başlangıç ve Köşe Taşları 1900 lerin başında bir mühendis ve sosyal reformcu olarak Frank Parsons, mesleki karar vermede sistematik bir süreç olarak akıl yürütme diyebileceğimiz bir yaklaşımı ortaya koydu. 1905 de kendi kurduğu kolejde mesleki eğitim ve rehberlik hizmetleri sağlamaya başladı. 1906 da Boston Ekonomi Kulübünde verdiği City of Future (Geleceğin Kenti) başlıklı konferansında gençlere meslek seçiminde yardım hizmetleri sunarak onların, kendilerine uygun meslek sahibi olabileceklerini savundu. İlgi ile karşılanan bu konuşmadan sonra, Parsons kurduğu meslek bürosunda iş arayanlara çeşitli testler uygulayarak; onların özellikleri ile işlerin niteliklerini karşılaştırıp mantıki bir eşleştirme yapma uygulamasına başladı (Herr ve ark., 2004; McDaniels ve Gysbers, 1992). 1909 da Parsons ın Meslek Seçimi (Choosing a Vocation) kitabı, ölümünden bir yıl sonra, yayınlandı. Onun çalışmaları, böylece, mesleki rehberlik çalışmalarını başlatmış oldu. Onun yaklaşımı, bu alanda Özellik-Etmen Kuramı adıyla ilk kurama isim vererek, bu alanın babası olarak anılmasını sağladı (Herr, 2001; Niles ve Harris-Bowlsbey, 2009). Bu çalışmalar eğitim sürecinde mesleki rehberlik hizmetlerine yer verilmesine yol açtı ve 1913 de Ulusal Mesleki Rehberlik Derneği (NVGA) kurularak ilgili yayın ve çalışmalara hız verildi. Bu hareket, giderek eğitsel gelişim ve uyum sağlama sürecine yardım hizmetlerine duyulan gereksinim ile birlikte Rehberlik alanının doğmasını sağladı. 1940 lara dek rehberlik hizmetlerinin iki temel işlevi vardı: Yöneltme (öğrencilerin uygun eğitim ve mesleki seçeneklere yönelmesine yardım) ve uyum (öğrencilerin çevre koşullarına uyum sağlamalarına yardım).rehberlik hizmetleri, okullarda bu iki temel işleve yönelik olarak daha çok uygulamalı psikoloji alanıyla ilişkilendirilerek bireysel farklılıkların ölçülmesine ve sonuçlarına dayalı olarak sürdürülüyordu (Herr ve ark., 2004). 1942 yılında Carl Rogers ın Danışma ve Psikoterapi adlı kitabını yayınlaması ile rehberlik alanına 99

KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ psikolojik danışma süreç ve uygulamaları katıldı. Tıbbi ve psikiyatrik yardım modellerinden farklı olarak bireylere insancıl ve empatik bir ilişki süreci içinde, karşılıklı etkileşim yoluyla yardım edilebileceğine yönelik olarak ortaya konan Danışandan hız alan yaklaşım mesleki rehberlik hizmetlerini de etkileyerek yeni kuram ve modellerin ortaya konmasına yol açtı (Zunker, 2006). 1951 de Ginzberg ve arkadaşları, meslek seçimine bir eşleştirme işi olarak değil, bir oluşum ve gelişme süreci olarak yaklaştı. Aynı yıllarda Donald Super ın çalışmaları, bu sürece günümüzde de- gelişerekgeçerliliğini sürdüren kavram ve modeller sağladı. Super in 1957 de yayınladığı Kariyer Psikolojisi (The Psychology of Careers) kitabında meslek seçiminin, bir anda verilen bir karar değil, yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele alınması, bu alana yeni bir bakış açısı sağladı. Bu sırada (1956) Roe nun Meslekler Psikolojisi (The Psychology of Occupations) kitabı konuya psikanalitik açıdan yaklaştı. Böylece bu dönemde, Super in yaşam boyu kariyer modeli ile Rogers ın danışan merkezli danışma teknikleri ve Roe nun psikodinamik yaklaşımı birleşerek bireyin kariyer gelişiminin dinamiklerini anlamaya odaklanmayı sağladı. Tüm bu süreç içinde, bireyin niteliklerini ölçen test ve envanterlerin, işleri tanımlayan ve analiz eden çeşitli katalogların yayınlanması ve giderek eğitim süreci içinde daha erken yaşlarda ilgi ve yeteneklerin saptanıp uygun mesleklere hazırlayan eğitim/okul türlerine yönlendirilmesi çalışmaları önem kazandı. Bu çalışmalarda temel düşünce; ne kadar erken ve ne kadar isabetli bir eşleştirme yapılabilirse bireyin seçtiği mesleği ömür boyu sürdürebileceği beklentisi idi (Herr, 1996; Herr ve ark., 2004). 1966 da John Holland, yazdığı Mesleki Seçimin Psikolojisi (Psychology of Vocational Choice) kitabında ortaya koyduğu tipoloji kuramını tanıttı. Kuram ilgi ile karşılandı ancak bu yıllarda önce kadın hakları, sonra insan hakları akımları; gerek bireylere uygulanan testlerin ve gerekse bu konuda uygulanan politika ve yaklaşımların, azınlık gruplara dezavantaj yaratan bir yanlılığa yol açtığını savunarak, mesleki rehberlik alanındaki bazı uygulamaların eleştirilmesini gündeme getirdi. Testlerin, ölçtüğü var sayılan nitelikler açısından daha üstün olanlara özel haklar sağladığı ve ayrımcılığa yol açtığı tartışmaları, bu alanda test gibi standart ölçme araçlarının kullanılmasına bir tepki yarattı (Herr,1996; McDaniels ve Gysbers, 1992). Bu tartışmalar, tüm bireylerin, potansiyellerini uygun çevre ve eğitim koşulları içinde geliştirebileceği düşüncesi ile dezavantajlı gruplar ve fiziksel özürlüler de dahil olmak üzere çeşitli gruplar için mesleki rehberlik programlarının okullarda uygulanması politikalarını eğitim sürecine yerleştirdi. Böylece, 1970 lerden itibaren mesleki rehberlik kavramı yerine kariyer rehberliği kavramı kullanılarak, kariyer gelişiminin yaşam boyu sürdüğü ve bu süreçte rehberlik hizmetleri sağlanması gereği vurgulandı. Bu dönemde, kariyer gelişiminin bireyin diğer gelişim alanları (kişisel-sosyal ve eğitsel gelişim) ile bütünsel bir süreçte ele alınması görüşünü savunan Kapsamlı Kariyer Gelişim Modeli denilen, Norman Gysbers in öncülüğünde gelişimsel yaklaşım benimsenmeye başlandı (Gysberg, Hepner ve Johnston,1998; McDaniels ve Gysbers, 1992). 1980 lerde kariyer gelişimi kavramı önem kazanarak, kariyer danışmanlığı bu süreçte verilen hizmetleri anlatmak üzere kısmen, rehberlik kavramının yerini almaya başladı. Kariyer gelişimine destek (intervention) programları ile bireyin kariyer gelişiminin bütünsel (kapsamlı) bir müdahale süreci içinde desteklenmesine yönelik programların anaokulundan başlanarak lise sonuna dek kullanılması yaygınlaştırıldı. Kuşkusuz bu tarihsel gelişim içinde 1960 lardan itibaren, bilgisayar destekli hizmetler, teknolojinin yaşamda aldığı yere bağlı olarak giderek arttı ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin uygulama süreçlerini önemli ölçüde etkiledi. 1980 li yıllarda ABD de çok kültürlü yaklaşımlar, kariyer gelişimi kuram ve uygulamalarında da önem kazanmaya başladı. Sosyal ya da ekonomik bariyerlere sahip olan; yoksullar, göçmenler, kadınlar, farklı ırk ve etnik kökene sahip azınlıklar için uygun yaklaşım ve modeller geliştirilerek onların dezavantajlarının aşılması amaçlandı, kariyer danışmanlığında kültüre duyarlı stratejiler vurgulandı. Bu yıllarda Amerikalıların bir metafor olarak kullandığı Melting Pot (bir potada erimek); farklı kültürel grupların Amerikalı olma kimliği altında bütünleştirilip birleştirilmesi ve tek kültür yaratma söylemi terk edilerek, salad bowl (salata kasesi) ; farklı kültürlerin kendine özgü niteliklerinin, güçlü yönlerinin, yerel farklılıkların korunarak bir arada yaşanabileceği söylemi benimsenmeye başlandı (Athanasou ve Esbroeck, 2008). Kültüre duyarlı kariyer danışmanlığı hareketini destekleyen kuramsal temeli ise, 1986 yılında Bandura tarafından geliştirilen Sosyal Öğrenme Kuramına dayalı mesleki gelişim yaklaşımları oluşturdu. Bu kuramlar temelde, bireyin bilişsel engellerini ortadan kaldırarak çevresel bariyerleri aşabileceği inancını geliştirmeyi amaçlıyordu. Böylece, 1990 larda sosyal ve bilişsel kuramlar, kariyer danışmanlığı alanında yeni model ve uygulamaların gelişmesine yol açtı (Sharf, 1997). 100

YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar... 1990 larda yaşanan ekonomik kriz, küreselleşmenin etkileri, kariyer danışmanlığı alanında paradigmaların değişmesine neden oldu. Eski kuramların bir kısmı, kuramı geliştirenler veya sürdürenlerce dönüşüm ve değişime uğratıldı. Yeni kuram ve modeller ortaya kondu. 2000 lerde post-modern yaklaşımlardan söz edildi; yapılandırmacı yaklaşımlar içinde farklı kuram ve modeller etkisini göstermeye başladı. Son çalışmalar, kariyer kuramları literatüründe, kültürel farklılıklar ve sosyal bağlamı öne çıkaran, kendini yapılandırma ve geliştirmeyi vurgulayan yapılandırmacı yaklaşımların gündeme yerleştiğini göstermektedir (Amundson, Harris-Bowlsbey ve Niles, 2005; Niles, Amundson ve Neault, 2011; Savickas, 2008). Bütün bu gelişmeler, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini Amerika dan alıp uyarlamaya çalışan Türkiye için bir yol haritası oluşturmuştur. Doğruları ve yanlışları ile bu sürecin nasıl yaşandığı incelenirken, ABD ile karşılaştırmalı bir değerlendirme yapılması beklenebilir. Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika dan Avrupa ya Adımlar Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye de Psikolojik Danışma ve Rehberlik hizmetlerinden beklenen en önemli işlev ekonomik kalkınmaya hizmet edecek üretken bireyi yetiştirmek için onun ilgi ve yeteneklerine uygun bir mesleği seçmesine yardım olmuştur. Bu nedenle, başlangıcından beri rehberlik hizmetlerinin önemsenmesi ve örgütlenmesi, bir insan gücü planlaması aracı olarak duyulan ihtiyaca bağlanmıştır (Yeşilyaprak, 2010). Bu açıdan bakıldığında ülkemizde PDR hizmetlerinin tarihçesi, aynı zamanda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin tarihçesi olarak okunabilir. Başlangıçtan beri Amerika dan model alınarak yapılandırılan hizmetler, son dönemde Avrupa Birliğine girme çabasına bağlı olarak, Avrupa ülkeleri ile ortak projeler çerçevesinde biçimlendirilmeye ve değerlendirilmeye başlanmıştır. Türkiye de rehberlik hizmetleri 1950 lerde Marshall Planı kapsamında Amerikalı uzmanların ülkemize gelmesi ve bazı Türk eğitimcilerin A.B.D.de eğitim görüp yurda dönmesi ile başladı. Altmış yıllık bu süreç, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri açısından genel hatları ile 3 dönemde incelenebilir: I. Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar (1953-1975) II. Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994) III. Gelişme Dönemi: Sistematik Adımlar (1995-2010) Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar ( 1953-1975) Amerikalı uzmanlar ve Amerika da yetişen Türk uzmanlar ile eğitim sistemimize monte edilmeye çalışılan rehberlik hizmetleri, başlangıcından beri meslek seçimine, mesleki yönelmeye yardım düşüncesi ve amacı ile ele alındı. Özellikle MEB bünyesinde Test Araştırma Bürosunun kurulması (1953) ve Rehberlik Merkezlerinin (1954) açılması, öğrencilerin ilgi, eğilim ve yeteneklerini ölçerek kendilerine uygun iş ve mesleğe yönelmesine yardım amacıyla teknik ve araçlar hazırlama ve uygulama işlevi taşıyordu (Tan, 2000). Bu dönemde, daha çok Amerika dan alınan ilgi ve yetenek testleri Türkçeye çevrilip uyarlanarak kullanılmaya başlanırken, kültüre özgü ölçek geliştirme denemeleri de görülüyordu. Örneğin bu alanın öncü isimlerinden Hasan Tan ın Gazete Haberleri Testi (1972) bir ilgi envanteri olarak geliştirilmişti. www.edam.com.tr/kuyeb Strong İlgi Envanteri, bazı zeka ve yetenek testleri de bu amaçla Türkçeye çevrilip kullanılmaya başlanmıştı (Özgüven, 2005; Tan, 2000). 1960 lı yıllarda toplanan milli eğitim şuralarında (örneğin 7., 8. ve 9. Milli Eğitim Şuraları) ve bu yıllarda hazırlanan beş yıllık kalkınma planlarında, mesleki eğitim vurgulanıyor ve gençlerin kendilerine uygun bir mesleğe yönelmesinin, ülkenin ekonomik kalkınması açısından kritik önemi üzerinde sıklıkla duruluyordu. Bu değerlendirmelere bağlı olarak, 1970-1974 yılları arasında önce pilot okullarda, sonra tüm orta dereceli okullarda rehberlik servisleri kuruldu (MEB, Tebliğler Dergisi 1805, tarih 16.09.1974). Bu servislerin başlıca görevi, öğrencilere üst okulları ve meslekleri seçme sürecinde ve yöneltme ekseninde rehberlik yardımı sunmaktı. İlgili yönetmeliklerde önemle vurgulanan bu hizmetler, o yıllarda hizmetleri yürütecek ilgili uzmanlar olmadığı için, kâğıt üzerinde kalıyor veya göstermelik bazı uygulamalarla yetiniliyordu. Tüm sınırlı yönlere karşın, bu dönemde Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinin (RAM) açılması, Ankara Üniversitesinde ilk lisans programının (1965-1966), Hacettepe Üniversitesinde ilk lisansüstü programının (1966-1967) başlatılmış olması, Gazi Eğitim Enstitüsünde öğretmen yetiştiren programlara Rehberlik ve Danışma Dersi nin konması ve tüm resmi kaynaklarda meslek seçimi ve yöneltmenin öneminin vurgulanması, eğitim sisteminde bu hizmetlerin yer alması açısından önemli başlangıç adımları olarak kabul edilebilir (Tan, 2000). Eğitim sistemindeki çalışmalar yanı sıra, ülkemizde işsizlere iş bulma ve işe yerleştirme amacı ile Ulus- 101

KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ lar arası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından onaylanan 88 sayılı yasa ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı olarak kurulan İŞKUR (Türkiye İş Kurumu) mesleki rehberlik alanında, yetişkinlere yönelik olarak eşleştirme diyebileceğimiz tarzda iş bulma-işe yerleştirme hizmetlerine 1951 yılından itibaren başlamıştı (Akkök, 2006). Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994) Bu dönemde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı bağlamında değerlendirilebilecek çalışmaların tümü, öğrencilerin ilgi ve yeteneklerini erkenden saptayıp onları mesleki ve teknik eğitim alanlarına yönlendirmek ve böylece üniversite önündeki yığılmaları azaltmak amacıyla yapılan arayış çabalarına dayanıyordu. Bu amaçla zaman zaman eğitimin yapısını yeniden düzenleyen çalışmalar (ders geçme ve kredi sistemi, modüler sistemler, okul tiplerini düzenleme vb.) yanı sıra rehberlik hizmetleri ile çözüm aranıyordu. Bu yıllarda mesleki eğitim devletin öncelikli politikasını oluşturuyordu ve bu nedenle mesleki rehberlik hizmetleri de önemle vurgulanıyordu. Okullardaki rehberlik servislerinden beklenen en önemli işlev, öğrencileri tanıma çalışmaları kapsamında onları ilgi-eğilim ve yeteneklerine göre akademik üst eğitime ya da kısa yoldan iş yaşamına yöneltmekti. Bu amaçla test ve envanter geliştirme veya uyarlama çalışmalarına hız verilmişti. www.edam.com.tr/kuyeb Örneğin Özoğlu (1977) tarafından Kuder İlgi Alanları Envanteri ve Kuzgun (1989) tarafından Edwards Kişisel Tercih Envanteri uyarlama çalışmaları yapılarak bu alanda kullanıma sunulurken yine Kuzgun (1988) tarafından Kendini Değerlendirme Envanteri ile Üniversiteler, Yüksek Öğretim Programları ve Meslekler Rehberi (1989) yayınlanmıştır. Bu dönemde SEÇENEKLER (CHOICES) ve BİLDEMER isimleriyle ilk kez bilgisayar destekli mesleki bilgi/ rehberlik sistemleri uyarlanarak/geliştirilerek uygulamaya konmuş ancak bu sistemlerin kullanımı oldukça sınırlı kalmıştır (Yeşilyaprak, 2010). 1981 yılında toplanan X. Milli Eğitim Şurasında PDR personeli yetiştirilmesi sorunu ele alınmış, 1982 yılında toplanan XI. Şurada rehberlik alanındaki kadro ve unvanlar tartışılmış, Eğitimde Rehberlik bir uzmanlık alanı olarak kabul edilip, Okul Danışmanı bu alanda çalışacak uzman unvanı olarak belirlenmiştir. Bu gelişmelere bağlı olarak 1982 yılında 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu ile PDR personeli yetiştirmek üzere Eğitim Fakültelerinde lisans programlarının açılması ve daha önce açılmış olan lisansüstü programların yaygınlaştırılması, bu dönemdeki önemli gelişmeler olarak görülebilir. 1983 yılında, ortaöğretim kurumlarındaki rehberlik hizmetlerinin yürütülmesi için MEB içinde Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Dairesi Başkanlığı kurulmuş ve daha önce açılmaya başlanan RAM lar bu başkanlığa bağlanmıştır. RAM larda özellikle okullardan refere edilen öğrencileri tanılama amacıyla test uygulama çalışmalarına ağırlık verildiği için ve gerek ilgili dairenin, gerekse RAM ların yönelimi özel eğitim ağırlıklı olduğu için mesleki rehberlik hizmetleri açısından önemli bir uygulama gözlenmiyordu. 1989 yılında mesleki bir örgüt olarak Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği kurulmuş ve Ankara da çalışmalarına başlamıştır. Daha sonra Türk PDR-DER adını alan ulusal dernek, genel olarak PDR kapsamındaki çalışmaları içinde, mesleki rehberliğe ilişkin de çalışmaları (kongrelerde ilgili panel ve bildiriler, seminerler vb.) sürdürmüştür (Yeşilyaprak, 2007). Bu dönemde mesleki rehberlik alanında hazırlanmış bazı kitapçık/broşürler dışında temel bir kaynak yoktu. Alanın öncü akademisyenlerinin, örneğin H. Tan tarafından 1986 da, Y. Kuzgun tarafından 1988 de, M. Kepçeoğlu tarafından 1994 te yayınlanmış olan Psikolojik Danışma ve Rehberlik kitapları içinde mesleki rehberliğe ayrı bir bölüm olarak yer verilmiştir. Ayrıca bu yıllarda konu ile ilgili doktora tezleri de dikkati çekiyordu (Kuzgun, 1982; Uzer, 1987). Yetişkinlere/iş arayanlara yönelik mesleki rehberlik hizmetlerinin bu dönemdeki durumuna bakıldığında; Alman Çalışma Kurumu ile ortak yürütülen Türkiye İş Kurumu nun (İŞKUR) Reorganizasyonu Projesi kapsamında 1992 yılında 5 ilde İş ve Meslek Danışmanlığı Servisleri kurulmuş ve ilgili elemanlar Alman uzmanlarca eğitilmiştir. MEB ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı arasında 1992 yılında Meslek Danışmanlığında İşbirliği Protokolü imzalanmış, bu kapsamda kurulan Meslek Danışma Komisyonu (MEDAK) mesleki yeterlikleri ve standartları oluşturmaya yönelik olarak hazırlanan meslek bilgi dosyalarını onaylama sistemini geliştirmiştir. Böylece iş dünyasına ilişkin gerekli veri tabanı oluşturmaya yönelik olarak iş ve mesleklerin tanımlanması, yeterlik ve standartlarının oluşturulması konusunda önemli bir adım atılmış ve İŞKUR bünyesinde ilk Meslek Danışma Merkezi de 1993 yılında Ankara da açılmıştır (Akkök, 2006). Yukarıda satır başları ile sunulan bu dönemdeki çalışmalar mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanında sistematik ve önemli bir gelişme ortaya 102

YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar... koymaktan uzak olsa da bu dönemdeki arayış ve denemelerin sağladığı bilgi ve deneyim, sonraki dönem için bir birikim oluşturmuştur. Gelişme Dönemi: Sistematik Adımlar (1995-2010) Yirminci yüzyılın sonuna doğru, gerek küreselleşmenin ekonomide yarattığı krizin etkisi, gerekse Avrupa Birliğine girme hazırlığı içindeki ülkemizde işsizliği azaltma ve Avrupa da işsiz dolaşımını önleme amacıyla ilgili tarafların daha sorumlu davrandığı, çözüm arayışlarının daha sistematik olarak sürdürüldüğü bir döneme girildiği söylenebilir. Mesleki rehberlik alanına yönelik paradigma değişimi de bu dönemde gerçekleşmiştir bir bakıma; rehberlik hizmetlerinde gelişimsel yaklaşıma dayalı yayın ve uygulamaların etkisiyle (Erkan, 1995; Nazlı, 2008) artık bu hizmetlerin sadece liseye geçişte ve meslek seçimi kararı ile sınırlı olmadığı, tüm yaşam süresince ve bütünsel kariyer gelişimine yönelik olması gereğine dikkat çeken akademisyenlerin makale ve kitaplarında mesleki gelişim süreci ve mesleki gelişim görevlerinden söz edilmeye başlanmıştır (Yeşilyaprak, 1997; Yeşilyaprak, Güngör ve Kurç, 1995). Böylece akademik alandaki tutumlar bir süre sonra milli eğitimdeki uygulamalara ve İŞKUR un çalışmalarına yansımıştır. 1997 yılında kabul edilen 4306 sayılı yasa ile, ilk ve orta okullar birleştirilerek temel ve zorunlu eğitimin 8 yıla çıkartıldığı, sekizinci yılda öğrencilerin ortaöğretim(lise) kurumlarına ve/veya iş alanlarına yöneltileceği, yöneltmenin okul rehberlik örgütü tarafından yapılacağı ve Milli Eğitim Sisteminin bu yöneltmeyi yapacak biçimde yeniden düzenleneceği belirtilmiştir (MEB, Tebliğler Dergisi, sayı: 2481). Bu yapılandırma ile ilköğretim okullarında da psikolojik danışman istihdam edilmeye başlanmıştır. Kararda söz edilen düzenleme oldukça uzun zaman almış, ancak 2003-2004 yılında Yapılandırmacı ve Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımı ile ilköğretim programları geliştirilmiş, bir yıl pilot uygulamadan sonra 2005-2006 yılında yaygın olarak uygulamaya geçilmiştir. Yeni ilköğretim programlarında rehberlik boyutuna (7 ara disiplinden biri olarak), özellikle kariyer kazanımlarına geniş yer verilmiştir. Sekizinci sınıf sonunda; öğrencinin öğretim süresi boyunca gelişim ve tanıma kayıtlarına dayalı olarak, okul rehberlik servisi ve oluşturulacak yöneltme komisyonunca öğrenciye genel akademik liseler-mesleki ve teknik liseler, sanat liseleri olmak üzere üç seçenekten hangisine gitmesinin uygun olduğuna ilişkin bir yöneltme tavsiyesi yapılması uygulamasına başlanmıştır. İlköğretimdeki bu düzenlemenin bir devamı olarak genel liselerin ilk yılı yöneltme sınıfı olarak kabul edilmiş, bu amaçla 9. sınıf programına haftada iki saat Tanıtım ve Yönlendirme Dersi konularak mesleki eğitime geçiş yapacak öğrencilere yönelik modüler materyaller hazırlanmış ve meslek alanları tanıtılmıştır. Bu dönemde, Dünya Bankasının desteğiyle Mayıs 2006 da yürürlüğe giren Ortaöğretimi Geliştirme Projesi içinde Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Bileşeni ne yer verilmiştir. Bu projenin de desteğiyle,2006-2007 öğretim yılından itibaren İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumları Sınıf Rehberlik Programı geliştirilerek yürürlüğe konulmuş, böylece rehberlik ders saatleri bir müfredata bağlanarak, uygulama ve etkinlik örnekleri kitapları hazırlanmıştır. Bu programda mesleki rehberlik etkinliklerine önemli bir yer verildiği gözlenmektedir (Nazlı, 2008, s. 110). Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı alanında üniversitelerde uygulamalı (deneysel) tez çalışmaları ve ölçek geliştirme veya uyarlama çabaları dikkate değer bir ivme kazanmıştır. Özellikle deneysel tez çalışmalarında yer alan uygulamalı programlar (mesleki gelişime destek programları) kitap halinde yayınlanırken (Erkan ve Kaya, 2009; Kuzgun ve Bacanlı, 2006), akademik çevrede alana özgü ders kitapları da bu dönemde yayınlanmaya başlanmıştır. Bunlara örnek; Yeşilyaprak ve arkadaşları (1995) tarafından yayınlanan Eğitsel ve Mesleki Rehberlik ile Kuzgun (1999) tarafından yayınlanan Meslek Danışmanlığı: Kuramlar, Uygulamalar kitapları akademik çevrede kullanılan ilk alana özgü kaynaklar olarak verilebilir. Daha sonra, KariyerGeliştirme: Kuram ve Uygulama (Erdoğmuş, 2003) ile Avrupa Birliği projeleri kapsamında yayınlanan İşletmelerde Kariyer Planlaması (Varçın, 2005) kitapları konuya daha çok iş yaşamı açısından yaklaşan kitaplardır. Bu alanda daha yeni tarihli bir çalışma da psikolojik danışma ve rehberlik alanındaki akademisyenlerin yazdığı Kariyer Yolculuğu (Özyürek, 2008) isimli kitaptır. Sekizinci beş yıllık kalkınma planı (2001-2005) ve dokuzuncu beş yıllık kalkınma planı hazırlıkları kapsamında mesleki rehberlik ve yönlendirme sistemine, istihdamın artırılması amacı ekseninde vurgu yapılmış ve bu bağlamda İŞKUR un çalışmaları belli bir sisteme oturtulmaya çalışılmıştır. 1999 yılında Dünya Bankasının desteklediği bir proje kapsamında Ankara Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve PDR alanındaki akademisyenlerinin geliştirdiği İstihdam ve Danışma Hizmetleri Eğitim Programı ile İŞKUR un 300 elemanı mesleki rehberlik alanında sekiz aylık bir programdan geçirilmiştir (Varçın, 2007). 103

KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ 2003 yılında A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi, Çalışma Ekonomisi Bölümüne bağlı olarak İnsan Kaynakları ve Kariyer Danışmanlığı Yüksek Lisans Programı açılmış; aynı programın öncülüğünde, Dünya Bankası ve İŞKUR desteği ile istihdam ve eğitim projesi kapsamında İKDAM (İnsan Kaynakları Yönetimi ve Kariyer Danışmanlığı Araştırma ve Uygulama Merkezi) ve KAR-DER (Kariyer Danışmanlığı Derneği) kurulmuştur (Varçın, 2007). Bu dönemde, Avrupa Mesleki Eğitim ve Gelişim Merkezi (CEDEFOP) Avrupa ülkelerinde Hayat boyu Öğrenme ve Hayat boyu Rehberlik Hizmetleri ni geliştirmek için çeşitli projelere destek vermiştir. OECD ve Avrupa Komisyonu birçok üye ülkede istihdam ve mesleki rehberlik hizmetlerini geliştirmek için Dünya Bankası fonları ile, ilgili projeleri gündeme koymuş, birçok ülkede bu amaçla merkezler kurulmuş, ulusal düzeyde politikalar belirlenmiş, anlaşmalar yapılmış ve bazı uygulamalar yürürlüğe konmuştur (CEDEFOP, 2008; Organisation for Economic Co-operation and Development [OECD], 2004). Bu kapsamda ülkemizdeki durumu saptamak amacıyla F. Akkök ve T. Watts (2003) tarafından Türkiye Ülke Raporu hazırlanmış ve bu raporda ülkemizde Mesleki Bilgi, Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Hizmetleri (MBRD) nin yasal dayanakları, yapılan uygulamalar ve geliştirilmesine ihtiyaç duyulan yönler vurgulanmıştır. SWOT analizi yapılarak bu hizmetler açısından genel bir profil ortaya konmuş, sonraki bazı çalışmalar bu raporu temel almıştır. Daha sonra bu rapor 2006 yılında güncellenip geliştirilmiştir (Akkök, 2006). Avrupa Birliğine bağlı Ulusal Mesleki Rehberlik ve Yönlendirme (EUROGUIDANCE) Merkezi 2005 de kurulmuş ve söz konusu MBRD hizmetleri bu merkezce Ulusal Ajans tarafından yürütülmüş ve 2009 yılında yürütme yetki ve sorumluluğu İŞKUR a devredilmiştir. Bu çalışmaların odağında bulunan İŞKUR, Mesleki Rehberlik Ulusal Eylem Planı oluşturulması amacıyla,daha önce hazırlanmış olan Türkiye Ülke Raporunu temel alarak 21-23 Nisan 2004 tarihlerinde Ilgaz Dağında Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Hizmetleri Çalıştayı düzenlemiştir. İlgili kurum ve kuruluşlar, sosyal taraflar ve üniversitelerden ilgili alan akademisyenlerinin katılımı ile Mayıs 2005-Gebze, Kasım 2006-Ankara, Aralık 2007-Kızılcahamam, Kasım 2008-Abant ve Aralık 2009-Kapadokya toplantıları olarak süren bu bir dizi toplantıda, ülke çapında bu hizmetlerin yürütülmesine ilişkin plan ve stratejiler geliştirilip uygulamaya konulmasına çalışılmıştır. Bu çalışmalar sonucu, 2009 yılında MBRD Hizmetleri Mutabakat Belgesi imzalanmış ve bu protokole ilgili tüm kurum, kuruluş ve taraflar imza koymuştur. Yukarıda açıklanan süreç içinde yer alan bir diğer uygulama ise, 2004 yılından başlanarak İŞKUR un denetiminde Özel İstihdam Büroları nın açılmasıdır (Resmi Gazete, 2 Ağustos 2004). Bu kapsamda ilk yıl 23 büro, ikinci yıl 79, üçüncü yıl 66 büro açılmıştır. İş arayanlara iş bulma ve işe yerleştirme amacıyla kurulan bu bürolara; 2005 yılında 807.803 kişi başvurmuş, bunların %8 i işe yerleştirilmiştir. Ancak bu bürolarda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmeti verildiğini söylemek güçtür. 2006 yılında 5544 sayılı kanun ile Mesleki Yeterlik Kurumu (MYK) nun kurulması da bu dönemdeki sistematik adımlardan biri olarak sayılabilir. Kuruluş amacı; ulusal ve uluslar arası meslek standartlarını temel alarak mesleki yeterlikleri belirlemek, belgelendirme ve sertifikalandırmaya ilişkin faaliyetleri yürütmek, ulusal mesleki yeterlik sistemini kurmak ve işletmek olan bu kurum daha önce MEDAK (Meslek Danışma Komisyonu) tarafından onaylanan 720 meslek bilgi dosyasına yönelik belgelendirme ve sertifikalandırma çalışmalarını yürütmeye başlamıştır (MYK, 2010). Bu yıllarda üniversitelerimizdeki PDR programlarının sayıları da hızla artmıştır. Lisans programlarının bazılarında bulunan mesleki rehberlik ile ilgili dersler 2007-2008 öğretim yılından itibaren YÖK tarafından uygulamaya konan bir kararla, tüm lisans programlarında 5. yarıyılda Mesleki Rehberlik ve Danışma dersi, 6. yarıyılda da Mesleki Rehberlik ve Danışma Uygulamaları dersi zorunlu olarak yer almıştır. 2006 yılında, Bahçeşehir Üniversitesi, Amerikan Ulusal Kariyer Gelişimi Derneğinin (NCDA) akredite ettiği Kariyer Danışmanlığı Sertifika Programı nı açarak bu dernek ile işbirliği içinde yürütmeye başlamıştır. İlgili bazı alan lisans mezunlarına 120 saatlik ve sekiz aya yayılan bir eğitim programı ile her yıl 15-20 kontenjan ile süren bu uygulama 2010 yılında ilgili bir yüksek lisans programı ile birleştirilmiştir. Ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine duyulan ilgi ve ihtiyaç, liseyi bitirip üniversite önünde yığılan öğrenci sayısının büyümesi ile birlikte artmıştır. Gelecek umutlarının üniversite eğitimine bağlandığı ve öğrencilerin büyük bir yarışı aşarak girmeye hak kazandığı üniversitede iyi bir program seçme kaygısı ülkemizde tercih rehberliği denilen bir yardım türünü doğurmuştur. Kuşkusuz dershane sektör ünün doğma- 104

YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar... sındaki eğitim sistemindeki eksik ve hatalar kadar, tercih sisteminin doğmasında da mesleki rehberlik hizmetlerindeki yetersizlikler ve yanlış algılar rol oynamıştır. Özel dershanelerde rehber öğretmen çalıştırma zorunluluğuna bağlı olarak, TTK nın kararlarıyla, alandışı rehber öğretmen istihdam etme politikaları, dershanelerin reklam ve kar elde etme amaçları ile birleşince, birçok özel dershane, rehberlik servislerinde öğrencilerin ÖSS puanlarına göre girebileceği-en yüksek puan ile öğrenci kabul eden üniversite programlarından başlayarak yapılan teknik bir sıralama ile tercih fomlarının doldurulması hizmetine özel bir önem vermiştir. Puan ziyan olmasın mantığıyla yapılan bu sıralamada genellikle öğrencinin ilgi, yetenek ve değerleri dikkate alınmadığı için sonuç dershane açısından doyurucu, öğrenci açısından hayal kırıklığı yaratmaktadır. Bu konuda daha bilimsel tutuma bağlı bazı köklü kurumların öğrencilere mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri sunma çabaları; ilgili ölçme araçlarının kullanılmasına ve bazı olumlu uygulamaların yapılmasına, veli ve toplumun bilinçlenmesine katkı sağladığı düşünülebilir. Bu dönemde üniversitelerdeki PDR merkezlerinde ve ayrıca bazı üniversitelerde kurulmuş olan Mesleki Planlama ve Yerleştirme birimlerinde üniversite öğrencilerine yönelik mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin daha sistematik hale geldiği ve bazı iyi örneklerin görüldüğü izlenmektedir (Akkök, 2006). Mesleki rehberlik alanında söz edilebilecek önemli bir gelişme olarak MEB tarafından, öğrencilerin ilgi ve yeteneklerini tanıyıp ilgili üst öğrenim kurumlarına ve mesleğe yönelmelerinde kendine yardım yoluyla yararlanmaya göre tasarlanmış olan web tabanlı mesleki bilgi sistemini (MBS), Dünya Bankası destekli projesi kapsamında uygulamaya konulmuş olmasıdır. Güncel Durum ve Sorunlar Türkiye de mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı ile ilgili gelişmeler incelendikten sonra, 1950 li yıllardan günümüze 60 yılda gelinen noktayı değerlendirebilmek, güncel durumu farklı perspektiflerden ve çeşitli boyutları ile ortaya koymakla mümkün olabilir. Türkiye de mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri açısından güncel duruma ilişkin aşağıdaki saptamalar yapılabilir: Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri ülkemizde halen sistematik ve gelişmiş bir düzeye ulaşmanın epeyce gerisindedir. Bu alandaki hizmetleri sunan profesyonel elemanlar yok denecek kadar azdır. Varolan iki lisansüstü program gereksinimi karşılamaktan uzaktır. Gerçekte bu alanda eğitim verecek akademisyen sayısı da oldukça azdır. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini verecek profesyonel elemanların; meslek standartları, etik ilkeleri, yetiştirme ve değerlendirme, belgelendirme/sertifikalandırma sistemi bulunmamaktadır. Bu alandaki hizmetler okullarda PDR lisans mezunu okul psikolojik danışmanları tarafından yürütülmektedir. Ancak ortaöğretim kurumlarının %31 inde, ilköğretim okullarının %70 inde okul psikolojik danışmanı bulunmamaktadır. Halen okullarımızda 13.603 rehber öğretmen, 205 adet Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinde ise 1037 rehber öğretmen görev yapmaktadır. Ancak bu kadrolarda görev yapan elemanların yaklaşık yarısı alandışı (PDR alanından farklı bir alan mezunu) olup birkaç haftalık/aylık hizmet-içi kurslarla eğitilmiş personeldir. Okullarda görevli rehber öğretmenlerin illere ve okulların öğrenci mevcutlarına göre dağılımlarında büyük dengesizlikler bulunmaktadır. Bu hizmetleri yürütmek için önerilen oran bir danışmana 250 öğrenci iken (ACA), bizde bu oran 1/905 ile 1/2836 arasında değişmektedir(akkök, 2006). Ülkemiz üniversitelerinde halen 35 devlet, 8 özel üniversitede olmak üzere 46 tane Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık lisans programı, 21 yüksek lisans, 15 doktora programı vardır. Bu programlar genel psikolojik danışma ve rehberlik programları olup, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı formasyonu ile ilgili iki ders (kuram ve uygulama) yer almaktadır. Her ne kadar Avrupa Birliği ve Dünya Bankasının desteği ile önemli gelişmeler kaydedilmiş ise de; okuldışı gençlere ve yetişkinlere mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini sunmayı amaçlayan İŞKUR un yapısı ve işleyişi, bu hizmetlerin ülke çapında etkili ve yeterli bir şekilde sunulmasını sağlamaktan uzaktır. Gerek okullarda ve RAM larda, gerekse İŞKUR un meslek danışmanlığı merkezlerinde bu alanda sunulan hizmetlerin kalite güvencesi ve kanıta dayalı değerlendirme sistemi olmadığı için raporlara yansıyan sayılar (Akkök, 2006; Akkök ve Watts, 2003), bu alanda yardım için başvuran kişi sayısını göstermekte ancak hizmetlerin etkiliği açısından bir sonuç ifade etmemektedir. Ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri, eğitim sistemi içinde liseden 105

KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ yüksek öğretime geçişe odaklıdır. Her yıl artarak büyüyen üniversite önündeki yığılmalar, bu hizmet alanı açısından da beklentileri artırmakta, bu baskı sağlıksız çözüm arayışları yaratmaktadır. 2010 yılında 1.857.000 öğrenci Üniversite Giriş Sınavına katılmıştır. Bunların ancak %20 si dört yıllık bir yüksek öğretim programına kabul edilmiştir. Bu durum kuşkusuz dershane sektörü ne ve tercih rehberliği ne yönelik umut ve beklentileri artıran ve sağlıksız sonuçlar yaratan çok önemli bir sorundur. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine yönelik yanlış algılar ve gerçekçi olmayan beklentiler toplumun geniş bir kesimi; veliler, öğretmenler, yöneticiler ve hatta rehber öğretmenlerin büyük bir kısmı tarafından sürdürülmektedir. Mesleklere ve iş dünyasına ilişkin güncel bilgileri sistematik olarak sunan bilgi sistemleri, veri tabanları henüz yeteri kadar gelişmemiştir. Mesleklere ve istihdam olanaklarına yönelik gelecek projeksiyonları yapılamamaktadır. Bilgisayar destekli mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı programları henüz emekleme aşamasındadır. Üniversiteye giriş sisteminin yarattığı yanlış tercihler, okuduğu alandan memnuniyetsizlik, mezunların iş bulamaması gibi sorunlara karşın üniversitelerde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı konusunda hizmet sunan merkez/birimler son derece yetersizdir. Üniversitelerin sadece 1/5 inde mesleki planlama ve yerleştirme merkezleri bulunmaktadır (Akkök, 2006), bu merkezlerde kariyer danışmanı olarak görevli profesyonel eleman bulunmamaktadır (Kavas, 2008). Ülkemizde genel olarak PDR hizmetleri başlangıcından beri, bu hizmetlerin en gelişmiş olduğu, Amerika yı model almasına, tüm kaynak ve yaklaşımların oradan alınmış olmasına karşın; son dönemde Avrupa Birliğine girme umudu ve AB nin verdiği proje destekleri ile, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinde Avrupa ülkeleri model alınmaya başlanmış, oradaki bazı ülkeler ile birlikte sistem oluşturma çabalarına yönelinmiştir. Oysa hiçbir Avrupa ülkesinde bu alandaki donanım ve birikim Türkiye den daha ilerde değildir (Akkök ve Zelloth, 2010; CEDEFOP, 2008; Sultana ve Watts, 2007). Güncel durum ve sorunlar özetlendikten sonra, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine duyulan gereksinimin giderek arttığı gerçeği daha iyi görülmektedir. Bu gereksinim bir bakıma, küreselleşmenin yarattığı yeni eğilimler ve sonuçlarına bağlanabilir. Kuşkusuz, küresel dünyanın bir parçası olarak Türkiye de bu değişimleri ve sonuçlarını, gelişmekte olan bir ülke olarak, dramatik bir şekilde yaşamaktadır. Küreselleşmenin Yarattığı Yeni Eğilimler ve Sonuçları Tarihçede incelendiği gibi, Amerika da bir yüzyıl, Türkiye de yarım yüzyıl geçmişe sahip olan mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki algılar ve yaklaşımlar son 10-15 yılda hızlı bir değişim geçirmektedir. Artık bu alana Parsons ın bakış açısıyla yaklaşmak İdeal kenti ya da ideal toplumu yaratma amacına hizmet etmeyecektir. Yirminci yüzyılın sonuna doğru küreselleşmenin ve ekonomik krizin yol açtığı değişimler bu hizmet alanında eski paradigmaların işe yaramayacağını; algı çerçevesini ve algı şeklini değiştirme gereğini ortaya koymuştur. Hızla değişen dünyada, pek çok alanda olduğu gibi, bu alanda da paradigma ayarları yapmak, algı çerçevelerini revize etmek gerekmektedir. Küreselleşmenin iş dünyası ve çalışanlar üzerinde yol açtığı değişimler ve sonuçları, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine doğrudan yansımıştır. Küresel dünyada teknolojinin baş döndürücü bir hızla gelişmesi ve bilimsel bilginin günlük yaşama uygulanması, dünya ekonomisinde, insan yaşamı ve gelişimini etkileyen iki önemli sonuç yaratmıştır. Bunlar; a) işgücünün küreselleşmesi, b) işsizliğin küresel hale gelmesidir (Herr ve ark., 2004). Bu iki kısa maddenin kapsamı iş dünyası ve çalışanlar üzerinde çok önemli değişimleri özetlemektedir. Bu kapsam biraz açıldığında, ortaya çıkan durum ve yansımalar şöyle değerlendirilebilir (Herr ve ark., 2004; Isaacson ve Brown, 1997; Kummerow, 2000; Yeşilyaprak, 2008): Son 20 yılda kariyer ve iş dünyası önemli ölçüde niteliksel değişikliklere uğramıştır. Geleneksel bazı meslekler giderek tamamen ortadan kalkarken bazı yeni iş ve meslek alanları ortaya çıkmıştır. İş organizasyonlarında yapısal değişiklikler yaşanmaktadır; şirketler birleşerek sayıları azalmakta, işbirliği ve yönetim açısından yeni modeller ortaya çıkmaktadır. Gelişen teknolojinin iş yaşamında yarattığı değişiklikler; iş ortamı ikliminden mesleklerin yapısına, çalışma stil ve tarzlarına, iş dünyasının diline ve organizasyonuna, işlerin niteliğine, çalışanlarda aranan eğitim ve beceri düzey ve kapsamına dek pek çok alanda ortaya çıkmıştır. 106

YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar... İş dünyasındaki değişikliklere bağlı olarak bireylerin kariyer yolları daha az doğrusal ve yordanması güç bir hale gelmiştir. Küreselleşmenin yarattığı ekonomik rekabet, gelişmiş ülkelerden daha az gelişmiş ülkelere doğru, daha ucuz işgücü ve maliyet kaynakları bulmak için, geçici iş hareketliliği ortaya koymuştur. Dünyadaki bir çok ülkede işsizlik giderek daha önemli boyutlarda yaşanan bir problem haline gelmiştir. Türkiye de işsizlik oranı 2010 yılında %13.5 olarak belirlenmiştir (TÜİK).Bu oranın gelecek yıl %16 lara yükselmesi beklenmektedir (TİSK). Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO),mali krizin küresel ekonomi üzerindeki etkisinin gelecek yılın sonuna kadar, dünyada 20 milyon kişinin işini kaybetmesi ile sonuçlanacağı uyarısında bulunmuştur (Kurt, 2011). Örneğin Amerika da 2008 yılında 2.6 milyondan fazla kişi işini kaybetmiştir ve bu sayı son 60 yılın en kötü iş-kaybı yılıdır (George, 2009). Daha çok kişinin üniversite eğitimi alması yönünde, pek çok ülkede artmakta olan eğilim; iş dünyasında eğitim düzeyi yüksek eleman sayısını artırırken, iş yaşamını, mavi yakalı (kol emekçileri) ve teknik düzeyde beceriye sahip işgücünün azalması sorunuyla karşı karşıya bırakmıştır. Artan işgücü fazlalığı daha çok, eğitilmiş/nitelikli işgücünde ve gençlerde ortaya çıkmaktadır. TÜİK- Hane Halkı İşgücü Araştırması 2010 Eylül dönemi sonuçlarına göre genç işsizlik oranı %21.2 dir. Yani 15-24 yaş arası her dört gençten biri işsizdir. Okuryazar olmayanlar arasında işsizlik yalnızca %5 iken, yüksek öğretim mezunları arasında %11.4 dür (Karakaya, 2011). Bu oranlar kadınlar aleyhine artmaktadır, genç nüfus arasında kadınlarda işsizlik oranı erkeklerin iki katıdır. O halde günümüzde genç olmak, üniversite mezunu olmak ve kadın olmak iş bulma şansı açısından pek istenen bir durum olarak görünmemektedir (Gür, 2008). Pek çok iş yerinde geçici/mevsimlik/dönemsel/ kısa süreli eleman istihdam edildiği için, çalışanların gelecek güvencesi, sağlık ve sosyal yardım hizmetleri olmaksızın çalıştırılması, giderek çalışan yoksullar sayısını belirsiz ama hızlı bir şekilde artırmaktadır. İş yaşamındaki hızlı değişmeler işyerlerinde, çalışanlar arasındaki stresi artırıcı nedenler yaratmıştır: Rol çatışmaları, aşırı iş yükü, belirsizlik, zaman baskısı, değişmelere uyum güçlüğü, işten çıkarılma kaygısı, kişilerarası ilişkilerde gerginlikler, giderek çalışanlardaki sağlık sorunlarını artırıcı bir sonuç yaratmıştır. İş dünyası ve çalışanlar üzerinde yapılan araştırmalar; işin bireyin kimlik tanımındaki önemi yanı sıra, işteki pozitif veya negatif deneyimlerin; bireyin akıl sağlığı, öz saygı düzeyi, yaşam anlamı, fiziksel iyi oluş hali ve içsel denetim odağının gelişmesinde anlamlı bir etkiye sahip olduğuna ilişkin bulguları artırmıştır. Yukarıdaki saptamaya bağlı olarak, iş dünyasındaki değişimler bireylerin iş doyumunu olumsuz etkileyici bir ortam yaratmıştır. Örneğin Amerika daki çalışanların %50 si işlerinden memnun olmadıklarını belirtmektedir. Oysa iş doyumu genel yaşam doyumunu en fazla etkileyen etmenlerin başında gelmektedir. Gallup Araştırması, çalışanlarda yaşam doyumunun 1995 de %61 iken 2002 de %47.4 e gerilediğini ortaya koymuştur (Sukiennik, Bendat ve Raufman, 2004). Teknolojinin yoğun şekilde kullanıldığı şirketlerin sayısının hızla artması, çalışanlarda bilgisayar okuryazarlığı, değişimlere uyum, esneklik gibi yeni beceriler geliştirmeyi gerektirmekte ve özellikle yeni ortaya çıkan meslek alanlarında yaşamboyu öğrenme stratejileri zorunlu hale gelmektedir. İş dünyasının, işinin ehli, üretken ve amaçlı elemanlara olan talepleri; öğrencilerin eğitim ortamlarında mesleki ve diğer yaşam rolleri için gerekli becerileri sistematik olarak kazanmalarına yönelik olarak kariyer gelişim kuramlarının doğurgularını göz önüne alarak, ilgili eğitim programlarında gerekli düzenlemelerin yasal olarak yapılmasını gündeme getirmiştir (Kapsamlı gelişimsel rehberlik programlarının uygulamaya konması, okul-sanayi işbirliği projeleri buna sadece iki örnektir). Öğrencilerin lise veya üniversite eğitimlerinden sonra iş bulma-işe yerleşme-uyum sağlama güçlüklerini göz önüne alan pek çok ülke, öğrencilerin okuldan işe transfer olma ve öğrencilikten iş elemanlığına geçiş i kolaylaştıracak devlet politikaları geliştirmeye önem vermektedir. Dünyadaki demokratikleşme ve eşit hakların savunulması ile ilgili eğilimler; kadınların, etnik azınlıkların, göçmenlerin, özürlülerin ve diğer dezavantajlı grupların iş yaşamında daha çok yer almasını vurgulamaktadır. Küreselleşmenin yarattığı yeni eğilimler ve sonuçları; iş yaşamında meslek yapıları nı olduğu kadar bireylerin meslek sahibi olma anlayışları nı değiştirmiştir. 107